Κοντότα, μια λέξη που ξέφυγε

 

Όταν μάζευα το υλικό για το βιβλίο μου «Λέξεις που χάνονται», αναζητούσα σπάνιες λέξεις (αν και όχι πολύ σπάνιες), και για να υπάρχει ένα κάπως αντικειμενικό κριτήριο είχα πει ότι θα αποκλείω από το βιβλίο όποια λέξη περιλαμβάνεται στα μεγάλα σύγχρονα λεξικά μας, δηλαδή τα λεξικά Μπαμπινιώτη και Τριανταφυλλίδη, με το σκεπτικό ότι αν μια λέξη υπάρχει σε ένα από τα λεξικά αυτά, δεν θα είναι και τόσο σπάνια· κι έτσι, εφαρμόζοντας άτεγκτα αυτό το κριτήριο, αναγκάστηκα να μην συμπεριλάβω στο βιβλίο μερικές ωραίες λέξεις για τις οποίες είχα να πω κάμποσα πράγματα (μια από αυτές θα τη δούμε την επόμενη εβδομάδα), επειδή υπήρχαν σε ένα από τα δύο παραπάνω λεξικά. Όμως, μια λέξη ξέφυγε -δηλαδή την έβαλα στο βιβλίο παρόλο που υπάρχει στο λεξικό Μπαμπινιώτη· σ’ αυτή τη λέξη θα αφιερωθεί το σημερινό μας σημείωμα -όμως δεν θα αρκεστώ να παρουσιάσω το σχετικό λήμμα από το βιβλίο μου, που αναγκαστικά ήταν περιορισμένο, αλλά θα συμπληρώσω μερικά πράγματα ακόμα.

Η λέξη αυτή είναι η κοντότα. Το λεξικό Μπαμπινιώτη δίνει τον εξής ορισμό: κοντότα είναι το συμβόλαιο με το οποίο οι κοντοτιέροι έθεταν τον εαυτό τους στην υπηρεσία μιας πόλης ή ενός χωροδεσπότη. Και στο διπλανό λ. κοντοτιέρος μας λέει ότι ήταν μισθοφόροι πολεμιστές που πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους με συμβόλαιο, και ότι η λέξη χρησιμοποιήθηκε ιδιαίτερα στους πολέμους μεταξύ των ιταλικών πόλεων-κρατών τον 14ο με 16ο αιώνα.

Η λέξη ετυμολογείται από το ιταλικό condotta (μίσθωση), αλλά ο ορισμός του Μπαμπινιώτη λέει τη μισή αλήθεια. Διότι ο θεσμός της κοντότας, της επί συμβάσει παροχής υπηρεσιών, δεν περιορίστηκε στις ιταλικές πόλεις της Αναγέννησης αλλά είχε μακρά ιστορία και στην Ελλάδα σε πολύ πιο κοντινά μας χρόνια. Και δεν χρησιμοποιείται μόνο για στρατιωτικούς.

Κοντότα στα νεότερα χρόνια ήταν η συμφωνία ανάμεσα σε έναν ειδικό επαγγελματία, συνήθως γιατρό, και στους κατοίκους ενός χωριού, κατά την οποία ο επαγγελματίας με εφάπαξ αμοιβή αναλάμβανε να παρέχει υπηρεσίες για ορισμένο χρονικό διάστημα, συνήθως για ένα χρόνο. Για παράδειγμα, σε έγγραφο των δημογερόντων του Άργους το 1800 διαβάζουμε: Δια του παρόντος συμφωνητικού γράμματος γίνεται δήλον, ότι οι κάτωθεν γεγραμμένοι ευγενέστατοι άρχοντες της πολιτείας του άργους συνεφώνησαν μετά του εξοχωτάτου σιορ δοτόρου κυρίου χριστοδούλου σεβαστού, δια να έχη την επιστασίαν της πολιτείας ταύτης, και να κουράρη τους τυχόντας ασθενείς, όστις υπεσχέθη να είναι πρόθυμος, και με όλην την σπουδήν να καταγίνεται δια κάθε ασθενή οπού ήθελεν ακολουθήση εις την αυτήν πολιτείαν, να τον βιζιτάρη και να προθυμοποιήται δια την υγείαν του. οι δε ευγενέστατοι άρχοντες υπόσχονται να δίδωσι κοντότα τη αυτού εξοχότητι δια τας βίζιτάς του γρόσια χίλια τον καθέκαστον χρόνον, και εν κονάκι να κάθηται. όσα δε ιατρικά ήθελε δώση εκάστου ασθενούς θέλη πληρώνηται την τιμήν αυτών παρά του ιδίου…

Λοιπόν, ο γιατρός, Χριστόδουλος Σεβαστός το όνομά του, θα έπαιρνε αμοιβή χίλια γρόσια το χρόνο (ποσό πολύ σημαντικό, σύμφωνα με τη μελετήτρια) και ένα σπίτι για να μένει· και θα κουράριζε δωρεάν τους κατοίκους του Άργους, αλλά τα έξοδα για τα φάρμακα θα βάραιναν τους ασθενείς.

Η κοντότα έφτασε και στον εικοστό αιώνα. Στο Διαδίκτυο βρίσκει κανείς ένα βιβλίο για τη Μαρία Μητσιάλη (1895-1981), που υπηρέτησε ως γιατρός στους Παξούς με το σύστημα της κοντότας από το 1924 έως το 1968. Έπαιρνε από κάθε οικογένεια μισή, μία ή δυο ξέστες (δεκαεξάκιλα) λάδι το χρόνο.

Κοντότα με γιατρό μπορούσε να συναφθεί και από μια οικογένεια. Ο Κώστας Μάκιστος, στο διήγημα «Ο γάμος της Καρουλιάς», από την συλλογή «Ο Τάραχος» γράφει: «Πλέρωνε και τον γιατρό, το Θεόφραστο «κοντότο» με τη χρονιά ο Παπαλουκάς, να βλέπει τα παιδιά, προτού, -μη γένοιτο-  πάθουν από κακιά αρρώστια».  Αλλά και ο Μακρυγιάννης γράφει στα Οράματα ότι είχε γιατρό, τον Αλέξανδρο, στο σπίτι με κοντότα. Άλλοτε τη συμφωνία την έκλεινε το συμβούλιο ενός συνεταιρισμού, οπότε κάλυπτε τα μέλη του συνεταιρισμού και τις οικογένειές τους.

Αλλά δεν ήταν μόνο οι γιατροί. Παλιότερα και οι δάσκαλοι δούλευαν με κοντότα, κλείνοντας συμφωνίες με την τοπική κοινωνία. Αλλού πάλι υπήρχε, με κοντότα, ο κοινοτικός χαλκιάς, που αναλάμβανε να επισκευάζει τα γεωργικά εργαλεία όλου του χωριού (αλλά τα υλικά τα πλήρωνε ο ενδιαφερόμενος αγρότης). Συνήθως η πληρωμή γινόταν σε είδος, όπως είδαμε και στο παράδειγμα των Παξών.

Το λεξικό Μπαμπινιώτη περιλαμβάνει λήμμα κοντότα, αλλά όπως είπαμε αναφέρεται στην ιστορική σημασία, του συμβολαίου με τον μισθοφόρο στρατιώτη, όχι στη νεότερη με τους γιατρούς και τους άλλους επαγγελματίες. Η συμπερίληψη της παλιότερης σημασίας δικαιολογείται διότι τη βρίσκει κανείς σε ιστορικά συγγράμματα, ενώ τη νεότερη σημασία οι περισσότεροι την αγνοούν. Βέβαια, με την με την κατάρρευση του κράτους προνοίας, δεν αποκλείεται και η κοντότα να αναβιώσει -και να πληρώνουμε τους γιατρούς με λάδι και με φασόλια. Αλλά πού θα βρούμε το λάδι;