Δύο και δύο μοραΐτικες λέξεις (συνεργασία του Ορεσίβιου)

Το σημερινό άρθρο ήρθε ουρανόσταλτο στο ηλεγραμματοκιβώτιό μου από τον φίλο Ορεσίβιο -κι ενώ λογάριαζα να ανεβάσω κάποια επανάληψη, μια και βρίσκομαι σε διακοπές, με πολλή χαρά σας το παρουσιάζω, πολύ περισσότερο που αφορά τον βασικό τομέα ενδιαφερόντων του ιστολογίου, τις λέξεις. Λέξεις από τον Μοριά, διότι ο Ορεσίβιος ως γνωστόν κρατάει από τα μέρη της ορεινής Ολυμπίας, αν και στην πραγματικότητα και οι τέσσερις λέξεις είναι πανελλήνιες. Τέσσερις λέξεις μόνο, όμως παρουσιασμένες με αρκετές ανάσες και με αναφορές σε λογοτεχνικά κείμενα, έτσι που να συνδυάζεται το τερπνό με το ωφέλιμο. Οι δυο πρώτες λέξεις είναι σπάνιες, δεν τις έχουν τα μεγάλα σύγχρονα λεξικά. Οι άλλες δύο είναι πολύ γνωστότερες, αλλά η παρουσίασή τους δίνει την ευκαιρία για αναφορές στην παλιότερη αγροτική ζωή που ξεχνιέται. Προφανώς ο φίλος Ορεσίβιος ετοιμάζει μια ευρύτερη εργασία, αφού κάνει παραπομπές και σε άλλες λέξεις.

Επίσης, ο Ορεσίβιος έχει παραπομπές στο βιβλίο μου Λέξεις που χάνονται, και τον ευχαριστώ γι’ αυτό. Έχω κάνει μερικές προσθήκες που τις βάζω με διαφορετικό χρώμα για να ξεχωρίζουν.

καταλαχάρης (ο), {επιρρ. καταλαχού}. Σε αρκετά μέρη της Πελοποννήσου, η λέξη καταλαχάρης, σημαίνει ο ξένος, ο περαστικός. Στο χωριό μου όμως (Διάσελλα Ολυμπίας) – και πιθανόν και σε άλλα χωριά – η λέξη χρησιμοποιείται αυστηρά με την έννοια του ανθρώπου που «περνάει τυχαία από το σπίτι μας» – ο οποίος μπορεί νάναι και συγχωριανός – ή «περνάει τυχαία από τα μέρη μας» ή βρίσκεται τυχαία σε κάποιο σημείο τη στιγμή που συνέβη ένα ευχάριστο ή δυσάρεστο γεγονός. «Εμείς, όταν καθόμαστε να φάμε, βάζουμε πάντα στο τραπέζι κι ένα παραπανήσιο ποτήρι, μη τυχόν κι έρθει κανάς καταλαχάρης…». Η δεύτερη χρήση, φαίνεται νάναι πιο κοντά, στην αρχαία και τη μεσαιωνική έννοια λέξης. Το ρήμα καταλαχαίνω <μσν.   καταλαχαίνω= συναντώ τυχαία < αρχ. καταλαγχάνω =παίρνω με κλήρο. Το επίρρημα καταλαχού , επίσης χρησιμοποιείται με τη σημασία του τυχαία. «Τι με μπλέκετε εμένα ρε παιδιά. Εγώ καταλαχού βρέθηκα εκεί…».  Με την ίδια έννοια συναντάμε το καταλαχού σε παλιές εκδόσεις. Ο Ευγ. Βούλγαρης, ο οποίος έγραφε τα επιστημονικά του συγγράμματα σε λόγια και αρχαΐζουσα γλώσσα, την παράφραση του διηγήματος του Βολταίρου «Μέμνων» (που βγήκε επισυναπτόμενο στην «Βοσπορομαχία του Senior Momars» εκδ. Βενετία 1792), την έκανε στη δημώδη γλώσσα της εποχής του. Το καταλαχού το χρησιμοποιεί με την έννοια του τυχαία. Με την έννοια του τυχαία, αναφέρεται επίσης το καταλαχού, σε παλιότερη έκδοση, στον «Παστόρ φίδο» του εκ Ζακύνθου Μιχ. Σαμουράκη Σουμμάκη, εκδ. Βενετία 1658.

Ο Παντελής Πρεβελάκης, στο Γλωσσάρι για τη μετάφραση της  Οδύσσειας του Ν. Καζαντάκη, δίνει στη λ. καταλαχού επίσης την έννοια του τυχαία: (Οδύσσεια, Ραψ. Β., στ. 1044: «…οι μούλοι, που ο αφέντης έσπειρε καταλαχού στα καρπερά ταξίδια…»).

Η λέξη δεν είναι στενά μοραΐτικη. Αλλού βλέπω να θεωρείται επτανησιακή, ανήκει όμως και στο ποντιακό λεξιλόγιο. Ο ηπειρώτης Γιώργος Κοτζιούλας, αιώνια και δίκαια παραπονεμένος για τη φτώχια του, έγραψε σε έμμετρο «Γράμμα στη Χαλκίδα», με παραλήπτη τον Γιάννη Σκαρίμπα:

 Οι διαστρεμμένοι ορίζουν σήμερα την πλάση.
Μονάχα πού και πού θα βρεις, καταλαχού,
μια αγνή ψυχή που ακόμα δεν έχει χαλάσει.
Κανένας δεν τιμάει την πόρτα του φτωχού.

αρουλιέμαι(ρ),  [ουσιαστ. το αρούλημα και αρούλισμα και αρουλητό ]= Κλάματα και φωνές ως αποτέλεσμα ισχυρού σωματικού ή ψυχικού πόνου. Κλάματα που θυμίζουν βρυχηθμό άγριου ζώου. Πραγματικά ανθρώπινα ουρλιαχτά. Να κυλιέται κάποιος στη γη, να κοπανιέται και να ουρλιάζει. / «Το καημένο. Πόνεσε η ψυχή μου όπως το άκουγα που αρουλιότανε…» / «Ήμουνα στο Κουβέλι, κι άκουγα τ’ αρουλητό του που ‘ ρχόταν από τα Βαθειά Βάτα…». Στην Πελοπόννησο η λέξη χρησιμοποιείται και σήμερα μόνο στην παθητική φωνή, ενώ τα ουσιαστικά και στις τρεις εκδοχές που προαναφέρω. Στο βιβλίο του Νίκου Σαραντάκου «Λέξεις που χάνονται», τη συναντάμε στην ενεργητική φωνή, στο λήμμα  αρουλίζω. Ο συγγραφέας παραθέτει και αποσπάσματα λογοτεχνικών κειμένων, στα οποία υπάρχει η λέξη στην ενεργητική φωνή, αναφέρει επίσης κι ένα κείμενο που εντόπισε στο διαδύκτιο με το ρ. στην παθητική φωνή, όπου όμως αρουλιόταν κάποιο στοιχειό, όχι άνθρωπος. Γράφει ο Ν.Σ.: « Το μόνο λεξικό που έχει τη σπάνια αυτή λέξη είναι το Ελληνοαγγλικό του Γεωργακά. Αρουλίζω θα πει ουρλιάζω, ειδικά το ουρλιαχτό του λύκου, του σκύλου ή του τσακαλιού…».

Τη λέξη αρουλίζω χρησιμοποιεί κι ο Ν. Καζαντζάκης, στη μετάφραση της Οδύσσειας:  «..παρά όξω αρούλιζε απ’ τον ίδιο του μαντρότοιχο, ο λύκος».

Η λέξη είναι αγνώστου ετύμου. Αφήνοντας τελείως ελεύθερη τη φαντασία μου, έκανα μια τολμηρή σκέψη. Είναι αυθαίρετη αλλά την καταθέτω. Άρουρα στην ομηρική εποχή λέγεται το χώμα, η γης. Πατρίς άρουρα, είναι το πατρικό χώμα, η πατρική γης. Άχθος αρούρης, σημαίνει βάρος της γης, το «χαμένο κορμί», που λέμε σήμερα. Πόσο πιθανό είναι το αρουλιέμαι να είναι σύνθετο < άρουρα + κυλιέμαι, με αποβολή της τελευταίας συλλαβής της πρώτης λέξης και της πρώτης συλλαβής της δεύτερης λέξης, φαινόμενο αρκετά συνηθισμένο στις σύνθετες λέξεις; Γιατί δηλαδή αρουραίος, να είναι αυτός που ζει κάτω από τα άρουρα, κάτω από τη γη, και το αρούλημα να μην υπονοεί αυτόν που πέφτει πάνω στο χώμα και κοπανιέται αλύπητα από κάποια συμφορά που τον βρήκε; (Εγώ νομίζω πως το αρουλίζω, αρουλιέμαι είναι λέξη συναφής με το ουρλιάζω. Κατά τον Μουτζούρη (Αρχαϊκές επιβιώσεις στο γορτυνιακό ιδίωμα, Λεξικογρ. Δελτίο 1993), η λέξη παράγεται από το ωρύομαι > ουρυέμαι > αουρυέμαι > αγουρυέμαι· ο τύπος αλουρυέμαι με ανάπτυξη του λ δια το επόμενο υγρό με ταυτόχρονη αντιμετάθεση αουρυέμαι > αλουρυέμαι > αρουλυέμαι. Από το ωρύομαι και το ουρλιάζω).

αλώνισμα (το), δηλαδή ο διαχωρισμός του καρπού των σιτηρών από τα στελέχη. Τα αλώνια (δες λ.) είναι κυκλικά κι επίπεδα και φτιάχνονταν συνήθως σε ξάγναντα, για να έχει δυνατό άνεμο, ώστε να μπορεί να γίνει το λίχνισμα που θ’ ακολουθήσει. Τα αλώνια που έχουν στρωθεί με πλακουδερές πέτρες λέγονται πετράλωνα. Στη μέση του αλωνιού μπήγεται και στερεώνεται καλά ένας κατακόρυφος  κορμός δέντρου, συνήθως από πουρνάρι, που ονομάζεται στιχερός ή στοιχερός (δες λ.).

Για να γίνει το αλώνισμα, απλώνονται πάνω στο  αλώνι τα δεμάτια, κόβονται τα δεματικά και σκορπίζονται τα χερόβολα (δες λ.) σε όλο το χώρο του αλωνιού. Ο στιχερός έχει δακτυλιωτά πελεκηθεί ( στο ύψος της κοιλιάς του αλόγου) κι έχει δημιουργηθεί ένα «αυλάκι», μια εσοχή, για να κρατάει σ’ αυτό το ύψος την κουλούρα (δες λ.), που έχει σχήμα και μορφή μεγάλου κρίκου και «φοριέται» στο στιχερό. Δυό σκοινιά ξεκινάνε από την κορυφή του στιχερού, κατεβαίνουν ως το ύψος του «αυλακιού» κι αφού με δυο κόμπους δεθεί η κουλούρα για να στέκεται σ’ αυτό το ύψος, φτάνουν στη βάση του στιχερού και δένονται, όχι πολύ τεντωμένα αλλά αφήνοντας «μπούκλα».  Απ’ την κουλούρα δένεται η μια άκρη των σκοινιών των ζώων που θα αλωνίσουν,  ενώ η άλλη άκρη δένεται στις λαιμαριές  που έχουν φορεθεί στα ζώα (συνήθως στα ορεινά χωριά της Πελοποννήσου είναι δυο άλογα και σπανίως μουλάρια ή βόδια). Ο αλωνιστής, κρατά μια βίτσα στα χέρια, τη χτυπά στον αέρα για να τα φοβίζει κι αυτά κάνουν κύκλους τρέχοντας γύρω από το αλώνι, χωρίζοντας έτσι με τις οπλές τους, τον καρπό από τα στάχια.  Η μπούκλα των σκοινιών, επιτρέπει στην κουλούρα να γυρίζει ελεύθερα για πέντε – έξι στροφές των αλόγων, ώστε τα άλογα να πατούν και να ξαναπατούν στην περιφέρεια του αλωνιού, που υπάρχει η μεγαλύτερη ποσότητα χερόβολων. Στη συνέχεια η κουλούρα μπλοκάρεται και τα σκοινιά που είναι δεμένα απ’ αυτήν και φτάνουν στις λαιμαριές των ζώων, αρχίζουν να τυλίγονται πλέον πάνω στο στιχερό κι έτσι τα άλογα  έρχονται σταδιακά προς το κέντρο του κύκλου, πατώντας όλα τα χερόβολα του αλωνιού, απ’ έξω προς τα μέσα. Όταν πλησιάσουν στο κέντρο του κύκλου του αλωνιού, δηλαδή στο στιχερό, γίνεται η «αλλαγή». Το ζώο που ήταν στην έξω μεριά, έρχεται στην από μέσα και αντιστρόφως.  Αρχίσουν να τρέχουν αντιστρόφως, από μέσα προς τα έξω. Το σκοινί ξετυλίγεται από το στιχερό, ώσπου σταδιακά φτάνουμε στο ελεύθερο γύρισμα της κουλούρας, στο νέο της μπλοκάρισμα κ.ο.κ.

Κατά τη διάρκεια του αλωνισμού γίνεται το «γύρισμα». Με τα δικράνια  φέρνουν στην επιφάνεια τα χερόβολα που ήσαν από κάτω και δεν έχουν πατηθεί καλά. Παράλληλα το πάνω – πάνω μέρος του άχυρου, το χοντρό, μέσα στο οποίο δεν υπάρχει καρπός, τοποθετείται στην άκρη, έξω από το αλώνι. Το αλώνισμα συνεχίζεται μέχρις ότου τα χερόβολα γίνουν άχυρο και βγει ο καρπός από τα στάχυα.

Στη συνέχεια συγκεντρώνεται ο καρπός, που είναι ανάμεικτος με λεπτά άχυρα κλπ στο κέντρο του αλωνιού. Το απόγευμα γίνεται –συνήθως- το λίχνισμα. Ο αέρας που φυσά βοηθά σ’ αυτή τη δουλειά. Με τα δικράνια (δες λ.) πετάνε ψηλά το άχυρο για να διαχωριστεί από τον καρπό. Ο αέρας το μεταφέρει στην άκρη του αλωνιού. Χρησιμοποιούν ακόμη τα ξύλινα φτυάρια και φυσικά το δρυμώνι (μεγάλο κόσκινο) για το κοσκίνισμα του καρπού. Ο καρπός λιάζεται και αποθηκεύεται στα κασόνια. Το άχυρο μεταφέρεται στα καλύβια με τα ζεμπίλια, για να χρησιμεύσει σαν τροφή στα ζώα τους χειμερινούς μήνες.

Αν έχουν νοικιαστεί άλογα, τη δουλειά αυτή την κάνει ο ιδιοκτήτης τους, ο βαλμάς. (Δες λ. στο: Νίκος Σαραντάκος «Λέξεις που χάνονται).

Αυτός ο τρόπος του αλωνίσματος είναι πανάρχαιος.

Βόδια, άλογα, μουλάρια ήσαν τα ζώα που χρησιμοποιούσαν γενικά στο αλώνισμα.  Ο Ξενοφών μας πληροφορεί στον Οικονομικό  ότι την όλη φροντίδα για το αλώνι και τα ζώα την είχαν οι επαλώσται. Επαλώστης <επί+αλοάω = ο αλωνίζων.

Ο Ησίοδος γράφει στον αδελφό του Πέρση: «Ευθύς μόλις πρωτοφανεί ο γίγαντας Ωρίωνας  τ’ άγιο της Δήμητρας το στάρι να λιχνίζουνε, μέσα σ’ ένα τόπο καλοπνεούμενο και πάνω σ’ ένα αλώνι καλοϊσιασμένο».

 (Μια παρατήρηση δική μου, ότι το δρυμώνι, το μεγάλο κόσκινο, εγώ θα το έγραφα δριμόνι, αφού δεν έχει σχέση με τον δρυμό, αλλά είναι από το δερμόνι, επειδή το κόσκινο αυτό παλιά ήταν κατασκευασμένο από δέρμα).

αλετροπόδα (η) =  η βάση του ξύλινου αλετριού, κατασκευασμένη από κορμό δέντρου που μετά από σχετικό πελέκημα αποτελεί τη βάση του αλετριού πάνω στην οποία εφαρμόζονται τα άλλα εξαρτήματα, το στιβάρι, η σπάθη, τα φτερά και το υνί. Φέρει και ένα κάθετο κλαδί που αποτελεί το στήριγμα της χερολαβής (χερούλι).

«Αλετροπόδα» λέγεται και στη δημώδη γλώσσα ο αστερισμός του Ωρίωνα, λόγω του σχήματός του. Η ονομασία αυτή ήταν εύχρηστη και κατά τους μέσους χρόνους, όπως φαίνεται απ’ τον Σχολιαστή του Θεοκρίτου: «Ωρίων, το κοινώς αλετροπόδιον λεγόμενον». Αλετροπόδα είναι το όνομα του αστερισμού και σε άλλες γλώσσες.

Γράφει ο Δημ. Καλλιέρης στο βιβλίο του «Το χωριό μου»: «Όμως τότε μιλώντας παράλληλα με τα ελληνικά και τα αρβανίτικα (αναφέρεται στον Ασπρόπυργο) χρησιμοποιούσαν τη λέξη «Παρμέ-ντ-ζα» και εννοούσαν συγκεκριμένο αστερισμό, που το σχήμα του είχε ομοιότητα με αλέτρι. Παρμέ-ντ σημαίνει αλέτρι. Παρμέ-ντ-ζα είναι το υποκοριστικό δηλαδή μικρό αλέτρι.

Τη λέξη «αλετροπόδα» συναντάμε στο ποίημα «Φωτεινός ο Ζευγολάτης», του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη:

« – Πάρ’ ένα σβώλο Μήτρο,
Και διώξ’ εκείνα τα σκυλιά, που μου χαλούν το φύτρο.
Ο χερολάτης έφαγε τ’ άχαρα δάχτυλά μου
και στην αλετροπόδα μου ελυώσαν τα ήπατά μου…»

(Η Αλετροπόδα σαν λαϊκή ονομασία του αστερισμού υπάρχει και στη σολωμική Γυναίκα της Ζάκυθος: Και είδα πως ελάμπανε από πάνου μου όλα τ’ άστρα, και εξάνοιξα την Αλετροπόδα, όπου με ευφραίνει πολύ).