Φαλακροί σοβινιστές

Με ρώτησε η κόρη μου: «Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε εθνικιστές και σοβινιστές;» Καλή ερώτηση, της απάντησα. Σκέφτηκα λίγο, και της είπα πως ο σοβινισμός είναι ακραίος, φανατικός εθνικισμός· ο σοβινιστής πιστεύει πως η δική του χώρα είναι ανώτερη απ’ όλες τις άλλες σε όλες τις πλευρές. Μετά κοίταξα το λεξικό και της διάβασα τον ορισμό: σοβινισμός είναι άκρατος εθνικισμός, υπερβολική μέχρι φανατισμού προσήλωση στην ιδέα της πατρίδας, που συνοδεύεται από μίσος και περιφρόνηση για τους άλλους λαούς και που συχνά εκδηλώνεται με επιθετικότητα εναντίον τους.

Υπάρχει επομένως μια διαφορά έντασης, ας πούμε· μια άλλη διαφορά είναι ότι πολλοί οικειοποιούνται τον χαρακτηρισμό εθνικιστής, εννοώ τον δέχονται ευχαρίστως και τον διεκδικούν, ενώ δεν ξέρω κανέναν να οικειοποιείται τον χαρακτηρισμό «σοβινιστής», όλοι τον θεωρούν αρνητικό, αν και κάποιοι βρίσκουν το ελαφρυντικό της αφέλειας -που είναι όμως ένας ακόμα λόγος για να μην θέλει κανείς να χαρακτηρίζεται σοβινιστής.

Θα βρείτε κι άλλες διαφορές ανάμεσα σε σοβινιστές και εθνικιστές, αλλά εγώ θυμήθηκα ότι «εδώ λεξιλογούμε» κι έτσι θα εξετάσω λεξιλογικά τον σοβινισμό και τους σοβινιστές. Με ρώτησε άλλωστε κι η κόρη μου, από πού βγαίνει αυτή η περίεργη λέξη.

Περίεργη είναι επειδή, σε αντίθεση με σοσιαλισμούς, μαρξισμούς και άλλους -ισμούς, η προέλευσή της δεν είναι διαφανής -τι είναι τάχα αυτό το «σοβίν»; Σοβίν δεν υπάρχει, παρά μόνο chauvin, που προφέρεται σοβέν, τουλάχιστον στη μητρική του γλώσσα, τα γαλλικά. Μ’ άλλα λόγια, ο σοβινισμός είναι δάνειο από το γαλλικό chauvinisme, που προέρχεται από το chauvin, λέξη που σημαίνει τον φανατικό υπερπατριώτη και που ανάγεται στον Nicolas Chauvin. Για πολλά χρόνια, πίστευαν ότι ο Νικολά Σοβέν ήταν υπαρκτό πρόσωπο, πληροφορία που έχει καταγραφεί και σε παλιότερα λεξικά· στις πηγές αυτές θα βρείτε ότι ήταν γενναίος και παρασημοφορημένος στρατιώτης που συμμετείχε σε όλους τους ναπολεόντειους πολέμους και που επέμενε να πολεμάει παρόλο που είχε τραυματιστεί δεκαεφτά φορές, είχε χάσει τρία δάχτυλα, είχε σπάσει την ωμοπλάτη του και χάσει ένα κομμάτι του κρανίου του.

Μετά την πτώση του Ναπολέοντα, ο Σοβέν, ως καρικατούρα του φανατικού πατριώτη, διακωμωδήθηκε σε διάφορα θεατρικά έργα, μεταξύ άλλων στο La cocarde tricolore (Το τρίχρωμο εθνόσημο) των αδελφών Κονιάρ (Cognard), των «σιαμαίων αδελφών του βοντβίλ», όπου ο ήρωας εμφανίζεται να τραγουδάει τον στίχο Je suis Français! Je suis chauvin. Ακολούθησαν και άλλα θεατρικά έργα με τον ίδιο ήρωα και πολύ γρήγορα το κύριο όνομα έγινε κοινή λέξη· το παράγωγό της, chauvinisme, διεθνοποιήθηκε καθώς πέρασε σε όλες ίσως τις ευρωπαϊκές γλώσσες, μαζί και στα ελληνικά (δεν έχω ψάξει το πότε· έχουμε πει βέβαια ότι τα γλωσσικά ληξιαρχεία δεν δουλεύουν πολύ καλά για τα ελληνικά). Και επειδή με βάση τις παλιότερες ορθογραφικές συμβάσεις το γαλλικό (μακρό) ο μεταγραφόταν ως ω, πράγμα βέβαια που δεν εξασφαλίζει την αντιστρεψιμότητα, αφού άλλοτε το ω απέδιδε το au (Chauvin-Σωβέν), άλλοτε το eau (Rousseau-Ρουσσώ) και άλλοτε π.χ. το eo (Georges-Ζωρζ), παλιότερα είχαμε τη γραφή «σωβινισμός», η οποία ακόμα αντέχει αν και υποχωρεί αργά αλλά σταθερά υπέρ της σημερινής, «σοβινισμός». (Για τη φενάκη της αντιστρεψιμότητας, συμφωνώ με όσα λέει ο Λίγγρης στο υποδειγματικό του άρθρο στη Λεξιλογία)

Στην εποχή μας ωστόσο, που όλα περνάνε από ψιλό κόσκινο, βρέθηκε κάποιος επίμονος Γάλλος που ερεύνησε τις πηγές, και δεν βρήκε ίχνος της ιστορικότητας του Νικολά Σοβέν, με αποτέλεσμα να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για φανταστικό πρόσωπο -κριτική της διατριβής του υπάρχει εδώ, και βλέπω ότι οι περισσότερες νεότερες πηγές δέχονται ότι κατά πάσα πιθανότητα δεν υπήρξε τέτοιο πρόσωπο.

Στο μεταξύ, η σημασία της λέξης, τουλάχιστον στα αγγλικά (chauvinism) έχει μετατοπιστεί, αφού τον όρο τον χρησιμοποίησε στη δεκαετία του 1960 ο μαχόμενος φεμινισμός για να στηλιτεύσει τα αρσενικά σοβινιστικά γουρούνια· ωστόσο, δεν είμαι και τόσο βέβαιος ότι η μετατόπιση της σημασίας έχει συντελεστεί και στα ελληνικά, όπως αφήνει να εννοηθεί το άρθρο της Βικιπαίδειας, που πάντως δίνει την εντύπωση κακής μετάφρασης.

Θα μπορούσαμε να σταματήσουμε εδώ, αλλά το όνομα Chauvin έχει ενδιαφέρουσα ετυμολογία, αφού στα γαλλικά chauve είναι ο φαλακρός. Δεν είναι βέβαια σπάνια τα επώνυμα που αναφέρονται σε κάποιο σωματικό χαρακτηριστικό, αλλά το αξιοπερίεργο είναι ότι ο Chauvin έχει έναν ετυμολογικώς δίδυμο αδελφό που είναι εξίσου διάσημος, κι αυτός δεν είναι άλλος από τον Καλβίνο, τον Γάλλο θεολόγο που έδωσε το όνομά του στο θρησκευτικό ρεύμα του καλβινισμού. Στα μεσαιωνικά λατινικά της εποχής λεγόταν Calvinus, αλλά είχε γεννηθεί Jean Caulvin στην Πικαρδία και ύστερα υιοθέτησε την ορθογραφία Calvin. Στην αρχή βρίσκεται το λατινικό calvus (φαλακρός), απ’ όπου και το ισπανικό Calvo, αρκετά συχνό ως επώνυμο, σπανιότερο στα ιταλικά αλλά αρκετό για να δώσει και τον δικό μας Ανδρέα Κάλβο. Από εκεί και ο Ίταλο Καλβίνο, ο συγγραφέας. (Τη ρίζα του λατινικού calvus την είχαμε ξαναβρεί όταν συζητήσαμε για τον Γολγοθά, τον «κρανίου τόπο», Calvariae locus στα λατινικά, calvary στα σημερινά αγγλικά).

Τελειώνουμε κι ακόμα δεν έχω πολιτικολογήσει. Από τους σοβινιστές ξεκινήσαμε, στους φαλακρούς καταλήξαμε -λέτε γι’ αυτό να ξυρίζουν τα κεφάλια τους οι χρυσαυγίτες;