Φούφουτος χωρίς φον

Του Χατζόπουλου από τα Νέα (27.7.2010)

Τηλεόραση δεν πολυβλέπω εδώ στις διακοπές, αλλά την ατάκα του Θ. Πάγκαλου για τους φον Φούφουτους την πήρα είδηση. Και καθώς το ιστολόγιό μας έχει κατεξοχήν γλωσσικά και λεξικογραφικά ενδιαφέροντα δεν θα μπορούσα να αφήσω το θεμα να περάσει ασχολίαστο. (Προσθήκη: συνειδητοποιώ ότι δεν ανέφερα την ατάκα! Λοιπόν, στο υπουργικό συμβούλιο ο Θ. Πάγκαλος είπε ότι «δεν μπορεί να μας διατάζει ο κάθε φον Φούφουτος» ή κάτι τέτοιο τέλος πάντων).

Την ατάκα, πρέπει να το ομολογήσω, την βρίσκω ευφυέστατη, για την παρήχηση του φι και τον συνδυασμό του αριστοκρατικού φον με το ευτελές Φούφουτος. Θα την έβρισκα βέβαια πιο ταιριαστή στο Δελφινάριο παρά στο υπουργικό συμβούλιο, αλλά στην εποχή μας πρέπει να είναι κανείς πολυτάλαντος αν θέλει να προκόψει.

Δεν θα πολιτικολογήσω όμως, αλλά θα επιχειρήσω να ανιχνεύσω την ιστορία της λέξης «φούφουτος» -έργο δύσκολο για λέξη λαϊκή και μειωμένου κύρους, πολύ περισσότερο που είναι καλοκαίρι, αλλά θα κάνω ό,τι μπορώ.

Για τη σημασία της λέξης, τα λέει μισή χαρά το slang.gr:

Ο Φούφουτος είναι η εμφατικά προσωποποιημένη μορφή ενός ανύπαρκτου ή άγνωστου χαρακτήρα. Ο τάδε, ο δείνα, ο άγνωστος, ο οποιοσδήποτε, ο δενξερωγώ… Συνήθως ειρωνικά ή περιπαιχτικά.

Τα παραδείγματα φράσεων που δίνει το slang.gr είναι πολύ εύστοχα για αυτή τη χρήση.

– Και ποιος λες να τα έχει τώρα με την Τιτίκα;
– Ο Φούφουτος… Πού θες να ξέρω;

– Τοκ τοκ
– Ποιος είναι παρακαλώ;
– Ο Φούφουτος… Τι ποιος είναι ρε μαλάκα; Έφερα τα σουβλάκια…

– Αλήθεια σου λέω, δεν της το είπα εγώ!
– Ποιος τότε; Ο Φούφουτος;

Γιατί όμως είπα ότι το slang.gr τα λέει μισή χαρά; Διότι η άλλη μισή στην Κίνα… εννοώ ότι κατά την ταπεινή μου γνώμη, το slang.gr έχει μόνο μία, την αρχική χρήση της λέξης «φούφουτος». Διότι «φούφουτος», εκτός από «ο τάδε, ο άγνωστος, ο δεν ξέρω ποιος», σημαίνει επίσης «ο ανάξιος λόγου, ο ακατάλληλος» -ιδίως όταν είναι στον πληθυντικό, π.χ.: τα κανάλια προβάλλουν διάφορους Φούφουτους και όχι τους πνευματικούς ανθρώπους. Θα δείτε πιο κάτω κι άλλα παραδείγματα με αυτή τη σημασία. Βέβαια, μπορείτε να μου αντιτάξετε ότι πρόκειται για δυο πολύ συγγενικές μεταξύ τους σημασίες, και ότι η μία οδηγεί στην άλλη, διότι ο τάδε και ο δείνα, που είναι άγνωστος, βάσει των πιθανοτήτων θα είναι και ανάξιος λόγου. Όταν η Λιάνα Κανέλλη, με το γνωστό τακτ που τη διακρίνει, αποκάλεσε στις περασμένες δημοτικές εκλογές τα ψηφοδέλτια του ΣΥΡΙΖΑ «συνεργασία του Συνασπισμού με Φούφουτους» ασφαλώς δεν εννοούσε μόνο «με τυχαίους» αλλά και «με άγνωστους, που δεν τους ξέρει ούτε η μάνα τους», ίσως και με «ανάξιους λόγου». Η διαχωριστική γραμμή δεν είναι ολοκάθαρη.

Πάμε παρακάτω, στην προέλευση της λέξης. Το γυμνασιακό ανέκδοτο θα το ξέρετε όλοι, αλλά πρέπει να το γράψω μήπως μας διαβάζει κανείς από άλλον πλανήτη. Επειδή όμως είναι σόκιν το διαβάζετε με δική σας ευθύνη. Έχω κάμποσες δεκαετίες να το ακούσω, οπότε το μεταφέρω μέσες-άκρες, πάντως ο Γιαννάκης πήγε σπίτι του κλαμένος. Τον ρώτησε ο μπαμπάς του γιατί, και του είπε ότι ο συμμαθητής του ο Γιωργάκης τον ρούμπωσε στο προαύλιο.

— Τι σου είπε παιδί μου;
— Μου είπε ‘Ξέρεις τον Φούφουτο;’ ‘Ποιον Φούφουτο;’, ρωτάω εγώ. ‘Τον πούτσο μου τον ξεσκούφωτο’, απάντησε τότε ο Γιωργάκης.
— Αύριο θα τον ρωτήσεις: ‘Ξέρεις την Ελένη;’ κι όταν σε ρωτήσει ‘Ποιαν Ελένη;’ θα του πεις κι εσύ ‘την πούτσα μου την καυλωμένη’ και θα τον ταπώσεις!

Μόνο που την άλλη μέρα γύρισε πάλι κλαμένος ο Γιαννάκης στο σπίτι.
— Δεν του είπες για την Ελένη; λέει με αγωνία ο πατέρας.
— Του είπα, αλλά με ρώτησε: «Ποιαν Ελένη εννοείς; Την αδελφή του Φούφουτου;»

Κρύο το ανέκδοτο, έως πολικό, αλλά δεν μπορούσα να το παραλείψω. Και το ερώτημα είναι αν η κότα προηγήθηκε ή το αυγό, αν δηλαδή προϋπήρξε το ανέκδοτο και από εκεί γεννήθηκε η λέξη ή αν η λέξη γέννησε το ανέκδοτο. Στην αρχή πίστευα ότι προηγήθηκε το ανέκδοτο, αλλά τώρα όλο και περισσότερο κλίνω να πιστέψω ότι προηγήθηκε η λέξη «Φούφουτος», με τη σημασία «ο τάδε, ο καθένας, ο άγνωστος». Αλλά δεν έχω πειστική ή οριστική απάντηση στο ερώτημα.

Πάντως, το γεγονός είναι ότι επώνυμο «Φούφουτος» δεν υπάρχει τουλάχιστον αυτή τη στιγμή στον τηλεφωνικό κατάλογο Αθηνών και Θεσσαλονίκης, σύμφωνα με τον ιστότοπο του ΟΤΕ. Όποιος έχει πρόσβαση σε άλλους καταλόγους, ας μας πει αν βρήκε κάποιον κ. Φούφουτο ή καμιά κ. Φούφουτου. Βρήκα σε παλιές εφημερίδες κάποιον κ. Φούφουτα στο Αιτωλικό και μια κυρία Φουφούτη, διευθύντρια του νοσοκομείου Βόλου, πριν από δεκαετίες.

Και βέβαια, δεν είναι μόνο το Φούφουτος που χρησιμοποιείται για να δηλώσουμε ένα τυχαίο ή άγνωστο όνομα· υπάρχει απλά ο κ. Τάδε, αλλά και ο κ. Τρεχαγυρευόπουλος. Η γυναίκα μου συχνά λέει «ο Φου Μαν Τσου» σε τέτοιες περιπτώσεις, που ίσως είναι ευπρεπισμός του Φούφουτου. Πάντως, ο Τρεχαγυρευόπουλος έχει σαφώς πιο ουδέτερη χροιά, κάπως σαν τον John Doe των Αμερικάνων, ενώ ο Φούφουτος, είπαμε, λέγεται περιπαιχτικά ή ειρωνικά.

Η λέξη είναι κατά πάσα πιθανότητα φτιαχτή και δεν θα με παραξένευε αν έχει γεννηθεί σε θεατρικούς κύκλους. Αυτό όμως είναι σκέτη εικασία. Όπως θα περιμένατε, η λέξη «φούφουτος» δεν υπάρχει στα λεξικά –δεν είναι από τις λέξεις που λεξικογραφούνται, ίσως κακώς. Στα σώματα κειμένων υπάρχει, αλλά και πάλι είναι λέξη του προφορικού λόγου, οπότε η πρώτη της εμφάνιση σε γραπτό κείμενο δεν σημαίνει απαραιτήτως κάτι για τη χρονολόγησή της.

Παρ’ όλ’ αυτά, έψαξα τα σώματα κειμένων και βρήκα κάποια ενδιαφέροντα πράγματα. Η πρώτη της εμφάνιση, στο σώμα της εφημερίδας Νέα, είναι σε κείμενο του Κ. Σταματίου, για τον οποίο είχαμε μιλήσει πρόσφατα με αφορμή το «Γαργάλατα», που με ενδιαφέρει ιδιαίτερα, μια και αναφέρεται στη γειτονιά μου, το Παλιό Φάληρο.

Λοιπόν, σε κείμενο του Σεπτεμβρίου 1976, ο Κ. Σταματίου (ως Ωτοβλεψίας) στηλιτεύει ένα σχέδιο του δημοτικού συμβουλίου Π. Φαλήρου για μετονομασία των οδών, οι οποίες στο κεντρικό Φάληρο φέρουν τα ονόματα αρχαίων θεοτήτων, ιδίως της θάλασσας, ώστε να τιμηθούν πρώην δήμαρχοι της πόλης. «Το φαντάζεστε», ρωτάει ρητορικά ο Στ., «να μένετε σήμερα στην οδό Ναϊάδων και αύριο να ξυπνήσετε στην οδό… Φούφουτου ή Τζιτζιμπρακατσουλόπουλου;» Αν υπήρξε τέτοιο σχέδιο δεν εφαρμόστηκε ποτέ, αυτό είναι βέβαιο· παρεμπιπτόντως,  μένω στη μοναδική οδό του Π. Φαλήρου που όντως είχε όνομα από την ελληνική μυθολογία και μετονομάστηκε, αλλά πολύ πριν το 1976, όμως θα αντισταθώ στον πειρασμό και δεν θα πω τίποτε’ αυτή είναι πάντως η πρώτη καταγραμμένη εμφάνιση της λέξης στα Νέα. Λίγο αργότερα, πάλι ο Σταματίου, με αφορμή κάποιο στραβοπάτημα των ταχυδρομείων, διερωτάται τι θα γινόταν αν το γράμμα απευθυνόταν στον ανώνυμο Έλληνα, τον κ. Φούφουτο. Σε ρεπορτάζ του 1980, πάλι ο Σταματίου, βρίσκεται μαζί με καλλιτέχνες στη Γιουγκοσλαβία και έχουν κάποιο πρόβλημα. «Δεν είμαστε ο Φούφουτος», σκέφτονται, και αποφασίζουν να αποταθούν στην πρεσβεία. Σε βιβλιοκριτική του 1981, ο Κ. Σταματίου ειρωνεύεται τα βιβλία που τυπώνονται έχοντας στο οπισθόφυλλο τις συνήθως ευγενικές αοριστίες του Ι.Μ.Φούφουτου και του Κ.Π.Ασχετόπουλου, ενώ σε άρθρο για τον Σικελιανό, τον ίδιο χρόνο, καταφέρνει να μπλέξει το άλλο του δημιούργημα, αφού γράφει ότι εκλέγονται το καλοκαίρι του 45 στην Ακαδημία διάφοροι Φούφουτοι και Γαργάλατα και όχι αυτός [ο Σικελιανός].

Μέχρι τώρα, όλα τα ευρήματα είναι βγαλμένα από την πένα του Κ. Σταματίου –εννοώ ότι δεν υπάρχουν άλλα που να τα παρέλειψα· στα πρώτα χρόνια ο Σταματίου είναι ο μοναδικός που χρησιμοποιεί σε κείμενά του τη λέξη Φούφουτος. Αργότερα, εμφανίζονται κι άλλοι, τόσο στα Νέα όσο και αλλού, π.χ. το 1983 στον Ριζοσπάστη ο Δ. Δανίκας κατηγορεί «κάποιους Φούφουτους», ενώ την ίδια χρονιά στον διαγωνισμό για το κρατικό βραβείο θεάτρου υποβάλλεται έργο (και κερδίζει βραβείο) από συγγραφέα με το ψευδώνυμο «Δημητράκης Φούφουτος». Και την ίδια επίσης χρονιά, στα Νέα, ο Σταματίου πάλι, αναρωτιέται ενοχλημένος πού τους ξετρυπώνουν τόσους Φούφουτους; εννοώντας ατάλαντους τραγουδιστές.

Θα αντισταθώ στον πειρασμό να αποδώσω στον Σταματίου την πατρότητα της λέξης, πάντως στην εκλαΐκευσή της ή στην απενοχοποίησή της ασφαλώς στάθηκε πρωτοπόρος. Ενδεικτικά, στο σώμα των Νέων έχουμε 43 ανευρέσεις της λ. Φούφουτος, τις περισσότερες διά χειρός Κ. Σταματίου. Στο Βήμα, που θεωρείται σοβαρότερο έντυπο και όπου ο Σταματίου δεν έγραφε, έχουμε μόλις 4 ανευρέσεις, όλες μετά τη δεκαετία του 1990. Αλλά και στην Αθλητική Ηχώ, όπου έχουμε 34 ανευρέσεις, όλες είναι μεταγενέστερες του 1997.

Να πω εδωπέρα ότι ο Σταματίου ήταν θεατράνθρωπος, οπότε ταιριάζει με την υπόθεση που έκανα πιο πάνω, πως η λέξη γεννήθηκε σε θεατρικούς κύκλους, αλλά εγώ πρώτος ομολογώ ότι πρόκειται, απλώς, για μια παράτολμη εικασία. Εκτός αυτού, η γέννηση της λέξης ασφαλώς θα έγινε πολλά χρόνια πριν από το 1976. Όποιος ξέρει κάτι και δεν βαριέται, ας το εισφέρει.

Κλείνω με μιαν αστεία λεπτομέρεια. Είπα πιο πάνω ότι επώνυμο «Φούφουτος» δεν βρήκα στους τηλεφωνικούς καταλόγους -όμως κάτι έχω βρει σε μια παλιά εφημερίδα. Συγκεκριμένα, τον Δεκέμβριο του 1977 είχε γίνει στη Λεωφόρο ένας φιλικός αγώνας ανάμεσα στην εθνική Σαουδικής Αραβίας και σε μια ομάδα νέων και ερασιτεχνών του Παναθηναϊκού, η οποία και νίκησε με 3-2. Στη σύνθεσή της περιλάμβανε και κάποιον Φούφουτο. Να ήταν άραγε κανονικό επώνυμο ή εκείνος που έγραψε το χαρτάκι με τη σύνθεση και το έδωσε στην εφημερίδα να έβαλε το όνομα Φούφουτος για κάποιον ερασιτέχνη που δεν θυμόταν το όνομά του;

Υστερόγραφο: Εκτός από τον Φούφουτο, υπάρχει και ο πολύ αγαπητός μας Ηλεφούφουτος, στον οποίο και αφιερώνω το κομμάτι αυτό, θεωρώντας πιθανό ότι θα το διαβάσει μια και έχει διακόψει τις διακοπές του. Παρεμπιπτόντως, μεταφράζοντας το Ηλεφούφουτος στα αγγλικά, ο Νίκος Νικολάου το απέδωσε e-Whatsit.