Ο ευάριθμος που σοβεί

Το σημερινό σημείωμα είναι δύο σε ένα -δηλαδή, συνδυάζει ένα παλιό μου άρθρο, γραμμένο πριν ανοίξω το ιστολόγιο, με ένα φρέσκο μεζεδάκι, μαργαριτάρι ή όχι θα το κρίνετε εσείς. Όπως υποδηλώνει και ο τίτλος, μιλάμε για δυο λέξεις, δυο λέξεις που κατατάσσονται στην κατηγορία των «λέξεων για φιγούρα και τρικλοποδιά«, σύμφωνα με την ορολογία του φίλου Νίκου Λίγγρη -για φιγούρα, επειδή τις χρησιμοποιούμε για να δείξουμε πόσο καλά ελληνικά ξέρουμε και για τρικλοποδιά επειδή υπάρχει σοβαρή πιθανότητα να χρησιμοποιούμε τη λέξη με διαφορετική σημασία απ’ αυτήν που θα καταλάβει ο συνομιλητής μας.

Έγραφε λοιπόν ο Λίγγρης:

Η λέξη όμως που θα ήθελα να δω να αποβάλλεται από τη νεοελληνική γλώσσα είναι ο «ευάριθμος». Δεν έχω δει να χρησιμοποιείται λανθασμένα γιατί είμαι βέβαιος ότι ξέρουν τη σημασία της όσοι τη χρησιμοποιούν (στο διαδίκτυο δεν έψαξα). Βάζω ωστόσο στοίχημα ότι δεν υπάρχει άλλη λέξη που τόσο πολλοί να την έχουν καταλάβει τόσο λάθος. Γιατί μπορεί ευάριθμος να είναι αυτός που μετριέται εύκολα, άρα ο ολιγάριθμος, αλλά, δεν ξέρω, εμένα με κάνει να σκέφτομαι πολυάριθμος. Και κάθε φορά που τη διαβάζω, μπορώ να φανταστώ τον γράφοντα να κρυφοκλείνει το μάτι στους ευάριθμους φίλους του και να τεντώνει το πόδι του να βάλει τρικλοποδιά στον αναγνώστη.

Βεβαια, ο Λίγγρης είναι ή ειρωνικός ή επιεικής όταν λέει ότι είναι βέβαιος πως όσοι τη χρησιμοποιούν ξέρουν τη σημασία τους. Εγώ ξέρω τουλάχιστον έναν που χρησιμοποίησε τη λέξη λαθεμένα, και μάλιστα σε διήγημα: εμένα τον ίδιο, και να είναι καλά η Έλλη Παππά που μου το υπέδειξε με πολύ τακτ· αλλά ας πούμε πως έχω το ελαφρυντικό της μετεφηβικής ηλικίας, μια κι έχουν περάσει δεκαετίες από τότε.

Διότι, τι θα πει «ευάριθμος»; Σύμφωνα με το λεξικό, ευάριθμος είναι ο ολιγάριθμος, αυτός που μετριέται, που αριθμείται, εύκολα. Όμως, στη γλώσσα μας, το «ευ» δεν παντρεύεται καλά με το «λίγος». Είναι πάρα πολλές οι λέξεις που αρχίζουν από ευ- και σημαίνουν αφθονία: για παράδειγμα ευήλιος είναι αυτός που έχει άφθονο ήλιο, εύκαιρος αυτός που διαθέτει ελεύθερο χρόνο, ευμεγέθης αυτός που έχει μεγάλο μέγεθος, εύπορος αυτός που έχει άφθονα οικονομικά μέσα, το ίδιο και ο ευκατάστατος, εύρωστος αυτός που έχει μεγάλη σωματική δύναμη, εύσωμος αυτός που έχει ανεπτυγμένη σωματική διάπλαση, το ίδιο και ο ευτραφής, ενώ ο ευφάνταστος έχει μεγάλη φαντασία και ο εύφορος παράγει πολλούς καρπούς. Οπότε, κάθε άλλο παρά περίεργο είναι που πάρα πολλοί (και όχι ευάριθμοι!) ομιλητές, με διαφορά οι περισσότεροι θα τολμήσω να πω, θεωρούν ότι ευάριθμος σημαίνει «πολυάριθμος». Δεν θα τολμήσω να πω ότι καλά κάνουν όσοι την ερμηνεύουν λαθεμένα τη λέξη, γιατί θα σκεφτείτε πως το λέω επειδή κι εγώ είχα κάνει λάθος.

Πάντως, εγώ τη λέξη πια δεν τη χρησιμοποιώ –όχι από γινάτι επειδή την είχα πατήσει νεαρός, αλλά από σεβασμό προς τον αναγνώστη, γιατί θέλω κάποιος που με διαβάζει να προσέχει αυτά που λέω, όχι να σπάει το κεφάλι του για να καταλάβει τι εννοώ. Να πω παρεμπιπτόντως ότι η λέξη ευάριθμος δεν είναι αρχαία λέξη. Οι αρχαίοι έλεγαν ευαρίθμητος και θα συμφωνήσετε μαζί μου θαρρώ πως είναι πολύ πιο εύκολο να καταλάβουμε σήμερα τη σωστή σημασία αυτής της λέξης, ότι ο ευαρίθμητος αριθμείται εύκολα, άρα σημαίνει ολιγάριθμος –έχουμε και τον αναρίθμητο, που είναι το αντίθετό του, να μας βοηθάει. Για κάποιον όμως λόγο, οι βυζαντινοί θεώρησαν καλό να φτιάξουν μια παραλλαγή της λ. ευαρίθμητος, τη λ. ευάριθμος, που βρίσκω να τη χρησιμοποιούν ο Νικήτας Χωνιάτης και ο Δούκας, και κατά κακή τύχη μάς έμεινε κληρονομιά η ασαφής παραλλαγή, ενώ η ξεκάθαρη ξεχάστηκε –τα κάνει αυτά τα τερτίπια η γλώσσα καμιά φορά. (Και, παρεμπιπτόντως, η γλώσσα είναι πράγμα κομμουνιστικό, που ανήκει σε όλους και σε κανέναν, κι έτσι αψηφά τα σουλτανικά φιρμάνια).

Θα μου πείτε: γιατί να μη χρησιμοποιούμε τη λέξη, όσοι την ξέρουμε, και ας την καταλάβουν όσοι την ξέρουν; Μα, δεν σας ενοχλεί η ιδέα ότι απ’ αυτούς που θα σας διαβάσουν οι περισσότεροι θα καταλάβουν το εντελώς αντίθετο από αυτό που θέλετε να πείτε; Και όταν εσείς διαβάζετε τη λέξη, πού ξέρετε ότι αυτός που έγραψε το κείμενο ήξερε τη («σωστή», ας βάλω μέσα σε κάμποσα εισαγωγικά) σημασία της;

Διότι αυτό είναι το κακό με τη λέξη ευάριθμος, ότι τα συμφραζόμενα δεν βοηθούν να ξεδιαλύνει το λάθος. Όταν ο άλλος χρησιμοποιεί «λαθεμένα» την έκφραση «εξ απαλών ονύχων», π.χ. όταν λέει «έκανε κριτική εξ απαλών ονύχων» σχεδόν πάντα φαίνεται αν εννοεί «από μικρό παιδί» ή «επιφανειακά». Όμως με το «ευάριθμος» οι περιπτώσεις αμφισημίας είναι πάμπολλες και σε μια τέτοια περίπτωση έπεσα σήμερα [πριν από τρία χρόνια δηλαδή], και πήρα αφορμή για το σημείωμα που διαβάζετε.

Διότι ανοίγω την Αυγή του Σαββάτου 6.12.2008 (το ανοίγω είναι τρόπος του λέγειν: τη διαβάζω από το Διαδίκτυο) και στη στήλη «Αχάριστος φωνή» του Διονύση Γουσέτη, διαβάζω:

ΕΒΔΟΜΑΔΑ τριών ημερών * Όσοι πυροβόλησαν τον κ. Μίχαλο και την πρόταση του ΕΒΕΑ (περιλαμβανομένης της κυβέρνησης) και μετά πήγαν για ύπνο ευχαριστημένοι, σκέφτηκαν μήπως πρόκειται πράγματι για καθεστώς σε ευάριθμες επιχειρήσεις; Σκέφτηκαν πώς θα το αντιμετωπίσουν;

Και σας ρωτάω: η τριήμερη εβδομάδα εργασίας αποτελεί καθεστώς, κατά τον Δ. Γουσέτη, σε πολλές ή σε λίγες επιχειρήσεις; Αν πάμε με το λεξικό, σε λίγες, διότι αυτό σημαίνει (στα λεξικά) η λέξη ευάριθμος. Αν πάμε με τα συμφραζόμενα, μάλλον σε πολλές, διότι αν ήταν λίγες οι επιχειρήσεις δεν θα μεμφόταν ο αρθρογράφος τους ιθύνοντες που αγνοούν το θέμα, ούτε θα τους καλούσε να το αντιμετωπίσουν.

Οπότε; Τι κάνουμε αν θέλουμε να καταλάβουμε τι εννοεί ο αρθρογράφος; Του στέλνουμε ηλεμήνυμα θα πουν κάποιοι και τον ρωτάμε, και πράγματι κάτω από τη στήλη υπάρχει γραμμένη η ηλεδιεύθυνσή του, κάτι που συνηθίζεται σε πολλές εφημερίδες πια. Θα συμφωνήσετε όμως μαζί μου ότι αυτή η λύση δεν είναι και πολύ πρακτική και ότι σε πολλές περιπτώσεις δεν μπορεί να εφαρμοστεί.

Διότι, για να συνεννοηθούν ο συντάκτης και ο αναγνώστης, όταν ο συντάκτης χρησιμοποιεί τη λέξη «ευάριθμος», δεν αρκεί να ξέρει ο συντάκτης τι σημαίνει η λέξη σύμφωνα με τα λεξικά.

Πρέπει επίσης:

α) Να ξέρει ο αναγνώστης ότι ο συντάκτης ξέρει τι σημαίνει η λέξη, και

β) Να ξέρει ο συντάκτης ότι ο αναγνώστης ξέρει ότι ο συντάκτης ξέρει τι σημαίνει η λέξη.

Οπότε, σκέφτομαι, καλύτερα να μην τη χρησιμοποιούμε τη λέξη. Ή τουλάχιστον, να τη χρησιμοποιούμε μόνο όταν είναι απολύτως σαφές από τα συμφραζόμενα τι σημαίνει, σαν τα παραδείγματα που δίνει το λεξικό Μπαμπινιώτη, λογουχάρη: Δεν μπορεί να εκλεγεί σε τέτοιο αξίωμα γιατί είναι ευάριθμοι οι οπαδοί που τον υποστηρίζουν. Έτσι είναι σαφές ότι οι οπαδοί είναι λίγοι, ενώ αν πείτε, σκέτο, «ο τάδε έχει ευάριθμους οπαδούς», και τελειώσετε εκεί την πρότασή σας, μπορεί ο αναγνώστης σας να νομίσει ότι μιλάτε για κάποιον δημοφιλέστατο.

Όμως, όσο ξαναδιαβάζω την «υποδειγματική» φράση που παράθεσα πιο πάνω, τόσο πιο φτιαχτή μου φαίνεται, τόσο περισσότερο μου φαίνεται να ταιριάζουν καλύτερα άλλες λύσεις όπως λίγοι, ελάχιστοι, μετρημένοι στα δάχτυλα, όχι αρκετοί, όχι πολλοί, όσο κι αν αυτό είναι υποκειμενικό.

Οπότε, πράγματι, καλύτερα να την ξεχάσουμε τη λέξη ‘ευάριθμος’.

Αυτό ήταν το παλιό μου σημείωμα, που δεν το είχα ανεβάσει μέχρι σήμερα στο ιστολόγιο ίσως επειδή δεν είχε παρουσιαστεί η ευκαιρία. Όμως, την Κυριακή που μας πέρασε, στο Βήμα, ο Σταύρος Ψυχάρης χρησιμοποίησε μιαν ακόμα από αυτές τις λέξεις της φιγούρας και της τρικλοποδιάς (και βέβαια σχολιάστηκε επίσης στη Λεξιλογία). Έγραψε στο κύριο άρθρο του:

Όταν θα λήξει η σοβούσα κρίση τίποτε δεν θα είναι ίδιο με το παρελθόν.

Όμως, σοβώ σημαίνει «υπάρχω χωρίς να εκδηλώνομαι, υποβόσκω», κανονικά λέγεται για κρίσεις που βρίσκονται σε λανθάνουσα κατάσταση, που σιγοβράζουν, δεν έχουν ακόμα εκδηλωθεί, που επίκειται να ξεσπάσουν. Λέτε η σημερινή κρίση που περνάμε να μην έχει ακόμα εκδηλωθεί; Αν αυτό εννοούσε ο κ. Ψυχάρης, του ζητώ ταπεινά συγνώμη, αλλά θα έπρεπε ο ευλογημένος να το κάνει λιγάκι σαφέστερο -γιατί, όποιος διαβάσει το άρθρο του, αν δεν ξέρει τη λέξη, από τα συμφραζόμενα και από την εμπειρία του καταλαβαίνει πως η κρίση έχει ξεσπάσει για τα καλά. Οπότε, με όλον τον σεβασμό,μάλλον ο κ. Ψυχάρης δεν ήξερε τι σημαίνει η λέξη σοβεί και φαντάστηκε ότι σημαίνει κάτι σαν «μαίνεται».

Ο κ. Ψυχάρης δεν είναι ο μόνος που χρησιμοποιεί έτσι τη λέξη’ στη Λεξιλογία, ο φίλος Ζάζουλας έχει αποδελτιώσει κάμποσες άλλες λαθεμένες χρήσεις, όπως «η μεγάλη πυρκαγιά σοβεί από τη Δευτέρα». Αυτό που μας παραπλανάει είναι η ηχητική συγγένεια του «σοβεί» με το «σοβαρός», οπότε σκεφτόμαστε πως όταν κάτι σοβεί η κατάσταση είναι σοβαρή (δηλαδή δύσκολη, ανησυχητική). Η ομοιότητα των δύο λέξεων δεν είναι τυχαία, έχουν και ετυμολογική συγγένεια: το σοβαρός προέρχεται από το ρήμα «σοβώ», αλλά μέσα στους αιώνες οι σημασίες τράβηξαν διαφορετικούς δρόμους.

Όπως και ο ευάριθμος, έτσι και το «σοβεί» είναι λέξη παγίδα, είναι από τις λέξεις εκείνες που, αν τις χρησιμοποιήσουμε «σωστά», υπάρχει ενδεχόμενο οι περισσότεροι που θα μας διαβάσουν να τις καταλάβουν λάθος. Αν τις διαβάσουμε σε κείμενα άλλου, δεν ξέρουμε αν ο άλλος ξέρει τη «σωστή» σημασία τους -και καμιά φορά δεν προκύπτει από τα συμφραζόμενα. Γι’ αυτό το λόγο, εγώ τουλάχιστον έχω πάψει να τις χρησιμοποιώ.