Τσίμα στο κύμα

Όχι, δεν εννοώ τον γνωστό δημοσιογράφο!

Τις προάλλες που είχαμε ένα (παλαβό) νήμα, τη μπαλαφάρα των αναπολλαπλασιασμών, είχα αναφερθεί παρεμπιπτόντως σε εκφράσεις που αποτελούνται από μια αναδιπλασιασμένη λέξη, όπου όμως αυτή η λέξη δεν στέκει μόνη της, σαν τις φιρί-φιρί, λάου-λάου, μάνι-μάνι και τσίμα-τσίμα. Κάθε μια τέτοια έκφραση αξίζει το δικό της σημείωμα· σήμερα θα γράψω για το τσίμα-τσίμα. (Κανονικά το ενωτικό δεν χρειάζεται, λέει η γραμματική θαρρώ, αλλά το γέρικο σκυλί δυσκολεύεται να αλλάξει κόλπα).

Η λέξη (ή φράση) λειτουργεί σαν επίρρημα και τη λέμε για κάτι που δεν περισσεύει, που φτάνει μόλις και μετά βίας, π.χ. τα φέρνουμε τσίμα τσίμα με το μισθό, τσίμα τσίμα της έρχεται η μπλούζα (οι φράσεις παρμένες από το ΛΚΝ). Το ΛΝΕΓ καταγράφει επίσης τη σημασία «άκρη-άκρη», που τη βρίσκω επίσης στον Πρεβελάκη (Ο ήλιος του θανάτου): Ώσπου, να το! φάνηκε [το άλογο] τσίμα τσίμα στον γκρεμό, γαϊτανίζοντας στο σύρμα που ’χε χαράξει το ίδιο με τα πέταλά του.

Πρόκειται για φράση κοινότατη, της καθομιλουμένης γλώσσας, της λαϊκής ίσως· πάντως, ο ποιητής Νίκος Παπαδόπουλος (1933-2005) κατάφερε να τη βάλει και σε ποίημα, αν και χρειάστηκε να τη σπάσει στα δυο συστατικά της μέρη:

ΠΕΡΙ ΥΠΟΚΛΟΠΩΝ ΚΑΙ ΔΑΝΕΙΩΝ

Δεν έχω εγώ ο φτωχός την αξιοσύνη
του Καλλίμαχου να ’βγω με ένα σχήμα
από τα «άπαξ λεγόμενα» και τσίμα-
τσίμα, με –εκεί– δυο στίχους (και ό,τι γίνει!)

το επίγραμμα να ειπώ στην Ιπποκρήνη.
Εγώ τα ανακατώνω όλα εκεί χύμα·
μπόλικα· και μου λένε: –Ρε συ, τι μα-
στορεύεις εκεί χάμου; ήθελε κρίνει

κανείς τι λές; Α! σ’ έπιασα: μιμείσαι,
μουσίτσα! –Ε, καλά πια κι εσύ! Μην είσαι
τόσο υπερβολικός, καλέ· και μη μου

κοτσέρνεις, ρε, τη ρετσινιά του μίμου!
Ερανίζομαι πότε-πότε για! Έ! μα…
δικά σου παίρνω και το κάνεις θέμα;

Η ιστορία της λέξης όμως δεν είναι και τόσο απλή –και ξεκινάει από το κύμα, κι έτσι θα δικαιολογήσω και τον τίτλο που έβαλα. Στα αρχαία ελληνικά, κῦμα είναι το κύμα της θαλάσσης βέβαια, σημασία που την έχουμε και σήμερα (και με τις μεταφορικές σημασίες, όπως τα κύματα των στρατιωτών), είναι όμως και άλλος τύπος του κύημα, από το ρήμα κυέω, που στην ελληνιστική εποχή έχει πάρει τη σημασία «νεαρός βλαστός». Με τη σημασία αυτή, η λ. κῦμα περνάει στα λατινικά, ως cyma, cima, και αλλάζει και το γένος της, γίνεται θηλυκή. Η αρχική σημασία είναι νεαρός βλαστός, κορυφή φυτού, αλλά στα μεταγενέστερα λατινικά παίρνει τις σημασίες «κορυφή δέντρου», «κορυφή λόφου», δηλαδή τη σημασία του ακρότατου σημείου. Με αυτή την έννοια, της κορυφής και της άκρης, περνάει στα ιταλικά (και στα γαλλικά, άλλωστε, ως cime = κορυφή) και έτσι επιστρέφει στα ελληνικά. Άρα, αντιδάνειο.

Στην κοινή νεοελληνική, η λέξη σχεδόν πάντοτε εμφανίζεται με επανάληψη: τσίμα-τσίμα, κατ’ αναλογία με το σιμά-σιμά ή το πλάι-πλάι ή το κοντά-κοντά, και με τη σημασία ότι κάτι έγινε μόλις και μετά βίας, χωρίς κανένα περιθώριο. Ωστόσο, σε επτανησιακά γλωσσάρια βρίσκω και χρήσεις χωρίς επανάληψη, π.χ. «η τσίμα του πόρτου» δηλ. η άκρη του λιμενοβραχίονα, στα ζακυνθιανά, ενώ στα κορφιάτικα βρίσκω «τσίμα πίλα» = άκρη άκρη. Βρίσκω στα κιτάπια μου και ηλεμήνυμα από τσου Κορφού όπου αναφέρεται ότι: Υποτίθεται ότι είμαστε το φαβορί για άνοδο, αλλά επειδή για δυο συνεχόμενες χρονιές χάνουμε στο τσακ (ή στο τσίμα-πιλ, ή στο τσίμ-μπιριρί, αν προτιμάς) την άνοδο στο τελευταίο μπαράζ, κρατάμε μικρό καλάθι.

Βρίσκω επίσης το ρήμα τσιμάρω, που σημαίνει κόβω τις άκρες, κλαδεύω, π.χ. τσιμάρω το μουστάκι ή το δέντρο, ξακρίζω που θα λέγαμε στα πανελλήνια ελληνικά ή ίσως κορφολογώ (για το δέντρο). Αν υπάρχει μη αναδιπλασιασμένη εμφάνιση του «τσίμα» έξω από τα Επτάνησα, θα μ’ ενδιέφερε να μου το πείτε.

Δείχνοντας πώς η ετυμολογία έχει και την εύθυμη πλευρά της, το λεξικό Μπαμπινιώτη ορθογραφεί τη λέξη «τσύμα τσύμα», για να κρατήσει ζωντανή (με τα δόντια, βεβαίως) την ανάμνηση του ένδοξου ελληνικού ύψιλον. Βέβαια, αν γράψουμε τσύμα στο κύμα παύει και το μπέρδεμα με τον Παύλο Τσίμα.

Προσθήκη: Με ειδοποίησαν (διότι είμαι μακριά από τα κιτάπια μου) ότι το πρόσφατο ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη ορθογραφεί «τσίμα τσίμα» διότι, λέει, δεν είναι βεβαιωμένο αντιδάνειο (από το κύμα > cima) αλλά υπάρχει κι άλλη εκδοχή, ότι τάχα είναι από το «σιμά σιμά». Πρόκειται για… διόρθωση Λοΐζος (στο πνεύμα της συνεννόησης Λοΐζος), δηλαδή σωστή διόρθωση για λάθος λόγους. Καλά κάνει το ετυμολογικό του Μπαμπινιώτη και το γράφει «τσίμα τσίμα», αλλά οπωσδήποτε δεν ετυμολογείται από το «σιμά σιμά», αφού υπάρχει το επτανησιακό «τσίμα».