Σταγονίδια στα γονίδια

Ο βουλευτής Σωτήρης Χατζηγάκης διαγράφτηκε προχτές με συνοπτικές διαδικασίες από το κόμμα της ΝΔ επειδή δήλωσε:

Θέλω να εκφράσω την έντονη αντίθεσή μου με ορισμένα ακροδεξιά σταγονίδια που με την ταμπέλα της λαϊκής Δεξιάς, προσπαθούν να αλλοιώσουν την φυσιογνωμία της Νέας Δημοκρατίας. Η ΝΔ είναι ένα μεγάλο ευρωπαϊκό αστικό κόμμα με πολλές τάσεις. Εχει και λαϊκή δεξιά και φιλελεύθερη δεξιά και έχει βεβαίως και μεσαίο χώρο”

Αργότερα δόθηκε από το κόμμα του η απαραίτητη διευκρίνιση ότι η διαγραφή έγινε εξαιτίας της φράσης «ακροδεξιά σταγονίδια» κι όχι επειδή αποκάλεσε τη ΝΔ «μεγάλο ευρωπαϊκό κόμμα». Από την πλευρά του, ο κ. Χατζηγάκης εξήγησε ότι σταγονίδια εννοούσε κάποιους στενούς  συνεργάτες του Σαμαρά και όχι βουλευτές ή στελέχη του κόμματος, «ένα φαιό περιβάλλον που έχει θέσει εκποδών την κοινοβουλευτική ομάδα του κόμματος» (έτσι στον Σκάι χτες το βράδυ).

Να σημειώσω εδώ ότι ο κ. Χατζηγάκης δεν είναι τυχαίος βουλευτής: αφενός έχει διατελέσει κατ’ επανάληψη υπουργός και αφετέρου είναι ο μακροβιότερος βουλευτής της παρούσας βουλής (εκλέγεται από το 1974, νομίζω αδιάκοπα). Πρέπει μάλιστα να κατάγεται από σόι πολιτευτών, διότι βρίσκω στα κιτάπια μου έναν Χατζηγάκη δήμαρχο Τρικάλων περί το 1920, αλλά το θέμα μου δεν είναι η απελευθέρωση των κλειστών επαγγελμάτων, θέλω να λεξιλογήσω και συγκεκριμένα να αναφερθώ στα «σταγονίδια».

Η λέξη σταγονίδιο είναι βέβαια λόγιο υποκοριστικό της σταγόνας: στη δημοτική θα λέγαμε σταγονίτσα, το σταγονίδιο είναι κληρονομιά από την καθαρεύουσα· αρχαία λέξη δεν είναι (οι αρχαίοι είχαν Σταγόνιον, κύριο όνομα εταίρας)· ο Κουμανούδης καταγράφει ότι την χρησιμοποίησε το 1890 ο Ν.Κ.Γερμανός (δεν τον ξέρω). Αυτά, στην κυριολεκτική σημασία της λέξης, μικρές σταγόνες. Όμως η λέξη σταγονίδια έχει και μεταφορική σημασία και ξέρουμε σε ποιον την οφείλουμε.

Βήμα, 4.2.1976

Ο πολιτικός που έκανε διάσημα τα σταγονίδια και τα πέρασε στο πολιτικό λεξιλόγιο ήταν ο Ευάγγελος Αβέρωφ, την εποχή που ήταν υπουργός Εθνικής Άμυνας (οι παλιοί θα θυμούνται ότι ο Αβέρωφ ήταν μόνιμος σ’ αυτό το πόστο, επί εφτά και βάλε χρόνια, από τη μεταπολίτευση τον Ιούλιο του 1974 έως τη νίκη του ΠΑΣΟΚ τον Οκτώβριο του 1981).

Τώρα με την διαγραφή Χατζηγάκη, πολλοί θυμήθηκαν τη γέννηση της μεταφορικής σημασίας και σωστά την απέδωσαν στον Αβέρωφ. Είδα ωστόσο να αναδημοσιεύεται ευρέως σε ιστολόγια ένα άρθρο από το Έθνος, που νομίζω ότι έχει ένα λαθάκι -ας το διορθώσω λοιπόν.

Κατά τον Ν. Ζαλμά, τη φράση την είπε ο Αβέρωφ τον Φεβρουάριο του 1975, μόλις κατεστάλη η απόπειρα πραξικοπήματος του Μπόλαρη, το λεγόμενο «πραξικόπημα της πιτζάμας». Δεν νομίζω ότι είναι έτσι. Νομίζω ότι η φράση για τα σταγονίδια ειπώθηκε έναν χρόνο αργότερα, στις αρχές Φεβρουαρίου 1976, στη Βουλή.

Συγκεκριμένα, απαντώντας σε κοινοβουλευτική ερώτηση του Λεωνίδα Κύρκου, ο Αβέρωφ είπε ότι δεν μπορεί να αποκλείσει το ενδεχόμενο να υπάρχουν «σταγονίδια χουντικών» στο στράτευμα, αλλά αποτελούν μεμονωμένες περιπτώσεις. Ταυτόχρονα, δήλωσε ότι η κάθαρση στο στρατό τελείωσε μια για πάντα και ότι πρέπει να σταματήσει να γίνεται λόγος περί καθάρσεως διότι οι αξιωματικοί που ανέχτηκαν τη δικτατορία χωρίς να είναι οπαδοί της ανησυχούν μήπως έρθει η σειρά τους.

Βέβαια, δεν έχει και μεγάλη σημασία αν έχω εγώ δίκιο (που λέω ότι η φράση ειπώθηκε το 1976) ή ο κ. Ζαλμάς που αναφέρει το 1975, κι αν μου φέρετε απόκομμα εφημερίδας που να αναφέρει τα σταγονίδια πριν από τον Φεβρουάριο του 1975 θα παραδεχτώ ότι έχω άδικο (πάντως έψαξα λίγο και δεν βρήκα τίποτε νωρίτερα).

Είτε έτσι είτε αλλιώς, η φράση του Αβέρωφ σχολιάστηκε πολύ και έμελλε να τον συνοδεύει σε όλα τα επόμενα χρόνια, περίπου όπως το Ανήκομεν εις την Δύσιν τον Καραμανλή. Έγιναν και πολλές γελοιογραφίες με τα σταγονίδια, αλλά δεν μπόρεσα να βρω καμιά στα κιτάπια μου, αν και θυμάμαι π.χ. τον Αβέρωφ με ομπρέλα για να μη βραχεί από τα σταγονίδια, και άλλες. Τέλος πάντων, βρήκα στον Ριζοσπάστη (8.2.76) μια μάλλον άτεχνη γελοιογραφική σύνθεση, χωρίς Αβέρωφ αλλά με τον Καραμανλή σε ρόλο νοικοκυράς που σφουγγαρίζει.

Έτσι, η σημασία αυτή της λέξης σταγονίδια καθιερώθηκε και μάλιστα έχει λεξικογραφηθεί στο λεξικό Μπαμπινιώτη, ως «υπολείμματα οπαδών της δικτατορίας στον κρατικό μηχανισμό π.χ. στην Ελληνική Αστυνομία και στο στράτευμα» (το λήμμα είναι, κακώς, πολύ πιο φλύαρο αλλά βαριέμαι να το αντιγράψω). Βέβαια, πρέπει να είναι καναδυό δεκαετίες που η σημασία αυτή δεν χρησιμοποιείται και πολύ, οπότε είναι αμφίβολο αν έπρεπε να λεξικογραφηθεί το 1998 (το ΛΚΝ δεν την καταγράφει). Μάλλον καλώς μπήκε πάντως. Ωστόσο, θα ρωτήσω τους νεότερους να μου πουν αν είχαν ακουστά τα αβερωφικά σταγονίδια ή αν πρωτάκουσαν τη λέξη (με την έννοια των υπολειμμάτων κτλ.) προχτές.

Ο κ. Χατζηγάκης βέβαια δεν χρησιμοποίησε τη λέξη για να καταγγείλει υπολείμματα χουντικών, αλλά για υπολείμματα της άκρας δεξιάς, ωστόσο είναι φανερό ότι παραπέμπει στη ρήση Αβέρωφ. Άλλωστε, είναι ένα από τα πνευματικά παιδιά του μετσοβίτη πολιτικού και μάλιστα στις αρχές της δεκαετίας του 1980 θεωριόταν ένα από τα «εξαπτέρυγα» του Αβέρωφ στις εσωτερικές αναμετρήσεις για την ηγεσία του κόμματος -παρεμπιπτόντως, περίπου τότε ήταν που πρωτακούστηκαν τα εξαπτέρυγα με αυτή τη μεταφορική σημασία.

Πριν ολοκληρώσω το άρθρο, να πω ότι έχει ένα κενό. Δηλαδή, δεν ξέρω αν η λέξη «σταγονίδια» χρησιμοποιόταν πρωτύτερα με τη σημασία της ελάχιστης παρουσίας, των ελάχιστων υπολειμμάτων κάποιου πράγματος και από εκεί την πήρε ο Αβέρωφ, ή αν την εμπνεύστηκε αυτός εξαρχής. Αν ξέρετε, βοηθήστε.

Όσο για τον τίτλο, απλώς μ’ άρεσε και δεν μπόρεσα ν’ αντισταθώ στον πειρασμό για ένα ωραίο λογοπαίγνιο, κι έτσι τον χρησιμοποίησα χωρίς να υπαινίσσομαι κάτι, ας πούμε, για το DNA της Νέας Δημοκρατίας (άλλο αφόρητο κλισέ αυτό). Διεκδικώ λοιπόν την πατρότητα του λογοπαιγνίου, αλλά αναγνωρίζω ότι έχω κλέψει την ιδέα από την παράσταση «Σταγόνα στα γόνατα» που δόθηκε πριν από μερικά χρόνια, με θέμα τον Ν. Λαπαθιώτη.

Τελικά η φίλη Μαρία βρήκε και μια γελοιογραφία με ομπρέλα και σταγονίδια, από τη Μακεδονία, 10.2.1976 -τα χουντικά σταγονίδια και η ομπρέλα έγιναν θέμα πολλών γελοιογραφιών την εποχή εκείνη: