Παλιό καλό κρασί σε καινούργιο φίνο μπουκάλι

Κάποιο ρητό του Ευαγγελίου λέει ότι δεν πρέπει να βάζεις καινούργιο κρασί σε παλιά ασκιά, αλλά για το παλιό κρασί δεν ξέρω αν υπάρχει κάποια ανάλογη συμβουλή. Ούτως ή άλλως όμως για τις οινολογικές μου γνώσεις δεν παινεύομαι –προτιμώ να το πίνω παρά να του κάνω κριτική– και σομελιές δεν φιλοδοξώ να γίνω. Ο τίτλος, άλλωστε, είναι μεταφορικός: για βιβλίο θα σας μιλήσω.

Η Άννα Καρένινα του Τολστόι έχει μεταφραστεί κάμποσες φορές στη γλώσσα μας: σχετικά πρόσφατη μετάφραση είναι της Κοραλίας Μακρή, που ξεχωρίζει από τον εξεζητημένα ρωσοπρεπή τίτλο της, Άννα Καριένινα. Ο τίτλος μ’ έκανε να μην  αγοράσω το βιβλίο, πέρσι-πρόπερσι που το έδινε κάποια εφημερίδα.

Ίσως έκανα καλά που περίμενα. Οι εκδόσεις Άγρα κυκλοφόρησαν τον Δεκέμβρη το μυθιστόρημα του Τολστόι, σε μετάφραση του μέγιστου Άρη Αλεξάνδρου, η οποία είχε ξανακυκλοφορήσει στη δεκαετία του 1960. Πρόκειται λοιπόν για παλιό, καλό κρασί.

Όμως, σε καινούργιο, φίνο μπουκάλι· διότι, πέρα από την υλική ποιότητα της έκδοσης, που δεν είναι αμελητέα σε ένα βιβλίο 1250 σελίδων, όπου θέλεις καλό, λεπτό χαρτί και γερό δέσιμο για να μη γίνει φύλλο-φτερό, η έκδοση της Άγρας έχει χορταστικούς προλόγους και επίμετρο, συνολικά 75 σελίδες επιπλέον υλικό.

Για τα μεγάλα έργα, λένε ότι κάθε γενιά θέλει τη δική της μετάφραση, και το βλέπουμε αυτό π.χ. στον Όμηρο. Η μετάφραση του Αλεξάνδρου, πάντως, διατηρείται αγέραστη: ζήτημα είναι αν έχει πάρει μια ή δυο μικρές ρυτιδούλες στα σχεδόν 50 χρόνια που έχουν μεσολαβήσει.

Επομένως, σας συστήνω να αγοράσετε το βιβλίο, αν δεν έχετε την Καρένινα σε άλλη έκδοση. Επίσης, είναι πολύ καλό για δώρο. Βέβαια, μιλάμε για βιβλίο 1250 σελίδων,  οπότε ίσως να το αφήσετε για το καλοκαίρι τώρα που περάσαν τα Χριστούγεννα. Πάντως, διαβάζεται εύκολα και η λεπτομέρεια με την οποία περιγράφονται μερικές σκηνές δεν ενοχλεί –ή εμένα δεν με ενόχλησε. Στη σκηνή όπου ο Λέβιν θερίζει το χόρτο είχα σχεδόν κουραστεί σωματικά από την περιγραφή της προσπάθειας.

Από δω και κάτω, έχω σκοπό να θίξω διάφορες ανθυπολεπτομέρειες, και μάλιστα όχι του ίδιου του έργου αλλά της μετάφρασης ή ακόμα και της διόρθωσης, οπότε αν προχωρήσετε και βαρεθείτε δεν θα φταίω εγώ, σας έχω προειδοποιήσει.

Για κάποιο λόγο που δεν τον καταλαβαίνω, η μετάφραση κρατάει το πολυτονικό αλλά μου φαίνεται ότι έχει εκσυγχρονίσει την ορθογραφία σε άλλα σημεία, διότι οι υποτακτικές (π.χ. να κάνει) είναι γραμμένες μοντέρνα και όχι με ήτα. Επίσης, θεωρώ απίθανο να έγραφαν το 1964 «βρομοαγαρηνών» με όμικρον, οπότε απορώ, αφού εκσυγχρόνισαν τη γραφή στο «βρόμικος» γιατί κράτησαν τις άλλες κουτσουλιές. Τέλος πάντων, γούστα είναι αυτά· αν σας αρέσουν τα σκουληκάκια, θα ευχαριστηθείτε με την καρδιά σας, π.χ. Μιχαήλοφ με περισπωμένη!

Ο Αλεξάνδρου σε μερικά σημεία χρησιμοποιεί σκόπιμα την καθαρεύουσα για να δώσει ρυθμό ή για να μεταδώσει τη γλώσσα της αρτηριοσκληρωτικής γραφειοκρατίας. Δείτε ένα ωραίο απόσπασμα, όπου ξεκινάει ήρεμα και στο τέλος πάει κρεσέντο στις καθαρευουσιανιές: Την έναρξη της συνεδριάσεως την κήρυξε ο νομάρχης που έβγαλε λόγο και συμβούλεψε τους ευγενείς να εκλέξουν τα όργανά τους, ψηφίζοντας όχι με γνώμονα τας προσωπικάς των συμπαθείας, μα λαμβάνοντας υπ’ όψιν την αξίαν των υποψηφίων και το καλόν της πατρίδος και κατέληξε λέγοντας πως είναι πεπεισμένος ότι οι εκλαμπρότατοι ευγενείς του κυβερνείου του Κασίν, όπως και εις τας προηγουμένας εκλογάς, θα εκπληρώσουν άπαξ έτι το καθήκον των και θα δικαιώσουν την υψηλήν εμπιστοσύνην του μονάρχου.

Ένα άλλο που πρόσεξα είναι ότι ο Αλεξάνδρου προτιμάει τον αντιπροπαροξύτονο τόνο, π.χ. Σούροβσκαγια αντί για το ανώδυνο ψέμα (Σουρόβσκαγια). Επίσης, κλίνει την Άννα, ακόμα και όταν το όνομα συνοδεύεται από επίθετο ή πατρώνυμο (π.χ. της Άννας Αρκάντιεβνα, της Άννας Καρένινα), αλλά αφήνει άκλιτες τις άλλες Ρωσίδες, π.χ. την Τάνια ή τη Μάνια (της Τάνια, της Μάνια). Περίεργο αυτό, αλλά ίσως στην εποχή του να μην υπήρχαν στην Ελλάδα Τάνιες και Μάνιες.

Επίσης, και μπράβο του, δεν δειλιάζει να βάλει τον Καρένιν να λέει «Τό ’ξερα απ’ ανέκαθεν και τό ’βλεπα απ’ ανέκαθεν» (ότι η γυναίκα του ήταν σκάρτη). Δοκιμάστε να το πείτε αυτό «σωστά», χωρίς το «από»: χάνεται ο ρυθμός και η φυσικότητα. Επίσης προτιμά τον αθηναϊκό παρατατικό (ρωτάγανε) και δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει τον λαϊκό παρατατικό (ασχολιόντουσαν).

Υποτίθεται ότι μετά το «θεωρώ» είναι πάντοτε λάθος ή είναι αγγλισμός να μπει το «ως» (αν μάλιστα βάλετε το «σαν» μπορεί και να σας κόψουν την καλημέρα), κι εγώ το πίστευα αυτό σ’ ένα βαθμό αλλά όχι πια, και όπως βλέπω ούτε ο Αλεξάνδρου (553): Κι ο Βρόνσκι με τον ίδιο τρόπο φερνόταν στους άλλους και το θεωρούσε σαν μια από τις αρετές του. Καλύτερα έτσι παρά χωρίς το «σαν», βρίσκω.

Τώρα, αφού είπα ότι θεωρώ εξαιρετική (εδώ δεν θέλει ‘σαν’!) τη μετάφραση, πιστεύω θα μου συγχωρηθεί η ασέβεια να σχολιάσω κριτικά μερικά σημεία. Και πρώτα τις ρυτιδούλες.

Μια από τις ρυτιδούλες που έλεγα παραπάνω, στη σελ. 319, στο κεφάλαιο με τις ιπποδρομίες: κάποιος είχε «έναν αλιτζέ κέλητα». Η λέξη δεν υπάρχει στα λεξικά και ίσως θα έπρεπε να την αποφύγει ο μεταφραστής γιατί δεν την καταλαβαίνουν παρά ελάχιστοι αναγνώστες σήμερα, έστω κι αν ανήκει στην ιππική ορολογία. Αλιτζέ είναι το καστανόξανθο άλογο (sorrel στα αγγλικά). Αν ξέρατε τη λέξη, πείτε το να ζητήσω συγνώμη.

Μια άλλη έκφραση που έχει παλιώσει, αλλά λεγόταν σίγουρα στην εποχή του Αλεξάνδρου, είναι ότι «έχει κρεμάσει την κάπα του στην αλυγαριά». Το λέει αυτό, σε δυο διαφορετικά σημεία, μια κοντέσα που ζει τη ζωή της ελεύθερα χωρίς να χολοσκάει τι θα πει ο κόσμος. Την έκφραση την ήξερα, αλλά έχει παλιώσει. Δεν το επισημαίνω σαν επίκριση για τον μεταφραστή, αλλά σαν γλωσσική παρατήρηση.

Κάπου αλλού (980), θέλοντας να αποδώσει σε υποσημείωση τον γαλλικό ιδιωματισμό ami cochon, που ο Τολστόι το αφήνει γαλλικά στο κείμενο, και για να αποφύγει το κακέμφατο με το βρακί, διαλέγει το «φιλί-κλειδί» που ταιριάζει βέβαια μια χαρά αλλά είχε παλιώσει ήδη το 1960· εγώ θα έβαζα «κρέας και νύχι». Και κανονικά το γράφουμε «φηλί κλειδί» διότι δεν είναι φιλί που φιλάμε αλλά θηλιά. Οι εκφράσεις αυτές αξίζουν ιδιαίτερο σημείωμα.

Κατά τα άλλα, επαναλαμβάνω, δεν βρήκα άλλες λέξεις που να έχουν παλιώσει, πέρα από τα εσκεμμένα καθαρευουσιάνικα.

Περιέργως, στην δεύτερη παράγραφο του βιβλίου, μετά τη φημισμένη πρώτη φράση (που ο Α. την αποδίδει: Οι ευτυχισμένες οικογένειες είναι ίδιες κι απαράλλαχτες· όμως κάθε δυστυχισμένη οικογένεια τη βαραίνει η δική της, η ιδιαίτερη δυστυχία), βρήκα κάτι που με ξένισε: Η σύζυγος έμαθε πως ο σύζυγος είχε σχέσεις με την πρώην Γαλλιδούλα γκουβερνάντα τους και του δήλωσε πως της ήταν αδύνατο να μείνει μαζί του κάτω απ’ την ίδια στέγη.

Με ξένισε, βέβαια, το «πρώην Γαλλιδούλα» -και τώρα δηλαδή έπαψε να είναι Γαλλίδα; Για το θέμα αυτό κάναμε ολόκληρη κουβέντα στη Λεξιλογία, που αν δεν βαριέστε μπορείτε να τη διαβάσετε και να δείτε πόση φαιά ουσία μπορεί να σπαταλήσει κανείς για μία φράση (όμως έτσι εκπαιδεύεται το σινάφι μας). Τέλος πάντων, το πρωτότυπο είναι:

Жена узнала, что муж был в связи с бывшею в их доме француженкою-гувернанткой, и объявила мужу, что не может жить с ним в одном доме.

και όπως βγήκε από την κουβέντα πιθανώς ο Τολστόι να μην είπε ούτε για Γαλλιδούλα, και ασφαλώς το πρώην Γαλλιδούλα ξενίζει, κι όμως βρίσκω την απόδοση του Αλεξάνδρου να περπατάει καλύτερα από τη σωστότερη της Κ. Μακρή: Η σύζυγος έμαθε πως ο άντρας της είχε ερωτικές σχέσεις με τη Γαλλίδα, που είχαν πρωτύτερα παιδαγωγό των παιδιών τους, και του δήλωσε πως αδυνατούσε να παραμείνει άλλο στο ίδιο σπίτι μαζί του.

Κάτι που μ’ ενόχλησε, στην αρχή του βιβλίου (σ. 40), είναι που υπάρχει τυπογραφικό λάθος στην άρια Il mio tresoro. Φυσικά είναι mio tesoro. Το λάθος είναι κληρονομιά από την έκδοση του 1964 (ο Τολστόι το έχει σωστά). Δεν ξέρω αν ξέφυγε από τη διόρθωση ή αν το είδαν και το κράτησαν από σεβασμό, αλλά έπρεπε να διορθωθεί. Μερικά ενοχλητικά λαθάκια, που τα γράφω εδώ στην περίπτωση που διαβάζει κανείς αρμόδιος (εντελώς απίθανο, αλλά λέμε): στη σελ. 827, πέντε αράδες από το τέλος, το «μια και αυτός ανήκε» είναι πιθανότατα «μα και αυτός ανήκε», στη σελ. 935 το Il y a du bonheur… είναι οπωσδήποτε Il y va du bonheur, και στη σελ. 1080 το cairvoyant θέλει να γίνει clairvoyant.

Καναδυό λάθη βρήκα στη μετάφραση των συνοδευτικών κειμένων, αλλά ένα μόνο συγκράτησα. Μιλώντας για το Ποκρόβσκογιε, το αγρόκτημα του Λέβιν, λέει ότι ετυμολογείται από την εκκλησιαστική εορτή Πόκροβα (επί λέξει σημαίνει «κάλυμμα»), που τιμά τη μνήμη της απελευθέρωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Σαρακηνούς τον 10ο αιώνα, όταν η Παναγία «κάλυψε» την πόλη με σκοτάδι.

Εδώ παρατηρώ αφενός ότι ο μεταφραστής (όχι ο Αλεξάνδρου, βέβαια) δεν ξέρει την Αγία Σκέπη ή Σκέπη της Θεοτόκου. Έπειτα, η διατύπωση απελευθέρωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Σαρακηνούς είναι εξαιρετικά ατυχής, αφού δίνει την ιδέα ότι οι Σαρακηνοί είχαν κατακτήσει την πόλη· στην πραγματικότητα, πρόκειται για απαλλαγή από πολιορκία.

Κλείνω με την τερπνή αλλά άχρηστη πληροφορία της ημέρας. Στα ρωσικά η φράση «αττικές νύχτες» ή «αθηναϊκές νύχτες» σημαίνει (ή έστω σήμαινε στην εποχή του Τολστόι) φιλικές συγκεντρώσεις όπου επικρατεί κραιπάλη και έκλυση των ηθών. Αυτό εξαιτίας του τίτλου του βιβλίου του Γέλλιου, Noctes Atticae, αττικές νύχτες.

Ή μάλλον, κλείνω με ένα ποστ άλλου ιστολογίου (διόρθωσα το λινκ), που το βρήκα τυχαία γκουγκλίζοντας την διάσημη πρώτη φράση του βιβλίου και γέλασα διαβάζοντάς το, προσέχοντας μάλιστα ότι είναι γραμμένο χτες-προχτές. Πρόσφατο είναι επίσης ένα (σοβαρό) άρθρο της Ελευθεροτυπίας για το μυθιστόρημα του Τολστόι.