Η μπέσα είναι ελληνική και παίρνει και περισπωμένη!

Στη χτεσινή ομιλία του στη Βουλή για τις προγραμματικές δηλώσεις της νέας κυβέρνησης, ο καταλύτης (γράφεται και με η) της συγκυβέρνησης κ. Καρατζαφέρης αναφέρθηκε και στο ζήτημα των εγγυήσεων που ζητούν οι εταίροι μας:

Κύριε Πρωθυπουργέ, θέλουμε να μας σώσετε όχι μόνο από την οικονομική κατάρρευση, αλλά και από την κατάρρευση της εθνικής αξιοπρέπειας. Θα πάτε να τους πείτε επάνω ξεκάθαρα ότι εμείς στη γλώσσα μας, την πλουσιότερη γλώσσα του κόσμου, έχουμε κάποιες λέξεις που δεν τις έχουν στο λεξιλόγιό τους, όπως «μπέσα» και «φιλότιμο». Και οι Αρχηγοί των πολιτικών κομμάτων που σας στηρίζουν έχουν και μπέσα και φιλότιμο! Υπογραφή δεν χρειάζεται!

Αυτό είναι το κείμενο όπως το πήρα από τα Πρακτικά της Βουλής. Περιέργως, στο κείμενο που διένειμε το γραφείο τύπου του Λάος, έχει γίνει μια μικροεπέμβαση και αφαιρέθηκε η μνεία στην «πλουσιότερη γλώσσα του κόσμου»: Κύριε Πρωθυπουργέ, πρέπει να μας σώσετε όχι μόνο από την οικονομική κατάρρευση, αλλά και από την κατάρρευση της εθνικής αξιοπρέπειας. Να πάτε και να τους πείτε, λοιπόν, ότι στο ελληνικό λεξιλόγιο υπάρχουν δύο λέξεις που δεν τις βρίσκεις στα δικά τους: «μπέσα» και «φιλότιμο»! Υπογραφή δεν χρειάζεται!

Υποθέτω πως στο επιτελείο του Καρατζαφέρη υπάρχει κάποιος που σκαμπάζει από γλωσσικά θέματα και ξέρει ότι η μπέσα δεν είναι λέξη ελληνικής αρχής’ ο μεγάλος αρχηγός πάντως μάλλον δεν το ήξερε, γι’ αυτό άλλωστε και την ανέφερε, πλάι στο φιλότιμο, σαν χαρακτηριστικό παράδειγμα του πλούτου της ελληνικής γλώσσας. Όπως είπε και μια φίλη, όταν καμαρώνεις ότι έχεις την πλουσιότερη γλώσσα στον κόσμο, δεν αρχίζεις με το καλημέρα από τα δανεικά. Και η μπέσα είναι βεβαίως ελληνική λέξη, αλλά είναι δάνειο από τα αλβανικά.

Στα αλβανικά, besa ή besë είναι ο λόγος τιμής, και αρχικά (λέει το ετυμολογικό λεξικό Μπαμπινιώτη) ονομαζόταν έτσι ο όρκος που έδιναν οι συγγενείς του σκοτωμένου προς τους συγγενείς του φονιά ότι δεν θα επιδιώξουν να πάρουν το αίμα τους πίσω και να ξεκινήσουν βεντέτα. Φαντάζομαι έναντι ανταλλαγμάτων, διότι αλλιώς γιατί να το ορκιστούν; Τέλος πάντων, η μαύρη αλήθεια είναι πως πολύ λίγα αλβανικά ή αρβανίτικα ξέρω, αλλά αν κανείς γείτονας ή γνώστης της αλβανικής παρακολουθεί, ας επιβεβαιώσει.

Όποιος δεν έχει μπέσα είναι μπαμπέσης. Αυτό πια το ξέρουμε καλά, από το θαυμάσιο τραγούδι του σμυρνιού Βαγγέλη Παπάζογλου ή Αγγούρη, που το τραγουδάει η Ρόζα Εσκενάζη: Σ’ αγάπαγα και έλεγα πως είχες λίγη μπέσα, μα εσύ μου την κοπάναγες γιατί ήσουνα μπαμπέσα. Ως γνωστόν, όλες μπαμπέσες είναι εκτός απ’ τη μαμά.

Κι ο μπαμπέσης αλβανικής αρχής είναι. Προέρχεται από το αλβανικό pabesë, που σημαίνει άπιστος, δόλιος, αναξιόπιστος. Το αρχικό π έγινε μπ μάλλον με αφομοίωση. Αυτό το αρχικό pa- είναι στα αλβανικά στερητικό πρόθημα, ανάλογο με το ελληνικό ξε-. Besë η μπέσα, pabesë o μπαμπέσης. Άλλη τέτοια λέξη που να έχει περάσει στα ελληνικά δεν ξέρω, αλλά θα δώσω μερικά αλβανικά παραδείγματα: fat η τύχη στα αλβανικά, pafat ο άτυχος. Cipë η τσίπα (κοινό δάνειο από σλαβική γλώσσα), pacipë ο ξετσίπωτος. Punë η δουλειά, papunë ο άνεργος. Shpirt η ψυχή, πρέπει να είναι λατινικό δάνειο από κανένα spirito, pashpirt o σκληρός, ο άκαρδος, και πάει λέγοντας.

Εννοείται ότι η λέξη pabesë εμφανίζεται συχνά σε αλβανικά τραγούδια. Βρήκα στο γιουτούμπ μια μεγάλη επιτυχία της Dafina Zeqiri (να είναι Δάφνη αυτό; πάντως το τραγούδι είναι χειρότερο κι από τα ανάλογα δικά μας) με τίτλο I pabesë, υποθέτω Ο μπαμπέσης,

βρήκα όμως κι ένα συμπαθητικό χιπ-χοπ (αν είναι χιπ-χοπ αυτό):

Αλλά ας γυρίσουμε στα δικά μας. Με αφορμή την γκάφα του Καρατζαφέρη, ο Λύκος της Στέπας θυμήθηκε μια παρόμοια αστεία ιστορίαέ, όταν ο μακαρίτης ο Χριστόδουλος είχε πει: «Μεράκι! Υπάρχει άραγε σε άλλη γλώσσα αυτή η λέξη;» -για να του θυμίσει ο Νίκος Δήμου ότι κυρίως σε άλλη γλώσσα υπάρχει, αφού είναι δάνειο από τα τουρκικά.

Ωστόσο, με αυστηρά γλωσσολογικούς όρους ο Χριστόδουλος είχε δίκιο: η λέξη μεράκι δεν υπάρχει σε άλλη γλώσσα’ στα τουρκικά το λένε merak. Παρομοίως, η λέξη μπέσα του Καρατζαφέρη πράγματι δεν υπάρχει σε άλλη γλώσσα (η αλβανική είναι besë), αλλά, βέβαια, αν η μπέσα είναι ελληνική (που είναι) τότε και η democracy είναι αγγλική λέξη. Οπότε, αν είναι να ζητάμε πέντε λεπτά του ευρώ από τους άγγλους κάθε φορά που λένε democracy, να ξέρουμε ότι θα χρειαστεί να πληρώσουμε το ίδιο αντίτιμο στους γείτονες κάθε φορά που θα λέμε μπέσα. Κι αν οι άγγλοι την democracy μπορούν να την αποφύγουν λέγοντας republic, εμείς τη μπέσα δεν μπορούμε να την αντικαταστήσουμε, διότι, όπως είπε ο Καρατζαφέρης, δεν μεταφράζεται σε άλλη γλώσσα.  [Σημείωση: εδώ και λίγη ώρα κάνω πλάκα, οπότε μην αρχίσετε να μου λέτε ότι democracy και republic δεν είναι το ίδιο ή να μου μεταφράζετε τη μπέσα!] Οπότε, ίσως θα πρέπει να πορτοκαλίσουμε λίγο και να βρούμε μια αρχαιοελληνική ετυμολογία στη μπέσα για να γλιτώσουμε τα πεντάλεφτα.

Ιδού πεδίον δόξης λαμπρόν! Ο Ηλεφούφουτος πρότεινε χτες ετυμολογία της μπέσας από το εμπήγνυμι, αλλά δεν εξήγησε πώς φτάσαμε στη μπέσα. Εγώ σκέφτηκα πως αρχή της μπέσας είναι το αρχαίο επίθετο έμπεδος = σταθερός, διαρκής, μόνιμος. Όποιος είναι έμπεδος μένει πιστός και αταλάντευτος στο λόγο του. Νομίζω πως η σημασιακή μετεξέλιξη είναι διάφανη. Κάποιος άλλος ίσως σκεφτεί πως η μπέσα προέρχεται από το νεοελληνικό «μας την πέσαν» (κάποιος δίγλωσσος Σουλιώτης θα το πρωτοείπε, σε καμιά επίθεση του Αλήπασα), ενώ δεν αποκλείεται, τώρα που το σκέφτομαι, η μπέσα να προέρχεται από το αρχαίο «εν παισίν» δηλ. στην παιδική ηλικία, όπου ως γνωστόν ο χαρακτήρας μας είναι άδολος και ειλικρινής. Η συνεκφορά του ν με το π εξηγεί το αρχικό μπ -σ’ αυτή μάλιστα την περίπτωση, πρέπει να γράψουμε «μπαίσα» για να διατηρήσουμε το ετυμολογικό ίνδαλμα της λέξης (που λέει και ο Μπαμπινιώτης και γι’ αυτό γράφει τζύρος αντί για τζίρος).

Μάλιστα, η μπαίσα, με το παλιότερο πολυτονικό (πριν από την τελευταίαν απλοποίηση) θα έπαιρνε περισπωμένη, πράγμα που θα χαροποιήσει και τον Άδωνη. Ο οποίος Άδωνης, την ώρα που στους διαδρόμους του υπουργείου τσακώνονταν ένστολοι λιμενικοί με πολιτικούς υπαλλήλους, διότι οι πρώτοι ήθελαν να εκδιώξουν από το κτίριο τους δεύτερους, και λίγο έλειψε να έρθουν στα χέρια, ο Άδωνης λέω άλλον γκαϊλέ δεν είχε από το να αλλάξει τις ταμπέλες στο γραφείο του!

Έτσι, όπως διαβάζω, οι παλιές καφέ ταμπέλες έφυγαν και στη θέση τους μπήκαν άλλες, σε ελληνοπρεπές γαλάζιο χρώμα και…. σε πολυτονικό! Πρόκειται βέβαια για μια γελοία επικοινωνιακή κίνηση, εντελώς ανειλικρινή, σκέτη φιγούρα, διότι αν ο Άδωνης είχε τόση λαχτάρα για τα αλεξαντριανά σκουληκάκια θα τα είχε ήδη βάλει στον προσωπικό του ιστότοπο (κλικάρετε με δική σας ευθύνη). Κι όμως, στον δικό του ιστότοπο ο Άδωνης χρησιμοποιεί το μισητό του μονοτονικο και προτιμάει να επιβαρύνει το χρεοκοπημένο δημόσιο με μια εντελώς περιττή (αν και όχι μεγάλη, το παραδέχομαι) δαπάνη για να κάνει το κομμάτι του. Διότι τι άλλο εκτός από φιγούρα είναι οι τρεις δασείες στην ταμπέλα (άσε που ξέχασε και την βαρεία στο «και»);

Καντεμιά όμως, καμιά από τις λέξεις της ταμπέλας δεν παίρνει περισπωμένη κι έτσι έμεινε η φιγούρα τσουρούτικη, διότι οι ψιλές και οι δασείες είναι μικροσκοπικές, θες μεγεθυντικό φακό για να τις διακρίνεις, ενώ η περισπωμένη, όσο και να πεις, έχει αρχοντιά, έχει πλάτος, κυματίζει, τη βλέπει ο πολυτονιάτης και αναγαλλιάζει η καρδιά του. Άλλωστε, όπως η μπαίσα, έτσι και ο μπουμπούκος παίρνει  περισπωμένη. Κάποιος στο φέισμπουκ θυμήθηκε τον κανόνα της γραμματικής: μακρόν προ βλακείας περισπάται.

Προσθήκη: Το θέμα φυσικά συζητήθηκε και στο buzz, όπου υπήρξε και η ακόλουθη συνεισφορά: Η (όντως Αλβανική) λέξη «μπέσα» βγαίνει από το «βήσσα», που σημαίνει τιμή στην Κορινθιακή διάλεκτο, εμφανίζεται δε και στον Όμηρο (Ρ 3). Πρόκειται δηλαδή για Ελληνικής καταγωγής λέξη, που κληροδοτήθηκε στους Αλβανόφωνους κατά τα βυζαντινά χρόνια.

Πηγή: Θωμάς Αράγια (1988)

Φυσικά δεν υπάρχει λέξη με αυτή τη σημασία, ούτε εμφανίζεται στον Όμηρο, ο δε Θωμάς Αράγια είναι τραγουδιστής ροκ συγκροτήματος. Ο/Η Stassa που το έγραψε, παρέλειψε να βάλει χαμογελαστή φατσούλα, παρασέρνοντας άλλους να τον αντικρούσουν σοβαρά!

Προσθήκη: Δόθηκε η διευκρίνιση ότι οι ταμπέλες έγιναν από τον ίδιο τον Άδωνη, στον δικό του εκτυπωτή. Οπότε τα περί (μικρής) δαπάνης δεν ισχύουν -μόνο τα περί προτεραιοτήτων.