Νεολογισμός ηλικίας διακοσίων ετών

Το σημερινό μου θέμα το κλέβω από τον συνάδελφο Περιγλώσσιο, που ήδη έγραψε κάτι στο δικό του ιστολόγιο (πρέπει να πατήσετε το λινκ για να πάτε στο άρθρο). Ο Περιγλώσσιος έκανε μια πρώτη έρευνα του θέματος και μια πολύ σωστή τοποθέτηση, εγώ προσθέτω μερικά ακόμα στοιχεία, κυρίως από σώματα κειμένων.

Ο Περιγλώσσιος σχολιάζει ένα σημείωμα του Γ. Στ. (= Γ. Σταματόπουλου) στις αρχές του μήνα στην Ελευθεροτυπία, στο οποίο ο Γ.Στ. αναλαμβάνει να διδάξει ελληνικά το σινάφι του, τους δημοσιογράφους -ή τουλάχιστον να καυτηριάσει ένα «κατόρθωμα» της δημοσιογραφικής γλώσσας. Το παραθέτω ολόκληρο:

Ένα από τα (ειρωνικά) «κατορθώματα» της δημοσιογραφικής γλώσσας είναι ν’ αντιστρέφει εντελώς τις έννοιες, εισάγοντας νεολογισμούς που η ίδια θεωρεί ότι εκφράζουν καλύτερα τη σύγχρονη πραγματικότητα.

Γράφουμε έτσι φαρδιά-πλατιά για τη «δημοφιλία των πολιτικών», θέλοντας να εννοήσουμε ότι είναι αρεστοί στο λαό, ότι είναι δημοφιλείς (σπάνιο, αλλά αυτό είναι άλλο). Δημοφιλία όμως σημαίνει αγάπη προς τον δήμο (πώς λέμε αστυφιλία;). Και ποιος πολιτικός αγαπάει πραγματικά τον δήμο, την κοινωνία; Ουδείς… Τέλος πάντων, άλλο είναι να είσαι δημοφιλής και άλλο ν’ αγαπάς τον δήμο….

Εδώ ο Τιπούκειτος θα σχολίαζε ότι εφόσον η λέξη κατόρθωμα βρίσκεται σε εισαγωγικά, περιττεύει το (ειρωνικά), αλλά ο Περιγλώσσιος άλλο πράγμα σχολιάζει και έχει κατ’ εμέ μεγάλο δίκιο:

Στις λιγοστές γραμμές του άρθρου του ο Γ.Στ. κατάφερε να διατυπώσει έναν ατεκμηρίωτο και δύο εσφαλμένους ισχυρισμούς: πρώτον, ότι οι δημοσιογράφοι εισήγαγαν στο νεοελληνικό λεξιλόγιο τη λέξη δημοφιλία· δεύτερον, ότι η συγκεκριμένη λέξη αποτελεί σύγχρονο νεολογισμό· τρίτον, ότι δημοφιλία σημαίνει αγάπη προς τον δήμο και ότι η χρήση της λέξης με τη σημασία του να αγαπάται κάποιος από τον λαό αποτελεί πλήρη αντιστροφή της έννοιας.

Και προς επίρρωση των ισχυρισμών του, ο Περιγλώσσιος μας λέει ότι η λέξη «δημοφιλία» υπάρχει λεξικογραφημένη στο Λεξικό του Δημητράκου, που άρχισε να εκδίδεται το 1936, άρα κάπως μπαγιάτικα είναι τα νέα που μας σερβίρει ο κ. Σταματόπουλος για την «καινοφανή» λέξη «δημοφιλία» που δεν του αρέσει. Νεολογισμός με ηλικία 75-80 ετών, κάπως υπερώριμος ακούγεται! Και όπως θα δούμε πιο κάτω, η ηλικία της λέξης είναι ακόμα μεγαλύτερη.

Βέβαια, λέω εγώ, ίσως η δημοφιλία να μην αρέσει στον κ. Γ.Στ. γιατί εκείνος πρωτοέμαθε τη λέξη «δημοτικότητα», οπότε η «δημοφιλία» τον ξενίζει’ ίσως να πιστεύει ότι το «δημοφιλής» δεν μπορεί να δώσει ουσιαστικό δημοφιλία. Ίσως πάλι να θεωρεί ότι το «δημοφιλία» θα έπρεπε να σημαίνει «αγάπη ΠΡΟΣ το λαό», και επομένως όσοι τη χρησιμοποιούν ως συνώνυμο της δημοτικότητας σφάλλουν.

Για να πω την αλήθεια, κι εγώ δεν πολυχρησιμοποιώ τη λέξη «δημοφιλία» (συνήθως γράφω «δημοτικότητα»), αλλά το σημείωμα του Γ.Στ. το βρίσκω εντελώς άστοχο. Αν τουλάχιστο η λέξη «δημοφιλία» είχε, σε κάποια προηγούμενη φάση της ελληνικής γλώσσας, πράγματι πάρει τη σημασία «αγάπη προς το λαό», θα είχε μια βάση η ένσταση του Γ.Στ. Προσοχή, και πάλι δεν θα είχε δίκιο, διότι αυτό που μετράει είναι η σημερινή σημασία μιας λέξης. Οι σημασίες δεν είναι αναλλοίωτες και χαραγμένες σε πέτρινες πλάκες, αλλάζουν. Αργά, αλλά αλλάζουν. Όμως, στην περίπτωση της δημοφιλίας, η λέξη είχε εξαρχής τη σημασία που έχει και σήμερα, όπως θα δούμε πιο κάτω.

Πώς αλήθεια τεκμηριώνει ο Γ.Στ. τον ισχυρισμό του ότι «δημοφιλία σημαίνει αγάπη προς τον δήμο»; Με την αναφορά της λέξης αστυφιλία. Ακόμα και το παράδειγμα που φέρνει είναι λιγάκι άστοχο, διότι αστυφιλία ΔΕΝ είναι γενικά κι αόριστα η αγάπη προς το άστυ, είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που το θεωρούμε κατακριτέο ή τουλάχιστον προβληματικό. Όμως, ας το προσπεράσουμε, διότι πράγματι υπάρχουν πολλά ουσιαστικά σε -φιλία που πράγματι σημαίνουν την αγάπη προς το πρώτο συνθετικό’ έτσι, βιβλιοφιλία είναι η αγάπη προς τα βιβλία και ζωοφιλία η αγάπη προς τα ζώα. Όμως, υπάρχουν κι άλλα σύνθετα με -φιλία που καθόλου δεν έχουν αυτή τη σημασία: λυκοφιλία, φυσικά, δεν είναι η αγάπη προς τους λύκους, ούτε αιμοφιλία η αγάπη προς το αίμα, επομένως δεν υπάρχει κάποια μονοσήμαντη σχέση που να μας αναγκάζει να σκεφτούμε ότι δημοφιλία «πρέπει να» σημαίνει την αγάπη προς το δήμο.

Η σχέση της λέξης «δημοφιλία» με τη λέξη «δημοφιλής» είναι ολοφάνερη και πανίσχυρη. Οι αρχαίοι σχεδόν δεν ήξεραν τον δημοφιλή (ακριβέστερα: η λέξη εμφανίζεται άπαξ σε ένα σχολιαστικό κείμενο της ελληνιστικής εποχής) και σχεδόν δεν είχαν τη δημοφιλία (ο αγαπητός π2 τη βρήκε σε μια επιγραφή στη Φρυγία, αν και ΛίντελΣκοτ και TLG δεν την έχουν). Εμείς, που έχουμε ψωμοτύρι τη λέξη «δημοφιλής», χρειαζόμαστε ένα ουσιαστικό’ ακόμα κι αν δεν υπήρχε η δημοφιλία θα έπρεπε να την εφεύρουμε -και το λέει αυτό κάποιος που δεν χρησιμοποιεί τη λέξη.

Το μόνο σημείο στο οποίο θα είχε να διατυπώσει ένσταση ένας κειτούκειτος, θα ήταν ότι η λέξη «δημοφιλία» έχει λίγο περίεργο σχηματισμό από το επίθ. «δημοφιλής», διότι κατά κανόνα τα επίθ. σε -ής σχηματίζουν ουσιαστικά σε -εια, όχι σε -ία, σε -ία σχηματίζουν τα επίθ. σε -ος (δηλ. βιβλιόφιλος > βιβλιοφιλία, αγενής > αγένεια). Όμως κι αυτός ο κανόνας έχει αναρίθμητες εξαιρέσεις και άλλωστε κάμποσα προπαροξύτονα σε -εια ήταν κάποτε παροξύτονα σε -ία, αφού η περιεργία των ελληνιστικών χρόνων έχει γίνει περιέργεια και η εχεμυθία εχεμύθεια ή η ευγενία ευγένεια.

Όμως, το βασικό είναι το πώς χρησιμοποιείται η λέξη. Απ’ όσο ξέρω, κανείς δόκιμος χρήστης της γλώσσας δεν έχει χρησιμοποιήσει τη λέξη «δημοφιλία» με τη σημασία που ισχυρίζεται ο ΓΣτ ότι έχει η λέξη, δηλαδή «αγάπη ΠΡΟΣ τον λαό» και κανένα λεξικό δεν καταγράφει αυτή τη σημασία. Όλοι όσοι χρησιμοποιούν τη λέξη, τη χρησιμοποιούν με τη σημασία «το να είναι κανείς δημοφιλής». Το μόνο ελαφρυντικό που βρίσκω στον Γ.Στ. είναι ότι τα δυο μεγάλα σύγχρονα λεξικά μας (ΛΚΝ και Μπαμπινιώτη) περιέργως δεν έχουν λήμμα «δημοφιλία» (την έχει όμως το ορθογραφικό του Μπαμπινιώτη), αν και, όπως είπαμε, η λέξη υπάρχει και στο λεξικό του Δημητράκου αλλά και στο Μέγα του Πάπυρου. (Δεν έχω πρόχειρο τον Σταματάκο και τον Κριαρά της δημοτικής να ελέγξω αν υπάρχει και εκεί -τελικά ο Κριαράς την καταγράφει τη «δημοφιλία»). Όμως, η λέξη χρησιμοποιείται κατά κόρον και όχι μόνο από αστοιχείωτους δημοσιογράφους, και όχι μόνο τα πολύ τελευταία χρόνια.

Ενδεικτικά, μια πρόχειρη έρευνα στα σώματα κειμένων δείχνει ότι η λέξη «δημοφιλία» χρησιμοποιείται αδιατάρακτα τουλάχιστον από το 1920 ως τα σήμερα, όσο κι αν είναι γεγονός ότι η χρήση της έχει πυκνώσει τα τελευταία χρόνια. Έτσι, πέρα από δεκάδες ανώνυμους συντάκτες εφημερίδων, βρίσκω να χρησιμοποιεί τη λέξη δημοφιλία, πάντοτε με τη σημασία της δημοτικότητας, ο Ευ. Παπανούτσος το 1979 σε επιφυλλίδα στο Βήμα αλλά και ο Τσιφόρος (τέλη δεκ. 1950 νομίζω) στις «Σταυροφορίες» (Δεν γινότανε να αφήσει τη δημοφιλία για ένα κέρατο παραπάνου), ο Εμμ. Κριαράς το 1955, το περιοδικό Ελληνικά το 1928, ο Γ. Σεφέρης στο βιβλίο της Ιω. Τσάτσου και ο Κ. Γεωργουσόπουλος δεκάδες φορές σε κείμενά του. Τη βρίσκω επίσης σε κάμποσα πρακτικά επιστημονικών συνεδρίων.

Όμως η λέξη «δημοφιλία» είναι ακόμα παλιότερη -και φαίνεται πως την έμπασε στη γλώσσα μας, χωρίς να ζητήσει την άδεια του κ. Γ. Σταματόπουλου, ο Αδαμάντιος Κοραής. Ο οποίος μάζευε σ’ όλη τη ζωή του λεξικογραφικό υλικό, που έχει εκδοθεί από την Εστία (Ύλη γαλλο-γραικικού λεξικού) σε επιμ. Άλκη Αγγέλου, και εκεί, ως απόδοση της γαλλικής popularité (σπουδή να αρέση τις εις τον δήμον, εξηγεί ο Κοραής) βρίσκουμε να προτείνονται διάφορες λέξεις, ανάμεσα στις οποίες και η δημοφιλία. Νεολογισμός διακοσίων ετών, λοιπόν.

Προσθήκη: Κατά σατανική σύμπτωση, την ίδια στιγμή που εμφανιζόταν το άρθρο μου, η Καθημερινή δημοσίευε επιστολή αναγνώστριας, στην οποία η κ. Νένη Ρήγα από το Χαλάνδρι κατηγορεί την εφημερίδα που χρησιμοποιεί την ξορκισμένη, αλλά και ανύπαρχτη λέξη «δημοφιλία»: Σε τι σας έφταιξε η δόκιμη λέξη δημοτικότητα και την αντικαθιστάτε με την ανύπαρκτη, άκομψη και εννοιολογικά παράλογη λέξη δημοφιλία που, αν υπήρχε, θα σήμαινε το αντίθετο αυτού που υποθέτω ότι θέλουν να εκφράσουν οι συντάκτες… Δηλαδή ότι ο κάποιος αγαπά τον λαό και όχι ότι ο λαός τον αγαπά (πρβλ. ζωοφιλία, αστυφιλία, παιδοφιλία, λυκοφιλία).

Άρα, λυκοφιλία, κατά την κ. Ρήγα, είναι να αγαπάς τους λύκους. Κατά τα άλλα, η ουσία των επιχειρημάτων του άρθρου δεν αλλάζει. Όμως η σύμπτωση είναι πραγματικά εντυπωσιακή.