Μετά από την αγρύπνια και πριν το χάραμα

Η φράση του τίτλου δεν κρύβει κάποιο μήνυμα, είναι απλή συγκόλληση από δυο άλλες φράσεις, παρμένες από δυο στίχους: έναν πολύ γνωστό στίχο τραγουδιού κι έναν μάλλον άγνωστο στίχο ποιήματος. Ο πολύ γνωστός στίχος, φυσικά, είναι το «Πριν το χάραμα», τίτλος και αρχικός στίχος του ρεμπέτικου τραγουδιού του Γιάννη Παπαϊωάννου: Πριν το χάραμα μονάχος εξεκίνησα… Ο μάλλον άγνωστος στίχος ανήκει σ’ ένα νεανικό ποίημα του Κώστα Βάρναλη, με τίτλο «Πώς εθρήνησαν για τη Σαπφώ τα κορίτσια της όταν αγάπησε τον Αλκαίο», γραμμένο το 1911, που αρχίζει ως εξής: «Ω! ας κάτσουμε στον ήλιο αγαπημένες / μετά από την αγρύπνια! κι ας χυθούνε/ τα ψιλά μαλλιά μας στα γυμνά μέσα / τα γόνατά μας».

Θα μου πείτε, ποιος είναι ο λόγος αυτής της κοπτοραπτικής -για να σας καθησυχάσω, δεν σκέφτομαι να καλλιεργήσω το είδος, δηλαδή να φτιάχνω  στίχους συγκολλώντας ημιστίχια από γνωστά τραγούδια και ποιήματα, αν και θα είχε γούστο σαν στιχουργική άσκηση. Όχι όμως, ο υβριδικός στίχος του τίτλου έχει άλλο λόγον ύπαρξης· συγκεκριμένα, και τα δυο σκέλη του τίτλου θεωρούνται λάθος και τα περισσότερα εγχειρίδια που δίνουν συμβουλές για τη σωστή χρήση της γλώσσας συνιστούν να αποφεύγονται. Δηλαδή, θεωρείται λάθος να συντάσσουμε το πριν χωρίς την πρόθεση «από», πρέπει να λέμε «πριν από»· αλλά για το μετά ισχύει το αντίστροφο: η σύνταξη «μετά από» θεωρείται λαθεμένη και προτιμάται το απλό «μετά». Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει ένας διπλός κανόνας, που θα τον βαφτίσω «πριν από, μετά χωρίς από». Αν ακολουθήσουμε αυτό τον κανόνα, ο διορθωμένος τίτλος μας γίνεται: Μετά την αγρύπνια και πριν από το χάραμα.

Πρέπει να ακολουθούμε τον διπλόν αυτόν κανόνα; Ας δούμε πρώτα το σκεπτικό του, όπως εκτίθεται στο λεξικό Μπαμπινιώτη. Εφόσον, λέει, το πριν είναι επίρρημα, χρονικό και δευτερευόντως τοπικό, πρέπει, όπως συμβαίνει με όλα τα συναφή επιρρήματα (μπροστά, πίσω, πάνω, κάτω, ύστερα, έπειτα, κτλ.), να συνοδεύεται από την πρόθεση «από». Αντίστροφα, το «μετά» είναι πρόθεση, επομένως δεν συντάσσεται με το «από». Και για άλλη μια πηγή, από την Ιωάννα Παπαζαφείρη και το Λάθη στη χρήση της γλώσσας μας: «Το επίρρημα πριν πρέπει να συνοδεύεται απαραιτήτως από την πρόθεση από. Η πρόθεση μετά συντάσσεται με έναρθρη αιτιατική … Συχνά παρεισάγεται κακώς και η πρόθεση από, που εδώ είναι αχρείαστη, ενώ παραλείπεται, όπως είδαμε, ύστερα από το πριν, όπου είναι αναγκαία». (σ. 83).

Τα πιο ακατέργαστα «λαθολόγια» λένε απλώς ποιο είναι το (κατά τη γνώμη τους) «σωστό» και ποιο το «λάθος», δεν παραθέτουν το σκεπτικό, ούτε αναγνωρίζουν εξαιρέσεις. Τόσο η Παπαζαφείρη όσο και ο Μπαμπινιώτης αναγνωρίζουν, και σωστά, εξαιρέσεις στην αποφυγή του «μετά από». Συγκεκριμένα, και οι δυο δέχονται το «μετά από» όταν συντάσσεται με αντωνυμία (π.χ. Μετά από εσένα), ενώ ο Μπαμπινιώτης επιπλέον δέχεται το «μετά από» όταν συντάσσεται «με ουσιαστικά χωρίς προσδιορισμό» δηλ. χωρίς άρθρο, επίθετο ή αριθμητικό. Άρα, «μετά από συζήτηση» αλλά «μετά τη συζήτηση που έγινε χτες». Όμως, για το «πριν» κανένα λαθολόγιο δεν δέχεται εξαιρέσεις, όλα επικρίνουν τη σύνταξή του χωρίς το «από».

Το σημερινό άρθρο γράφεται επειδή το έθιξε χτες μια φίλη του ιστολογίου, αλλά κατά σύμπτωση το θέμα το  είχαμε συζητήσει πριν από λίγο καιρό στη Λεξιλογία (η συζήτηση έχει ενδιαφέρον και αρκετά στοιχεία) και εκεί είχα πει ότι τον κανόνα (πριν από, μετά χωρίς από) γενικά τον τηρώ στα γραφτά μου (αν και λιγότερο στο ιστολόγιο) και αποφεύγω το «μετά από» προτιμώντας να το διορθώνω σε «έπειτα από» ή «ύστερα από», αλλά είχα προσθέσει ότι ντρέπομαι λιγάκι, που έχω ενστερνιστεί τόσο πολύ έναν παράλογο κανόνα.

Γιατί είπα ότι ο κανόνας είναι παράλογος; Διότι λέει: αφού το πριν είναι επίρρημα πρέπει να συνοδεύεται από το από, αφού το μετά είναι πρόθεση δεν επιτρέπεται να συνοδεύεται από το από· όμως, το τι είναι επίρρημα και το τι είναι πρόθεση δεν υπάρχει έξω από τη γλώσσα, δεν μας το έδωσε κάποιος θεός γραμμένο σε γρανιτένιες πλάκες. Μια λέξη μπορεί να είναι και επίρρημα και πρόθεση, κι εδώ έχουμε ακριβώς την πρόθεση μετά που λειτουργεί και σαν επίρρημα, το επίρρημα πριν που λειτουργεί και σαν πρόθεση. Ο τρόπος που συντάσσεται ένα μέρος του λόγου καθορίζει το τι μέρος του λόγου είναι, όχι το αντίστροφο.

Γράφοντας το 1945 στη Νεοελληνική σύνταξι (και να σκεφτούμε πως η γλώσσα εξελίχτηκε από τότε), ο Αχιλλέας Τζάρτζανος επισημαίνει: Κανονικά η πρόθεση μετά χρησιμοποιείται με χρονική σημασία  (= ύστερ’ από), π.χ. θα γυρίσει μετά το Πάσχα. Και προσθέτει σε σημείωση: Ως επίρρημα το μετά συντάσσεται και με εμπρόθετο αποτελούμενο από την πρόθεση από και αιτιατική: μετά από ένα ταξίδι αρρώστησε βαριά (τόμος 1, σελ. 207-8).

Και για το πριν ο Τζάρτζανος, αν και λέει ότι «σύμφωνα με τη γνήσια δημοτική σύνταξη» πρέπει να χρησιμοποιείται το «πριν από», ωστόσο αναγνωρίζει ότι το πριν χρησιμοποιείται «καταχρηστικώς», όπως λέει, ως πρόθεση και τότε συντάσσεται με αιτιατική χωρίς το «από» και δίνει παραδείγματα από δοκιμότατους συγγραφείς που το συντάσσουν έτσι. Τρανό παράδειγμα, ο Σεφέρης: Το ύφος μιας μέρας που ζήσαμε πριν δέκα χρόνια σε ξένο τόπο ή λόγια της γλώσσας μας, όπως τη μιλούσαν πριν τρεις χιλιάδες χρόνια, αλλά και ο Βενέζης (πριν δέκα χρόνια), ο Πάλλης (πριν τον Όθωνα), ο Δροσίνης (πριν τα μεσάνυχτα). Ειδικά πολύ συχνή είναι η σύνταξη «πριν Χ τέρμινα», π.χ. «πριν είκοσι χρόνια», που δεν ενοχλεί πιστεύω κανέναν, αφού έχουμε ήδη το σωστό και αποδεκτό από όλους «είκοσι χρόνια πριν».

(Για να προλάβω μιαν αντίρρηση όταν παραθέτω αποσπάσματα από κείμενα λογοτεχνών· θα μου πείτε: δικαιολογείται έτσι και το «επέστρεφε και παίρνε με» του Καβάφη; Δεν είναι ίδια περίπτωση, αν μη τι άλλο επειδή το καβαφικό είναι μοναδική περίπτωση, ενώ την αθέτηση του κανόνα «πριν από» τη βρίσκουμε σε δεκάδες συγγραφείς).

Εξίσου πολλοί είναι και οι δόκιμοι συγγραφείς που συντάσσουν «μετά από» (χωρίς να μετράω τις περιπτώσεις όπου το «μετά από» είναι γενικώς αποδεκτό). Για παράδειγμα, κοιτάζοντας λίγο τα κείμενα που έχω ανεβάσει στον παλιό μου ιστότοπο, πέρα από τον στίχο του Βάρναλη βρίσκω επίσης: «όταν μετά από κάποιο δισταγμό δέχτηκε» στον Γιώργο Ιωάννου, «Μετά από τέτοια γεγονότα» στην Κική Δημουλά, «μετά από τα σαράντα του μακαρίτη» στον Μάρκο Μέσκο, «μετά από το σκούπισμα» στον Θέμο Κορνάρο.

Βέβαια, όταν γράφουμε δεν καθόμαστε να σκεφτούμε αν είναι επίρρημα ή πρόθεση το πριν ή το μετά, κοιτάζουμε πώς μας πηγαίνει στο αυτί. Πάντως, υπάρχει τουλάχιστον ένα έργο αναφοράς που θεωρεί ισότιμους τους δυο τρόπους, πριν/πριν από και μετά/μετά από, οι «Συνηθισμένες γλωσσικές απορίες» της Άννας Ιορδανίδου, όπου σημειώνεται: «Φαίνεται ότι οι δυο τρόποι σύνταξης χρησιμοποιούνται εναλλακτικά: Μετά (από) την τελετή θα ακολουθήσει δεξίωση· πριν (από) το Πάσχα».

Τι κάνουμε λοιπόν; Εξαρτάται από το ποιοι είμαστε και τι σκοπό έχει το κείμενό μας. Αν είμαστε αφέντες του κειμένου μας, όπως οι δόκιμοι λογοτέχνες που αναφέρω παραπάνω, γράφουμε όπως μας έρχεται καλύτερα στο αυτί, ανάλογα και με τον εσωτερικό ρυθμό του κειμένου μας. Αν πάλι είμαστε υποτελείς, δηλαδή αν το κείμενό μας δεν το υπογράφουμε εμείς ή αν η υπογραφή μας δεν πολυφαίνεται, ή αν πρόκειται να βαθμολογηθούμε, να κριθούμε, να προσληφθούμε (λέμε τώρα) κτλ. με βάση το κείμενό μας, τότε η τήρηση του κανόνα αποκτά μεγαλύτερη σημασία, ιδίως επειδή πάντα υπάρχουν στενόμυαλοι ή ημιμαθείς ή κακοπροαίρετοι, που θα πιαστούν από την απόκλιση και θα πουν «αφού πάει κόντρα στο τάδε λαθολόγιο, είναι λάθος, και ο συντάκτης του είναι αγράμματος, ή ακόμα χειρότερα ανελλήνιστος», όπως είπε τις προάλλες η κυρία Φλέσσα για την προεδρία  της Δημοκρατίας επειδή σε ανακοίνωση έγραψε «θα γίνει άμεσα». Αν λοιπόν δεν έχετε τη δυνατότητα να αποδείξετε πως δεν είστε ανελλήνιστος ελέφαντας και αν εξαρτάστε από άλλους, καλό είναι να έχετε υπόψη ότι υπάρχει ο κανόνας.

Πάντως, προσωπικά δεν δυσκολεύομαι καθόλου να τηρήσω τον κανόνα «πριν από», μου έρχεται φυσιολογικά. Για το δεύτερο σκέλος του κανόνα, το «μετά χωρίς από», δυσκολεύομαι περισσότερο. Πέρα από τις εξαιρέσεις όπου και ο Μπαμπινιώτης αναγνωρίζει ότι χρειάζεται το «μετά από», βρίσκω κι άλλες περιπτώσεις που σκοντάφτω, π.χ. «μετά κάθε γεύμα», «μετά ένα τέτοιο ρεζιλίκι», «μετά έντονη συζήτηση»· σας φαίνονται αυτά φυσιολογικά; Εμένα όχι· βρίσκω πως οι φράσεις θέλουν και το «από» και ή το βάζω ή χρησιμοποιώ το «ύστερα από», που είναι αποδεκτό από όλους και ταιριάζει και για αφέντες και για υποτελείς.