Επειδή είχα μετακινήσεις χτες, αναδημοσιεύω σήμερα ένα παλιό άρθρο της σειράς με τα οπωρικά, ένα άρθρο μάλιστα που, περιέργως, δεν έχει αναδημοσιευτεί μετά την αρχική του δημοσίευση, το μακρινό 2011, παρά μόνο στο βιβλίο μου «Οπωροφόρες λέξεις». Σήμερα βάζω το αντίστοιχο κομμάτι από το βιβλίο, που είναι αρκετά διαφορετικό από την αρχική μορφή του άρθρου.
Πετρέλαιο ακόμα δεν έχουμε αξιωθεί να βρούμε σε μεγάλες ποσότητες κάτω από τη γη ή τη θάλασσά μας, και ίσως να μη βρούμε ποτέ, αλλά ελληνικός μαύρος χρυσός έχει υπάρξει στο παρελθόν, εξίσου προσοδοφόρος και πολύ πιο εύγευστος. Είναι η σταφίδα.
Η αποξήρανση των σταφυλιών για παρασκευή σταφίδας είναι γνωστή από τα αρχαία χρόνια. Ο Έρμιππος, κωμικός της κλασικής εποχής, σε ένα απόσπασμα κωμωδίας που διασώζεται από τον Αθήναιο, μας πληροφορεί ότι οι καλύτερες σταφίδες έρχονταν από τη Ρόδο. Η λέξη που χρησιμοποιεί είναι «ασταφίς», που ήταν παράλληλος τύπος με το «σταφίς» και αρχαιότερος. Φανερή είναι η σχέση με τη λέξη «σταφυλή». Υπάρχει και αρχαία παροιμία, «Ανθρώπου γέροντος ασταφίς η κεφαλή», η οποία μας θυμίζει το «σταφιδιασμένος» που λέμε εμείς σήμερα για κάποιον που έχει γεράσει και το δέρμα του είναι ζαρωμένο και γεμάτο ρυτίδες.
Η κορινθιακή σταφίδα, δηλαδή η μαύρη, έγινε τόσο ονομαστή ώστε ταυτίστηκε σχεδόν με τη σταφίδα και γλωσσικά. Η λέξη «currant», που σημαίνει στα αγγλικά την κορινθιακή μαύρη σταφίδα, έχει την αρχή της στην Κόρινθο. Από τα γαλλικά, raisins de Corinthe, ή μάλλον raisins de Corauntz όπως ήταν στα γαλλικά της εποχής, πέρασε τον 14ο αιώνα και στα αγγλικά, όπου σιγά-σιγά το raisins παραλείφθηκε. Στα κείμενα της εποχής τη λέξη τη βρίσκει κανείς γραμμένη σε πάμπολλες παραλλαγές: corentes, corauntz, currents, currence, corans κτλ.
Μάλιστα, όταν τον 16ο αιώνα άρχισαν να καλλιεργούνται στην Αγγλία τα φραγκοστάφυλα, ο κόσμος νόμισε ότι αυτός ο καρπός είναι η νωπή μορφή της σταφίδας, και τα είπε κι αυτά currant· το λάθος επισημάνθηκε αμέσως, αλλά, όπως συχνά συμβαίνει, ρίζωσε, γι’ αυτό σήμερα currants λέγονται και τα φραγκοστάφυλα και οι σταφίδες. Στην Αμερική, για να διαλυθεί η σύγχυση, τις σταφίδες τις λένε Zante currants, δηλαδή ζακυνθινές. Η Ζάκυνθος ήταν σημαντική πηγή για εξαγωγές σταφίδας προς τη Βρετανία. Μια λέξη σχεδόν ξεχασμένη για την κορινθιακή σταφίδα είναι το κουρεντί, αντιδάνειο από το currant.
Όταν κέρδισε η Ελλάδα την ανεξαρτησία της, η σταφίδα ήταν το μοναδικό αξιόλογο εξαγωγικό προϊόν του νεαρού κράτους. Δεδομένου ότι έφτασε να αντιπροσωπεύει το 50%-75% της αξίας του συνόλου των ευρωπαϊκών εξαγωγών, δεν είναι υπερβολή αυτό που είχε πει ο Ξ. Ζολώτας, ότι η σταφίδα για την Ελλάδα ήταν «ό,τι και ο καφές για τη Βραζιλία». Τότε η σταφίδα χαρακτηρίστηκε «χρυσός της Κορινθίας», αν και καλλιεργήθηκε σε πολύ ευρύτερη ζώνη, σε όλη τη δυτική και βορειοδυτική Πελοπόννησο και στα Επτάνησα, όπου οι αγρότες επέκτειναν δυσανάλογα τις αμπελοφυτείες σε βάρος των ελαιώνων και των άλλων καλλιεργειών. Πολλές οικογένειες που έπαιξαν ηγετικό ρόλο στην ελληνική πολιτική σκηνή εδραιώθηκαν με άξονα τις ζώνες Κόρινθος-Πάτρα και Πύργος-Καλαμάτα και συνδέθηκαν με το εμπόριο της σταφίδας.
Tου Αγίου Βαλεντίνου σήμερα και για δεύτερη ή τρίτη (το πολύ) φορά το ιστολόγιο ενδίδει στο έθιμο, που θέλει να γιορτάζουμε σήμερα τον έρωτα. Δεν θα σας προσφέρω σοκολάτα όμως, διότι εδώ λεξιλογούμε.
Ονόματα θα σας προσφέρω, ονόματα για ν’ αποκαλέσετε την αγαπημένη σας.
Από το βιβλίο του φίλου Παντελή Μπουκάλα «Όταν το ρήμα γίνεται όνομα. Η ‘αγαπώ’ και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών», που το παρουσιάσαμε πρόπερσι στο ιστολόγιο, θα ξεσηκώσω έναν κατάλογο επιθέτων που έχουν αντληθεί από δημοτικά τραγούδια.
Γράφει ο Μπουκάλας: Στη δημοτική ποίηση λοιπόν και στα παινέματά της είναι πολλά και ευφάνταστα τα σύνθετα επίθετα που επιχειρούν να συλλάβουν και να αποδώσουν μονολεκτικά είτε ένα πρόσωπο στην ολότητά του είτε κάποιο ξεχωριστό χάρισμά του, μια εξαιρετική δεξιότητά του.
Και για να στηρίξει αυτόν τον ισχυρισμό, ο Μπουκάλας παρουσιάζει έναν κατάλογο, όχι εξαντλητικό: Ακολουθεί σχετικός κατάλογος, με σποραδικές εσωτερικές ομαδοποιήσεις, ο οποίος είναι, εννοείται, ατελής και ανοιχτός.
Ο κατάλογος πιάνει τρεις σελίδες (312-314) του βιβλίου. Τον παραθέτω στα επόμενα με κάποια επεξηγηματικά σχόλια, τα περισσότερα από τον ίδιο τον Μπουκάλα σε υποσημειώσεις και τελικές σημειώσεις.
Φυσικά, πρόκειται για κατάλογο παινεμάτων για γυναίκα. Παινέματα για άντρες, από γυναίκες, υπάρχουν, αλλ’ επειδή ο γυναικείος λόγος είναι υπόγειος και δεν αγαπά τη δημοσιότητα δεν (ξέρω να) έχουν συγκεντρωθεί. Βέβαια, κσός και κσομηλιγγάτος [χρυσός και χρυσομηλιγγάτος] και στην κορφή αστεράτος, είχε καταγράψει ο Παπαδιαμάντης από το γυναικείο ιδίωμα της Σκιάθου.
Ιδού λοιπόν τα 135 πρόσωπα της αγαπημένης -κάποιο θα βρείτε να ταιριάζει!
Από σήμερα το ιστολόγιο μπαίνει σε μεγαλοβδομαδιάτικο κλίμα, και ταυτόχρονα σε κλίμα επαναλήψεων. Θα πάω μια μικρή εκδρομή, οπότε το σημερινό και το αυριανό άρθρο θα είναι επαναλήψεις και μάλιστα από την ίδια χρονιά, από άρθρα που είχαν δημοσιευτεί στο ιστολόγιο το 2012, πριν από έξι χρόνια, πάλι μέσα στη Μεγάλη Βδομάδα.
Μια και είναι μεγαλοβδόμαδο, λοιπόν, θα δούμε μια λαϊκή λέξη που έχει γεννηθεί από την εκκλησιαστική γλώσσα και ειδικότερα από τις πασχαλινές λειτουργίες, όσο κι αν η προέλευσή της δεν είναι καθόλου φανερή. Είναι μια λέξη που την έχω συμπεριλάβει στο βιβλίο μου «Λέξεις που χάνονται«, αλλά που είχα να πω λίγο περισσότερα γι’ αυτήν (αφού στο βιβλίο έβαλα όριο τις 200 λέξεις για κάθε λήμμα του). Βέβαια, δεν είναι και τόσο γνωστή λέξη, και δεν ξέρω σε ποιο βαθμό χρησιμοποιείται ακόμα -και περιμένω να μου πείτε εσείς αν την ξέρετε κι αν τη χρησιμοποιείτε.
Πρόκειται για τη λέξη άρατος, που είναι εύχρηστη ιδίως, αλλά όχι αποκλειστικά, στη φράση «έγινε άρατος», που σημαίνει «εξαφανίστηκε, έγινε άφαντος, τράπηκε σε φυγή», και η οποία ακόμα ακούγεται στην Πελοπόννησο, την Αιτωλοακαρνανία, την Ήπειρο και τη Θάσο (αν ακούγεται κι αλλού θα μου το πείτε). Από τον άρατο έχει προκύψει και ρήμα αρατίζω = τρέπω σε φυγή, π.χ. «αράτισες τους άντρες μας, φοβερέ μ’ Αλή Πασιά», και αρατίζομαι = το βάζω στα πόδια, εξαφανίζομαι τρέχοντας, π.χ. Έφτασε ένα φοβέρισμα του Γεσίλα κι ο ψάλτης αρατίστηκε από το βελούχι (Χατζόπουλος, Ο πύργος του Ακροπόταμου).
Η φράση έχει γεννηθεί από ένα εκκλησιαστικό δρώμενο, που γίνεται μετά την Ανάσταση. Μεταφέρω περιγραφή από ένα ζακυθινό ιστολόγιο: Μετά το «Χριστός Ανέστη» όταν οι ιερείς γυρίσουν στην εκκλησία, γίνεται το εξής: πριν έμπει ο παπάς στην εκκλησία, γίνεται το έθιμο του «Άρατε πύλας». Η πόρτα της εκκλησίας είναι κλειστή κι ο παπάς κρατώντας υψωμένη τη λαμπάδα της Ανάστασης, λέει με δυνατή φωνή: «άρατε πύλας, οι άρχοντες υμών, και επάρθητε, πύλαι αιώνιοι, και εισελεύσεται ο βασιλεύς της Δόξης». Ο κρυμμένος από μέσα νεωκόρος, υποκρινόμενος τον Σατανά ρωτάει: «τις εστίν ούτος ο βασιλεύς της δόξης»; Και ο παπάς απαντά: «Κύριος κραταιός και δυνατός, Κύριος δυνατός εν πολέμω, Κύριος των Δυνάμεων» κλπ Κι αμέσως δίνει μια κλωτσιά στην πόρτα, την ανοίγει και περνά με τους πιστούς, προβάλλοντας την Αναστάσιμη λαμπάδα. Ο νεωκόρος πρέπει αμέσως να εξαφανιστεί και να μην τον δει κανείς εκείνη τη στιγμή. Αν συμβεί το αντίθετο, νομίζουν ότι θα γίνει κάποιο κακό.
Εναλλακτικός τίτλος του άρθρου θα μπορούσε να είναι «Πόσοι από σας γλύφετε;» ή και «Κανείς δεν γλύφει». Αλλά σε αυτό θα φτάσουμε μετά.
Πριν από μερικές μέρες έδωσα τις διορθώσεις για ένα βιβλίο που, καλώς εχόντων των πραγμάτων θα φτασει στα βιβλιοπωλεία τον Δεκέμβριο, έναν ακόμα τόμο με χρονογραφήματα του Βάρναλη, τούτη τη φορά με θέμα τους συμβάντα παρμένα από το αστυνομικό δελτίο, γι’ αυτό και «Αστυνομικά» ο τίτλος του.
Στο βιβλίο αυτό, όπως και σε όλα τα παλαιότερα κείμενα που κάνω επιμέλειά τους, το κείμενο έχει μονοτονιστεί και η ορθογραφία έχει εκσυγχρονιστεί στα σημερινά. Αυτή η τακτική πιστεύω πως είναι γενικά η επιβεβλημένη, και ακόμα περισσότερο όταν έχουμε κείμενα εφημερίδων, που δεν διασώζουν δηλαδή τις ορθογραφικές προτιμήσεις του συγγραφέα (στην περίπτωση του Βάρναλη, αυτό θα ήταν γραφές όπως «μάβρος» ή «λεφτεριά») αλλά τις συμβάσεις της εποχής -και επειδή ακριβώς διασώζουν συμβάσεις της εποχής, αλλού βλέπεις «είνε» και αλλού «είναι», αλλού «σακάκι» και αλλού «σακκάκι» και πάει λέγοντας. Αλλά πλατειάζω.
Λοιπόν, σε κάποιο χρονογράφημα, ο Βάρναλης, αναφερόμενος σε κάποιο περιστατικό κλοπής σε αποθήκη, απορεί που ο ιδιοκτήτης δεν είχε βάλει νυχτοφύλακα, παρόλο που, όπως λέει, και ο νυχτοφύλακας μπορεί να έκλεβε, αλλά σαφώς λιγότερα. Και παραθέτει τη γνωστή παροιμία:
«ποιος έχει τα δάχτυλα στο μέλι και δεν τα γλύφει;»
Εδώ υπάρχει ορθογραφικό λάθος, που δεν το διόρθωσα αμέσως γιατί το λυπήθηκα. Και σε δυο-τρία άλλα χρονογραφήματα η λέξη αυτή ήταν γραμμένη λάθος. Τελικά όμως, αφού είπα να εναρμονίσω την ορθογραφία, έκρινα ότι έπρεπε κι αυτό να διορθωθεί, και το διόρθωσα.
Ετοιμάζω για το τέλος του χρόνου ένα βιβλίο με τα άρθρα που έγραψε ο Βάρναλης το 1934 με τις εντυπώσεις του από το Συνέδριο των Σοβιετικών συγγραφέων στη Μόσχα, που είχε κληθεί να το παρακολουθήσει μαζί με τον Δημ. Γληνό. Έχω ήδη έχω βάλει στο ιστολόγιο αποσπάσματα από τα άρθρα αυτά, αλλά σήμερα θ’ ασχοληθώ μ’ ένα γλωσσικό προβληματάκι που μου παρουσιάστηκε.
Ο Βάρναλης λοιπόν, μαζί με τους άλλους προσκεκλημένους συγγραφείς, είχαν πάει να επισκεφτούν ένα σχολείο στη Μόσχα, και καθώς μπήκαν στο προαύλιο είδαν ότι υπήρχαν κι άλλοι επισκέπτες εκεί. Με τα δικά του λόγια:
Όταν μπήκαμε απ’ την οξώπορτα, βρήκαμε την αυλή του γεμάτη άντρες και γυναίκες με κοκάρδες στην κουμπότρυπα ή στο μπούστο, με γυαλιά, με μούσι, με ρεντιγκότες οι άντρες, με γυαλιά, με γκρίζα μαλλιά και με υποχρεωτικό χαμόγελο οι γυναίκες. Δε μπορεί να μην είναι ξένοι και δασκάλοι! Ήτανε πραγματικά καμιά πενηνταριά Γάλλοι καθηγητές και δασκάλοι, που είχαν έρθει εκείνες τις ημέρες στη Μόσχα για να μελετήσουν επί τόπου το εκπαιδευτικό σύστημα της Σοβιετικής Ρωσίας, που αληθινά κινεί το ενδιαφέρο όλου του κόσμου.
Ο δάσκαλος αναγνωρίζει τον δάσκαλο, κι έτσι ο Βάρναλης, απολυμένος πια εκπαιδευτικός, δεν δυσκολεύτηκε ν’ αναγνωρίσει τους Γάλλους συναδέλφους του -που είχαν όλοι, μας πληροφορεί, «κοκάρδες» στη μπουτονιέρα τους.
Κοκάρδες, όχι κονκάρδες. Τη λέξη την είχα ξανασυναντήσει στον τύπο αυτό, πάλι σε παλιό κείμενο, αλλά δεν είχα ασχοληθεί. Τώρα, ερεύνησα το θέμα λίγο περισσότερο. Καταρχάς, στην ίδια συλλογή άρθρων ο Βάρναλης χρησιμοποιεί άλλες δυο φορές τον τύπο «κοκάρδα», άρα δεν πρόκειται για τυπογραφικό λάθος.
Και ήμουν έτσι κι αλλιώς σχεδόν σίγουρος ότι δεν πρόκειται για λάθος, αφού στα γαλλικά, απ’ όπου δανειστήκαμε τη λέξη, είναι cocarde, οπότε η κοκάρδα αντιστοιχεί πιστότερα στον γαλλικό όρο. Τα νεότερα λεξικά καταχωρούν μόνο τον τύπο «κονκάρδα», αλλά παλιότερα λεξικά σαν του Δημητράκου δίνουν, πέρα από τον κύριο τύπο «κονκάρδα» και τους τ. κογκάρδα, κοκάρδα.
Παράταιρα, επειδή από τη φύση τους τα μεζεδάκια έχουν εύθυμο χαρακτήρα, αφού γελάμε με τα μαργαριτάρια και τις κοτσάνες που έχουν μαζευτεί την προηγoύμενη εβδομάδα από τα μέσα ενημέρωσης και το Διαδίκτυο -και την ίδια ώρα συνεχίζεται το μακελειό στη Γάζα, ενώ στα χωράφια του Ντονιέτσκ δεν έχουν ακόμα περισυλλεγεί τα πτώματα των επιβατών του μαλαισιανού αεροπλάνου (εγώ έτσι θα τα λέω, και όχι ‘σορούς’, για να γίνει ένα πτώμα σορός πρέπει να το προετοιμάσει κάποιος για ταφή, κι όχι να κείτεται καρβουνιασμένο σ’ ένα σταροχώραφο).
Όσο για τη Γάζα, διάβασα ένα άρθρο του Ούρι Αβνέρι, γραμμένο πριν από πεντέξι μέρες, δηλαδή πριν ξεκινήσει η χερσαία επίθεση. Βέβαια, φωνή βοώντος εν τη ερήμω -αλλά θαυμάζω το θάρρος του.
Προχωράμε στα μεζεδάκια -κι ας ακούγονται παράταιρα.
Πολλά από τα μεζεδάκια τούτης της βδομάδας συνδέονται, άμεσα ή έμμεσα, με τη θεαματική, ας το πω έτσι, σύλληψη του Νίκου Μαζιώτη στο Μοναστηράκι, οπότε ας ξεκινήσω με αυτή την ομάδα.
* Καταρχάς, ένα ιατρικό μαργαριτάρι στην αρχική ανακοίνωση του ΑΠΕ, που ίσως διορθώθηκε στη συνέχεια διότι δεν το βρίσκω σε πολλούς ιστότοπους. Όπως γράφτηκε λοιπόν, «Όπως αναφέρει το Αθηναϊκό Πρακτορείο, [ο Μαζιώτης] έχει υποστεί τρώση τραχειωνίου αρτηρίας στον δεξί ώμο και χειρουργείται.» Δεν υπάρχει τέτοια αρτηρία, το σωστό είναι «βραχιόνιος», τρώση βραχιονίου αρτηρίας λοιπόν.
* Τη στιγμή της σύλληψης ήταν μπροστά ένας δημοσιογράφος, που πήρε με το κινητό του φωτογραφίες του αιμόφυρτου Μαζιώτη και ανέβασε στη μπλογκόσφαιρα ένα κείμενο, το οποίο για αρκετές ώρες ήταν μία από τις σπάνιες πρωτογενείς πηγές πληροφόρησης για το γεγονός. Το όλο εγχείρημα δείχνει και την αξία και τα όρια της ακαριαίας δημοσιογραφίας σε πραγματικό χρόνο. Η αξία είναι αυταπόδεικτη -αλλά υπάρχουν και όρια, που τα βλέπετε στο κείμενο, το οποίο περιέχει μια σειρά από ανακρίβειες (π.χ. τα περί σχεδιαζόμενης ληστείας) αφού ο δημοσιογράφος φυσικά δεν έκανε έρευνα, απλώς μετέφερε τα όσα λέγονταν γύρω του.
Πρόσεξα και μια γουστόζικη φρασούλα που συνδυάζει την ανακριβή πληροφορία με την ακυρολεξία: Κάποιες πληροφορίες λένε και για τραυματισμό δύο τουριστών. Δεν έπεσε στην υπόληψή μου κάτι τέτοιο. Τραυματισμός υπήρξε, αλλά δεν υπέπεσε στην αντίληψη του δημοσιογράφου. Και «έπεσε στην αντίληψη» να πούμε δεν θα μας πέσει η υπόληψη, αλλά όχι «έπεσε στην υπόληψη», με τίποτα!
* Ο δημοσιογράφος αργότερα ξανάγραψε το κείμενό του, αφαιρώντας τις ανακρίβειες και το γλωσσικό λαθάκι. Έχει ενδιαφέρον να δείτε τι άλλαξε από το ένα κείμενο στο άλλο. Πάντως, στο επιμελημένο κείμενο τρύπωσε κι ένα καινούργιο λαθάκι, επιμελημένο κι αυτό: ένας αστυνομικός, τον οποίο περιέθαλπταν 4-5 συνάδελφοι. Περιθάλπω βέβαια, όπως και υποθάλπω. Απορώ τι τους πιάνει να προσθέτουν αυτό το φριχτό ταυ, που δυσκολεύει την προφορά της λέξης -ίσως σκέφτονται ότι για να είναι λόγια μια λέξη πρέπει να είναι και δυσκολοπρόφερτη, ή ότι όσο πιο δυσκολοπρόφερτη είναι τόσο πιο καλή φιγούρα κάνει.
* Κι ένα υπουργικό μαργαριτάρι από την ίδια υπόθεση, αν και με τον κ. Κικίλια, όσο κρατήσει σ΄αυτό το πόστο, είναι βέβαιο ότι δεν θα μείνουμε παραπονεμένοι -από την άποψη της αλιείας μαργαριταριών, εννοώ. Σύμφωνα λοιπόν με το ρεπορτάζ, ο κ. Κικίλιας αναφερόμενος στον Μαζιώτη, είπε ότι πυροβολούσε «χωρίς αιδώ και χωρίς να τον ενδιαφέρει η ανθρώπινη ζωή». Χωρίς αιδώ; Να πει «χωρίς αναστολές», «χωρίς ενδοιασμούς» ή κάτι ανάλογο, το καταλαβαίνω. Αλλά χωρίς αιδώ, το μόνο που μπορεί να σημαίνει είναι ότι είχε κατεβάσει τα βρακιά του ή ότι έκανε άσεμνες χειρονομίες με το άλλο χέρι. Πήγε να πει μια περισπούδαστη φράση ο κ. υπουργός αλλά σκόνταψε!
Ένα μικροφιλολογικό για σήμερα ή μάλλον τρία μικρά μικροφιλολογικά, απ’ αυτά που βρίσκει όποιος ξεφυλλίζει παλιές εφημερίδες ψάχνοντας να βρει κάτι άλλο, και κρατάει μια σημείωση μήπως και τα χρησιμοποιήσει κάποτε άλλοτε.
Ο τίτλος είναι εσκεμμένα παραπλανητικός, μια και δεν πρόκειται ακριβώς για μπιλιετάκια, δηλαδή για σύντομα κείμενα γραμμένα πάνω στο επισκεπτήριο, πρόκειται για σύντομες επιστολές τριών λογοτεχνών σε εφημερίδες. Αν θέλετε αυθεντικά μπιλιέτα, έχω ένα παλιότερο άρθρο με μπιλιέτα του Λαπαθιώτη, ο οποίος επιδιδόταν με πάθος στο άθλημα της μπιλιετομαχίας.
Και οι τρεις επιστολές είναι γραμμένες στη δεκαετία του 1920. Ξεκινώντας χρονολογικά, η πρώτη σύντομη επιστολή, το πρώτο μπιλιετάκι μας -για να διατηρήσω την ορολογία του τίτλου- δημοσιεύτηκε στη (βενιζελική) εφημερίδα Πατρίς, στις 29 Ιουνίου 1923.
Βρισκόμαστε στην εποχή της επανάστασης των Πλαστήρα-Γονατά και τις προηγούμενες μέρες η Πατρίς δημοσίευε απόρρητες εκθέσεις μυστικών αστυνομικών (που είχαν βρεθεί στα υπουργεία) του προηγούμενου καθεστώτος σχετικά με παρακολουθήσεις πολιτών.
O τίτλος της εφημερίδας είναι Υπερτάτη αβρότης προς χαφιέν, προτάσσεται δε η εξής εισαγωγή:
Λαμβάνομεν την κάτω επιστολήν, της οποίας διατηρούμεν την ορθογραφίαν και το λεκτικόν, λόγω της υπογραφής την οποίαν φέρει.
Κύριε συντάχτη της «Πατρίδος»,
Παρατηρώ από το σημερινό σας φύλλο βγήκε στο φως πως οι κωσταντινικοί κατάσκοποι ήσκιωναν, όπως λεν οι Άγγλοι, το συγγενή μου κ. Α.Α.Πάλλη. Μπορώ να προσθέσω τούτο. Ο συγγενής μου γνώριζε τον κατάσκοπό του, και μια μέρα, βγαίνοντας από του ναβάρχου, τον πλησίασε και του είπε: «Λυπούμαι που σ’ έκανα να περιμένης τόσην ώρα».
28.6.1923
Πρόθυμος,
ΑΛΕΞ. ΠΑΛΛΗΣ
Ο επιστολογράφος είναι ο πρωτοπόρος δημοτικιστής Αλέξανδρος Πάλλης. Ομολογώ ότι δεν ξέρω ποιος συγγενής του (εξάδελφος, μάλλον) ήταν αυτός που παρακολουθούσαν οι μυστικοί αστυνόμοι, ούτε ξέρω αν έχω μεταγράψει σωστά τα αρχικά (Α.Α. ή Α.Λ.; ). Ο «νάβαρχος» πρέπει να είναι ο Κουντουριώτης, που αργότερα έγινε Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Το πιο ενδιαφέρον κατά τη γνώμη μου είναι γλωσσικό, ο πρωτολογισμός «ισκιώνω» με τον οποίο μεταφέρει ο Πάλλης (που ζούσε στην Αγγλία) το ρήμα to shadow, που λέγεται για τον αστυνομικό που παίρνει το κατόπι τον ύποπτο και τον παρακολουθεί φροντίζοντας να μένει αθέατος.
Τελευταία Κυριακή της Απόκριας σήμερα, οπότε τα μεζεδάκια μας, που εκτάκτως δημοσιεύονται κυριακάτικα διότι χτες ήταν πρωτομηνιά και μας εκτόπισε το Μηνολόγιο, θα μπορούσα να τα ονομάσω «αποκριάτικα», ονομασία που άλλες δυο φορές έχω δώσει και γι’ αυτό την απέφυγα. Αρειανά όχι από τον πλανήτη Άρη, αλλά επειδή αρκετά απ’ αυτά είναι αντλημένα από μια πλουσιότατη πιατέλα που παρέθεσε τις προάλλες ο υποψήφιος δήμαρχος Αθηναίων κ. Άρης Σπηλιωτόπουλος στη συνέντευξή του στον Ν. Ευαγγελάτο.
Τον παλιό καιρό, βλέπετε, ας πούμε στη μικρή Αθήνα του 19ου αιώνα, οι υποψήφιοι δήμαρχοι και βουλευτές άνοιγαν το σπίτι τους, δέχονταν όλη τη μέρα τους «πολιτικούς φίλους» τους και τους κερνούσαν αφειδώς μεζέδες, ποτά και φτηνά πούρα. Για πολλούς πολίτες, οι μέρες των εκλογών ήταν περίοδος συνεχούς ευωχίας, αφού έπαιρναν γραμμή τα σπίτια των υποψηφίων για να κεραστούν ισομερώς απ’ όλους. Καλώς ή κακώς οι καιροί εκείνοι έχουν περάσει, οπότε δεν μπορούμε παρά να χαιρετίσουμε την πρωτοβουλία του κ. Σπηλιωτόπουλου να αναβιώσει ενμέρει το παλιό εκείνο έθιμο και να προσφέρει άφθονα και νόστιμα γλωσσικά μεζεδάκια στη συνέντευξή του.
Κάποιοι ίσως έχουν αντίρρηση ως προς τον σχηματισμό του επιθέτου: αν τα μεζεδάκια είναι του Άρη Σπηλιωτόπουλου δεν μπορούμε να τα πούμε «αρειανά», διότι η λέξη αυτή είναι καπαρωμένη από άλλο διαστημικό αντικείμενο, τον πλανήτη Άρη, και εν πάση περιπτώσει ο υποψήφιος δήμαρχος δεν λέγεται Άρης αλλά Αριστόβουλος Αριστομένης, αν δεν κάνω λάθος. Πράγματι, θα μπορούσα να τα πω ‘αριστομενικά‘ ‘αριστοβουλικά’, αλλά ας μη μείνουμε εκεί. Προχωράμε στο σερβίρισμα, ξεκινώντας από τη συνέντευξη του κ. Σπηλιωτόπουλου, που μπορείτε να την ακούσετε εδώ.
Φίλος που άκουσε προσεχτικά τη συνέντευξη σταχυολόγησε τα εξής νόστιμα μεζεδάκια -αν και καναδυό από αυτά δεν τα θεωρώ και τόσο σοβαρά.
* η παραβατικότητα εγκυμονεί σε κάθε γωνιά της Αθήνας (γύρω στο 2.47 της συνέντευξης). Εδώ προφανώς ο κ. Σπηλιωτόπουλος ήθελε να πει «ελλοχεύει» ή κάτι τέτοιο. Εγκυμονεί απόλυτο δεν στέκει, εκτός αν είναι κυριολεκτικό. Το λαθάκι είναι αρκετά συχνό, συνήθως στη μορφή «οι κίνδυνοι εγκυμονούν».
* κοστοβόρος (στο 3.27) Αυτό εγώ δεν το χρεώνω στον υποψήφιο, αν και αποφεύγω τον όρο δεν τον θεωρώ μαργαριτάρι -δείτε την άποψή μου εδώ.
Τα σημερινά μεζεδάκια παίρνουν την ονομασία τους, πολύ λογικά, από τη γιορτή που έχουμε σήμερα, του Αγίου Αντρέα, μέρα που λεγόταν παλιότερα, στη λαϊκή γλώσσα, «τ’ Αγιαντριός», και μάλιστα υπήρχε και η παροιμία «Τ’ Αγιαντριός αντρειεύει το κρύο» (να σημειωθεί ωστόσο ότι όλες οι ημερολογιακές παροιμίες πρέπει να εννοηθούν με το παλιό ημερολόγιο, άρα πρέπει να τους προσθέσουμε γύρω στις 12 μέρες). Απ’ όσο ξέρω, μια ακόμα γιορτή σχηματίζει αυτή την ιδιότροπη γενική, του Αηλιός, δηλαδή του Προφητ’ Hλία στις 20 Ιουλίου, που μου θυμίζει τον στίχο του Κοτζιούλα από το σπαραχτικό Μαστορόπουλο: «Θα’ν’ όλοι εδώ τ’ Άη Λιος, και μόνο αυτός θα λείπει». Αλλά εδώ δεν εορτολογούμε, μεζεδάκια σερβίρουμε, οπότε περνάω στο πρώτο έδεσμα της πιατέλας.
* Ξεκινώντας από τα ορντέβρ, παραξενεύτηκα από τη μεταγραφή «Ζου ντόιτσε Τσάιτουνγκ», που είδα τις προάλλες σε ένα άρθρο στο Βήμα. Όχι ότι είναι εύκολη η μεταγραφή. Η εφημερίδα λέγεται Süddeutsche Zeitung, «νοτιογερμανική εφημερίδα», και βέβαια αν το μεταγράψουμε το όνομά της στα ελληνικά δεν βολεύει ούτε το ü, που, όπως και το γαλλικό u, βρίσκεται ανάμεσα στο ι και στο ου, ούτε μπορούμε να γράψουμε το διπλό ντ. Αν γίνει δεκτή η αρχή ότι το ελληνικό υ αποδίδει το u/ü και μόνο αυτό (όχι δηλαδή το y), τότε θα γράφαμε Ζυντόιτσε, αλλιώς Ζουντόιτσε -όχι όμως δυο λέξεις, κι όχι σκέτο Ζου.
* Φίλος μού επισημαίνει απόσπασμα από άρθρο για τον Κουβανό μουσικό Κομπάι Σεγκούντο: «…στις συνεργασίες του μπορούσε να γίνει μέχρι και φορτωτικός μέχρι να πετύχει ακριβώς τον ήχο που είχε μέσα στο μυαλό του». Έκοβε και δελτίο αποστολής; αναρωτιέται ο φίλος μου. Φορτικός μπορεί να γινόταν ο μακαρίτης, και βέβαια του συγχωρούμε την τελειοθηρία, όχι φορτωτικός!
* Άλλος φίλος, που ξέρει ότι έχω σε άχτι τα περιττά εισαγωγικά, μου στέλνει έναν λίκνο προς άρθρο με τον τίτλο: Συνελήφθησαν στην Αλβανία τέσσερις από τους επτά «επικίνδυνους» δραπέτες. Τα ίδια εισαγωγικά υπάρχουν και μέσα στο άρθρο. Και με ρωτάει: Δηλαδή δεν είναι επικίνδυνοι οι δραπέτες; Τι νόημα έχουν τα εισαγωγικά. Σκέφτομαι ότι θα μπορούσαμε, ίσως, να τα δικαιολογήσουμε, αν θεωρήσουμε ότι εννοεί «δραπέτες που ανακηρύχτηκαν επικίνδυνοι από τις αλβανικές αρχές», δηλαδή μεταφέρει μια αξιολόγηση χωρίς να παίρνει θέση.
* Έχω ξαναγράψει ότι δεν είμαι οπαδός της λογικής ότι ένα ξένο όνομα (και πολύ περισσότερο μια ξένη λέξη) πρέπει ντε και καλά να γράφεται στο λατινικό αλφάβητο -το θέμα δεν είναι βέβαια απλό, ούτε δέχεται συνταγές γενικής εφαρμογής, και δεν θα το συζητήσω τώρα, αυτό όμως που βρίσκω εντελώς κωμικό είναι να γράφει κάποιος στο λατινικό αλφάβητο μια λέξη ή μια έκφραση (που άλλοι τη γράφουν στα ελληνικά)… και να τη γράφει λάθος -είναι αυτό που είχα πει παλιότερα, «αν είναι να το γράφετε στα ξένα, να το γράφετε σωστά». Τελευταίο παράδειγμα, από την Καθημερινή, όπου το Μπιγκ Μπανγκ, η «μεγάλη έκρηξη», γράφεται στον τίτλο άρθρου Bing Bang, λες και είναι κάποια εφαρμογή του Bing, του αποτυχημένου ανταγωνιστή του Google.
Η επιστροφή είναι δικιά μου, δηλαδή, αφού οι διακοπές για φέτος τελειώσανε -και πάλι καλά να λέμε- αν και άλλοι μπορεί να συνεχίσουν να λιάζονται αμέριμνοι και μετά τη Δευτέρα. Αρκετά τα μεζεδάκια που είχαμε τη βδομάδα που πέρασε, και θα ξεκινήσω με ένα που μου ξέφυγε από την προηγούμενη βδομάδα (ή ίσως την προπροηγούμενη).
Γράφοντας στο ένθετο Βημαγκαζίνο (μετά περνάνε και στην ηλέκδοση του Βήματος), η Λώρη Κέζα τα ψέλνει στον Σύριζα και διαπιστώνει: Πρώην βουλευτές, κομματάρχες, αφισοκολλητές που στήριξαν με πάθος κυβερνήσεις του παρελθόντος εναγκαλίστηκαν από τον ΣΥΡΙΖΑ ωσάν να μην είχαν παρελθόν. Το «ωσάν» δεν είναι βέβαια λάθος, απλώς είναι (ή, έστω, το βρίσκω) απίστευτα ψεύτικο -και ταυτόχρονα είναι κοτσανικός δείκτης (cochanic marker, στη διεθνή βιβλιογραφία), όπως λέμε τις λέξεις και φράσεις που δεν είναι λάθος καθαυτές αλλά δείχνουν ότι εκεί γύρω μπορεί να υπάρχει ένα μαργαριτάρι, όπως είναι το «εναγκαλίστηκαν από τον Σύριζα». Βλέπετε, το «εναγκαλίζομαι» είναι ρήμα αποθετικό, σαν το επεξεργάζομαι ή το διαπραγματεύομαι, δεν έχει ενεργητικη΄φωνή όπως τα συνήθη ρήματα, από εκεί άλλωστε βγήκε και το όνομα αποθετικός (αποθέσανε, ας πούμε, την ενεργητική φωνή τους). Έτσι, η μεσοπαθητική φωνή τους εκφράζει ενεργητική διάθεση. Δεν υπάρχει «εναγκαλίζω», όπως δεν υπάρχει και «επεξεργάζω». Μπορούμε να πούμε «εναγκαλίστηκαν τον Σύριζα», όχι «από τον Σύριζα» -αλλά αν γράφαμε χωρίς φιοριτούρες, «αγκαλιάστηκαν από τον Σύριζα» δεν θα την κάναμε την κοτσάνα.
Προχωράμε σε ένα μαργαριτάρι από την Αυγή -σε άρθρο για την απαράδεκτη φράση της Λένας Διβάνη (άρθρο με το οποίο έχω και άλλες διαφωνίες), η δημοσιογράφος της Αυγής γράφει: Η κυρία Διβάνη … δεν σεμνύνεται ούτε μπροστά στον ίδιο το θάνατο. Όμως, το «σεμνύνομαι» δεν σημαίνει «αισθάνομαι δέος, φέρομαι με σεμνότητα» όπως φαίνεται να πιστεύει η δημοσιογράφος. Σημαίνει περίπου το αντίθετο, καμαρώνω, περηφανεύομαι! Η αιτία βρίσκεται στο ότι η λέξη ‘σεμνός’ στην αρχαιότητα είχε περίπου την αντίθετη σημασία με τη σημερινή, σήμαινε «μεγαλόπρεπος». Είναι κι αυτή λοιπόν μια λέξη-παγίδα, πλάι στον ευάριθμο και στον τιμητή, αλλά κάπως σπανιότερα χρησιμοποιείται. (Αν δείτε καμιά φράση «ευάριθμοι τιμητές σεμνύνονται ότι…» μπορεί να την έχω φτιάξει κι εγώ!)
Το τρίτο μας μεζεδάκι είναι, από μια άποψη, ολόκληρο πιάτο, μεγαμεζεδάκι δηλαδή, όχι επειδή είναι θηριωδών διαστάσεων αλλά επειδή είναι διπλό και τρίδιπλο. Σε κακή μετάφραση άρθρου αγγλικής εφημερίδας για την ελληνική κρίση, διαβάζουμε ότι ο δημοσιογράφος, Εξαπολύοντας ένα λίβελο εναντίον των ακολουθούντων πολιτικών επιλογών…. Ξεκινώντας από τα πταίσματα, ο δημοσιογράφος δεν μπορεί να εξαπολύει λίβελο, όχι μόνο επειδή ο λίβελος δεν εξαπολύεται αλλά και επειδή λίβελος, την παλιά εποχή που ανοίγαμε λεξικά, σήμαινε «επιθετικό (έως και συκοφαντικό) δημοσίευμα». Ίσως μύδρους εκτοξεύει ο δημοσιογράφος, αλλά εναντίον τίνος; Αυτό το «ακολουθούντων» είναι όλα τα λεφτά. Αφενός είναι αρσενικό αντί για θηλυκό και αφετέρου ενεργητικής φωνής αντί μέσης. Το σωστό θα ήταν «των ακολουθούμενων πολιτικών επιλογών», ή, πιο στρωτά, «των πολιτικών επιλογών που ακολουθούνται» -και θα γλιτώναμε την πολυκοτσάνα.
Το τέταρτο, πάλι, είναι… μη μεζεδάκι. Παρατηρώ απλώς ότι και τα ακριβά Μον Μπλαν της δημοσιογραφίας μας δεν διστάζουν πλέον μπροστά στον αναλογικό τύπο «να παράξουν». Αν είναι ένα πράγμα για το οποίο έχω να παινέψω τον κ. Παπαχελά, ας είναι αυτό: Οι λίγοι υπουργοί-κομάντος έχουν ελάχιστο χρόνο για να παράξουν έργο αλλά και να πείσουν το ορθολογικό τμήμα της κοινωνίας για την αναγκαιότητα των αποφάσεών τους.
Το όνομα της Μαρίας Ρεπούση έχει συνδεθεί με το διάσημο βιβλίο Ιστορίας της 6ης Δημοτικού, που δέχτηκε ολομέτωπη την επίθεση της εθνικιστικής δεξιάς (και μερικών αριστερών, που ελπίζω να το έχουν μετανιώσει πικρά) και που τελικά αποσύρθηκε, πράγμα το οποίο θεωρώ ότι αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες ιδεολογικές νίκες της ακροδεξιάς τις τελευταίες δεκαετίες. Τότε που μαινόταν η ακροδεξιά επίθεση ήταν δύσκολο να κρίνει κανείς το βιβλίο νηφάλια, από φόβο μήπως ταυτιστεί με τους καρατζαφέρηδες και τους καραμπελιάδες.
Σήμερα, αρκετά χρόνια μετά, κυκλοφορεί το νέο βιβλίο της Μαρίας Ρεπούση, τα «Μαρασλειακά». Επειδή στο μεταξύ η Μαρία Ρεπούση είναι βουλευτίνα της ΔΗΜΑΡ, υπάρχει παρόμοιος φόβος: μήπως η κριτική στο βιβλίο της θεωρηθεί έμμεση κριτική προς το κόμμα της και την επιλογή του να συμμετάσχει στην τρικομματική συγκυβέρνηση. Βέβαια, μέχρι τώρα, οι κριτικές που έχω διαβάσει ήταν σχεδόν όλες ανεπιφύλακτα επαινετικές. Εγώ, παρόλο που δεν είμαι ιστορικός, έχω αρκετά ασχοληθεί με τον μεσοπόλεμο κυρίως από τη σκοπιά της ιστορίας της λογοτεχνίας· και επειδή στο αρχείο μου έχω αρκετές πρωτογενείς πηγές, δεν ήταν πολύ δύσκολο να ελέγξω κάποια από τα γραφόμενα στο βιβλίο της Μ. Ρεπούση. Ομολογώ ότι δεν έχω μείνει ικανοποιημένος και σας διαβεβαιώνω ότι η αρνητική μου κριτική δεν υπαγορεύεται από την πολιτική τοποθέτηση της συγγραφέα. Πάντως, σας προειδοποιώ ότι το κείμενό μου είναι πολύ εκτενές. Επίσης, κατά το δυνατόν θα παρακαλούσα τα σχόλιά σας να μην εστιαστούν μόνο στο βιβλίο Ιστορίας της 6ης Δημοτικού.
Επειδή πιθανόν οι περισσότεροι να μην έχουν φρέσκα τα γεγονότα, θα κάνω μια τηλεγραφική ανασκόπηση. Η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-20 που έβαλε τη δημοτική στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση (Το αλφαβητάρι με τον ήλιο, Τα ψηλά βουνά) σταμάτησε απότομα μετά την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, οπότε επανήλθε δριμύτερη η καθαρεύουσα και τα νέα διδακτικά βιβλία οδηγήθηκαν στην πυρά. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή και την εκδίωξη του βασιλιά, η επαναστατική κυβέρνηση επανέφερε τους διωγμένους δημοτικιστές στην ηγεσία της εκπαίδευσης. Πλάι στο Μαράσλειο Διδασκαλείο, που το ανέλαβε ο Δελμούζος, και που εκπαίδευε δασκάλους για τα δημοτικά σχολεία, ιδρύθηκε, ως αντίπαλο δέος στη Φιλοσοφική σχολή που ήταν προπύργιο του γλωσσικού συντηρητισμού, η Παιδαγωγική Ακαδημία, με αποστολή να μετεκπαιδεύει καθηγητές για τη μέση εκπαίδευση. Διευθυντής της ο Δημ. Γληνός. Τα δυο ιδρύματα συστεγάζονταν και αλληλοσυμπληρώνονταν· στελεχώθηκαν με δημοτικιστές, αρκετούς από αυτούς αριστερούς (Ιορδανίδης, Βάρναλης, Ιμβριώτου). Με την όξυνση των αντιθέσεων η κοινωνικοπολιτική συγκυρία γίνεται ολοένα και πιο αρνητική για τους πρωτεργάτες της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης· στα τέλη του 1924 μια μερίδα των Φιλελευθέρων συντάχθηκε με την αντίδραση και άρχισε να επιτίθεται στο Μαρασλειακό συγκρότημα. Πρώτο θύμα ήταν ο Βάρναλης που παύθηκε για αντιπατριωτικούς στίχους (στο δημοσιευμένο τρία χρόνια νωρίτερα Φως που καίει), δεύτερος δέχτηκε επίθεση ο Ιορδανίδης, που ήταν κομμουνιστής και επιπλέον η σύζυγός του ήταν υπάλληλος της σοβιετικής πρεσβείας (πρόκειται για τη Μαρία Ιορδανίδου, την αγαπημένη συγγραφέα της Λωξάντρας), και το κακό τρίτωσε όταν στη συνέχεια δέχεται επίθεση η Ρόζα Ιμβριώτου γιατί δίδασκε το μάθημα της ιστορίας σύμφωνα με τον ιστορικό υλισμό (είχε εκδοθεί πρόσφατα και το βιβλίο του Κορδάτου για την κοινωνική σημασία της επανάστασης του 1821). Τότε αρχίζουν και τα καθαυτό Μαρασλειακά. Με τη δικτατορία Πάγκαλου η συντηρητική επίθεση εξαπολύεται πλέον ολομέτωπη, οι δημοτικιστές χάνουν τα ερείσματά τους, και τελικά όλοι οι πρωτεργάτες της μεταρρύθμισης απολύονται στις αρχές του 1926, η Παιδαγωγική Ακαδημία καταργείται και η μεταρρύθμιση ενταφιάζεται.
Τα κάλαντα μας τα είπαν χτες τα πιτσιρίκια, σε σπίτια και σε μαγαζιά, θα μας τα πουν και την άλλη Δευτέρα, ενώ για την ίδια τη λέξη έχουμε γράψει παλιότερα στο ιστολόγιο, αν και το άρθρο εκείνο σηκώνει αναδημοσίευση και ίσως το ξαναδείτε σε πεντέξι μέρες. Τα κάλαντα τα σημερινά είναι διήγημα χριστουγεννιάτικο, γραμμένο τον μεσοπόλεμο, τότε που κάθε έντυπο τέτοιες μέρες έπρεπε απαραιτήτως να έχει ύλη έκτακτη, εορταστική, μια συνήθεια που σιγά-σιγά ξεθύμανε, αν και θυμάμαι ότι πριν από μερικά χρόνια η Βιβλιοθήκη, το ένθετο της Ελευθεροτυπίας, είχε προσπαθήσει να την αναστήσει και είχε ζητήσει από γνωστούς συγγραφείς να γράψουν σύγχρονα χριστουγεννιάτικα διηγήματα. Εμείς πάντως στο ιστολόγιο συνηθίζουμε μέρες που είναι να βάζουμε κάποιο χριστουγεννιάτικο διήγημα, κι έτσι πέρσι τέτοιον καιρό είχαμε βάλει το Χριστόψωμο του Παπαδιαμάντη, ενώ πρόπερσι ένα παπαδιαμαντικό (α λα μανιέρ ντε, που λέμε) του Τάσου Βουρνά, και αντιπρόπερσι ένα άλλο σε παπαδιαμαντικό ύφος, του Βάρναλη. Και φέτος Παπαδιαμάντη σκεφτόμουν να βάλω, και συγκεκριμένα το Γιαλόξυλο, που το είχα κατά κάποιο τρόπο προαναγγείλει πέρσι, αλλά επειδή είδα πως το Γιαλόξυλο έχει ανέβει στον εξαιρετικόν ιστότοπο της Εταιρείας Παπαδιαμαντικών Σπουδών (γεια σου Νεκτάριε!) οπότε σκέφτηκα να βάλω κάτι που δεν το έχει ακόμα δει ο παντεπόπτης οφθαλμός του Διαδικτύου, ένα διήγημα του Λαπαθιώτη, που περιλαμβάνεται στον δεύτερο τόμο διηγημάτων του Λαπαθιώτη, που θα κυκλοφορήσει προσεχώς σε δική μου επιμέλεια (ο πρώτος τόμος πάντως βγήκε στις αρχές του χρόνου και υπάρχει στα βιβλιοπωλεία).
Το διήγημα λέγεται «Τα κάλαντα» και δημοσιεύτηκε στο Μπουκέτο, το περιοδικό ποικίλης ύλης που φιλοξένησε μεγάλο μέρος της ποιητικής και της πεζής παραγωγής του Λαπαθιώτη, από το 1924 ίσαμε το τέλος της ζωής τους. Όπως θα περιμένατε, δημοσιεύτηκε σε χριστουγεννιάτικο τεύχος, στο τεύχος της 26ης Δεκεμβρίου 1929. Το παραθέτω εδώ, μονοτονισμένο φυσικά. Η ορθογραφία έτσι κι αλλιώς ήταν σχεδόν η ίδια με τη σημερινή.
Και φυσικά το ιστολόγιο εύχεται σε όλους καλές γιορτές!
Τις προάλλες ρίξαμε τα φιστίκια, φιστίκια σαν κι αυτά της φωτογραφίας -ή μάλλον και αυτά της φωτογραφίας, που είναι παρμένη από το ιστολόγιο του μακαρίτη του πατέρα μου, που τώρα το κρατάει η αδελφή μου η Λένα. Ρίξαμε, θα πει «μαζέψαμε», αλλά αυτό το ρήμα χρησιμοποιούν οι περισσότεροι για τη συγκομιδή των φιστικιών, η οποία γίνεται με ραβδισμό.
Το «ρίξαμε» που χρησιμοποιώ είναι καταχρηστικό -τα έριξαν οι εργάτες, η δική μου συμμετοχή ήταν να τους δίνω νερά και μπίρες από το ψυγείο. Παλιότερα, που τα φιστίκια τα είχαμε μόνοι μας, πάλι εργάτες έρχονταν αλλά δουλεύαμε κι εμείς κανονικά, όμως εδώ και κάμποσα χρόνια, που κουράστηκε ο πατέρας μου, τα φιστίκια τα έχουμε «κολιγικά», που σημαίνει ότι κάποιος (που λέγεται κολίγας, επιβίωση της παλιάς λέξης με τροποποιημένη σημασία) τα φροντίζει όλο το χρόνο (κλάδεμα, πότισμα, λίπασμα κτλ.) βάσει συμφωνίας που προσδιορίζει ποιες δαπάνες ανήκουν στον ιδιοκτήτη και ποιες στον κολίγα, και παίρνει ένα ποσοστό της συγκομιδής. Το ποσοστό αυτό παλιά ήταν 50%, αλλά τώρα τελευταία έχει γίνει 60% «και δεν βρίσκεις» (εννούν κολίγα) όπως άκουσα να λένε.
Τα φιστίκια τα μαζεύουν, όπως είπα, με ραβδισμούς, περίπου όπως παραδοσιακά τις ελιές (αν και για τις ελιές έχουν βγει βραχύσωμες ποικιλίες που επιτρέπουν μάζεμα αυτοματοποιημένο, με μηχανήματα). Στρώνουν πανιά από κάτω απ’ τα δέντρα και 3-4 εργάτες μαζί ραβδίζουν τα κλαριά κοντά στους «κούνους», όπως λέγονται τα «τσαμπιά» με τους καρπούς -η λέξη «κούνος» προφανώς βγαίνει από το «κώνος». Το χτύπημα θέλει ρέγουλα και τέχνη, να ρίξεις κάτω τον ώριμο καρπό χωρίς να τραυματίσεις το δέντρο (και χωρίς να πέσουν τα φιστίκια πολύ μακριά, έξω από τα στρωμένα πανιά. Μετά σέρνουν με προσοχή τα πανιά κάτω από άλλο δέντρο, και κάθε τόσο, όταν γεμίζουν, τα αδειάζουν σε τσουβάλια. Φυσικά, το ράβδισμα δεν ρίχνει μόνο ώριμο καρπό, ρίχνει και άγουρα ή τζούφια φιστίκια, ρίχνει και φύλλα. Μετά από κάθε δέντρο, οι εργάτες ίσως κάνουν μια πρώτη διαλογή, πετάνε έξω φύλλα και τέτοια, αλλά αδρομερώς, δεν χασομεράνε σ’ αυτό. Αν το συνεργείο έχει και πιτσιρίκια, μαζεύουν τη χαμάδα, δηλ. τα φιστίκια που έχουν πέσει στο χώμα, έξω από τα πανιά. (Αυτή τη δουλειά την έχω κάνει κι εγώ μικρός -ράβδισμα όχι).
Το σημερινό άρθρο το παρουσιάζω με αρκετή συγκίνηση, διότι πρόκειται να διαβάσετε ένα διήγημα που κατά πάσα πιθανότητα (το τονίζω) είναι του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, αυθεντικό ή ελαφρώς διασκευασμένο, που δεν έχει εκδοθεί σε βιβλίο, δεν έχει συμπεριληφθεί σε καμιά έκδοση των Απάντων του, ούτε τη μνημειώδη τελευταία έκδοση του Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου (εκδ. Δόμος)· δηλαδή πρόκειται για ένα αθησαύριστο διήγημα, που οι παπαδιαμαντολόγοι ήξεραν την ύπαρξή του αλλά έως τώρα ελάνθανε.
Φωτογραφία της δημοσίευσης
Βέβαια, επειδή μου αρέσει να σκαλίζω παλιά χαρτιά και να βγάζω στην επιφάνεια άγνωστα ή δυσεύρετα λογοτεχνικά κείμενα, οι ταχτικοί αναγνώστες του ιστολογίου, ιδίως των κυριακάτικων δημοσιεύσεων, ίσως θυμούνται κι άλλα αθησαύριστα κείμενα που έχουν δημοσιευτεί εδώ, όπως ένα ποίημα του Βάρναλη ή πολλά του Λαπαθιώτη (παράδειγμα). Αλλά με τον Παπαδιαμάντη το πράγμα διαφέρει· επειδή ακριβώς έχουν πάνω του εργαστεί πολλοί και δεινοί φιλόλογοι, δεν είναι και τόσο συνηθισμένο φαινόμενο να βγαίνει στην επιφάνεια άγνωστο διήγημα του Παπαδιαμάντη.
Για την ακρίβεια, τις τελευταίες δεκαετίες ένα μόνο άγνωστο διήγημα έχει φανερωθεί, το Γιαλόξυλο, που το ανακάλυψε ο Β. Τωμαδάκης το 2007 και αρχικά είχε δημοσιευτεί στο χριστουγεννιάτικο φύλλο της εφημ. Πατρίς (25.12.1905). Επομένως, το αθησαύριστο που θα διαβάσετε, αν επιβεβαιωθεί, θα είναι το δεύτερο του είδους· κι αν πάρουμε υπόψη μας τη θέση του Παπαδιαμάντη στη γραμματεία μας, το σημερινό εύρημα δεν είναι μικρό πράμα και αισθάνομαι ότι αποτελεί το κόσμημα της συλλογής μου των αθησαύριστων, έστω κι αν το διήγημα δεν είναι από τα καλύτερά του. Παπαδιαμάντης είναι αυτός, δεν είναι παίξε γέλασε. (Επειδή αναγκαστικά θα πω πολλά, αν θέλετε μπορείτε να τα παραλείψετε και να πάτε κατευθείαν στο διήγημα).
Το διήγημα λέγεται «Η νοσταλγία του Γιάννη». Ο τίτλος είναι γνωστός. Στο σημείωμά του στον 4ο τόμο των Απάντων (από τις εκδόσεις Δόμος), ο Ν.Δ.Τριανταφυλλόπουλος αναφέρει τέσσερα διηγήματα που παραμένουν ανεύρετα ενώ ξέρουμε την ύπαρξή τους από άλλες πηγές. Ένα από αυτά είναι και η Νοσταλγία του Γιάννη, που ξέρουμε ότι δημοσιεύτηκε στην εφημ. Αλήθεια, στις 25 και 26 Απριλίου 1906, της οποίας μέχρι τώρα δεν έχει βρεθεί πλήρες σώμα· στη Βιβλιοθήκη της Βουλής υπάρχουν φύλλα της μόνο από τις 25 Δεκεμβρίου 1906, όταν πια είχε μετεξελιχθεί σε εβδομαδιαίο έντυπο. Όμως. η Αλήθεια εκδόθηκε τον Απρίλιο του 1905 και ο Παπαδιαμάντης ήταν ταχτικός συνεργάτης της (όπως μαθαίνουμε από διαφημιστικές αγγελίες σε άλλα έντυπα), πράγμα που σημαίνει ότι αν βρεθεί σώμα εκείνης της εποχής τίποτα δεν αποκλείει, στους 20 μήνες δημοσιεύσεων που δεν έχουν βρεθεί, να βρεθούν όχι ένα, αλλά πολλά ακόμα άγνωστα παπαδιαμαντικά διηγήματα. Ψηλώνει ο νους όταν το σκέφτεσαι…
Για τη Νοσταλγία του Γιάννη, το μόνο μέχρι στιγμής ίχνος ήταν μια μαρτυρία σε περιοδικό του 1938, ότι ο Αντώνης Μουσούρης είχε στο αρχείο του αποκόμματα του διηγήματος.
Πετρέλαιο ακόμα δεν έχουμε αξιωθεί να βρούμε σε μεγάλες ποσότητες κάτω από τη γη ή τη θάλασσά μας, και ίσως να μη βρούμε ποτέ, αλλά ελληνικός μαύρος χρυσός έχει υπάρξει στο παρελθόν, εξίσου προσοδοφόρος και πολύ πιο εύγευστος. Είναι η σταφίδα.
Μάλιστα, όταν τον 16ο αιώνα άρχισαν να καλλιεργούνται στην Αγγλία τα φραγκοστάφυλα, ο κόσμος νόμισε ότι αυτός ο καρπός είναι η νωπή μορφή της σταφίδας, και τα είπε κι αυτά currant· το λάθος επισημάνθηκε αμέσως, αλλά, όπως συχνά συμβαίνει, ρίζωσε, γι’ αυτό σήμερα currants λέγονται και τα φραγκοστάφυλα και οι σταφίδες. Στην Αμερική, για να διαλυθεί η σύγχυση, τις σταφίδες τις λένε Zante currants, δηλαδή ζακυνθινές. Η Ζάκυνθος ήταν σημαντική πηγή για εξαγωγές σταφίδας προς τη Βρετανία. Μια λέξη σχεδόν ξεχασμένη για την κορινθιακή σταφίδα είναι το κουρεντί, αντιδάνειο από το currant.
Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία 