Το δέσιμο του γαϊδάρου (χρονογράφημα του Βριάρεω)

Εδώ και κάμποσο καιρό, από τον Φεβρουάριο, έχω αρχίσει να δημοσιεύω χρονογραφήματα του παππού μου, που δημοσιεύτηκαν το 1928-29 στην εφημερίδα Δημοκράτης της Μυτιλήνης, με το ψευδώνυμο Βριάρεως. Το προηγούμενο άρθρο της σειράς αυτής είναι εδώ. 

Ο Βριάρεως ήταν ένας από τους τρεις Εκατόγχειρες της Τιτανομαχίας. Το όνομα του Βριάρεω συνδέεται με το επίθ. βριαρός = ισχυρός, ενώ στην Ιλιάδα μαθαίνουμε οτι οι θεοί τον έλεγαν έτσι αλλά στους ανθρώπους ήταν γνωστός ως Αιγαίων. Στην αγγλική Βικιπαίδεια βρίσκω μια γελοιογραφία που παρουσιάζει το εργατικό κίνημα ως Εκατόγχειρα Βριάρεω, οπότε ίσως δεν είναι τυχαία η επιλογή του ψευδωνύμου από τον παππού μου. 

Τα περισσότερα από τα χρονογραφήματα αυτά τα εντόπισε και τα κατέγραψε ο φίλος ερευνητής Αριστείδης Καλάργαλης στο αρχείο του Δημοκράτη -συνολικά κατέγραψε, με επιτόπια αποδελτίωση στα γραφεία της εφημερίδας, σχεδόν 40 χρονογραφήματα για την περίοδο από Αύγουστο 1928 έως Μάιο 1929 και μου έστειλε τις φωτογραφίες, ενώ κάποια άλλα περιέχονται σε ένα τετράδιο που είχε ο παππούς μου, με κολλημένα αποκόμματα, που το είχε τιτλοφορήσει «Περισωθέντα νεανικά αμαρτήματα». 

Το σημερινό χρονογράφημα δημοσιεύτηκε τέτοιες μέρες  στον  Δημοκράτη της Μυτιλήνης, πριν από 95 χρόνια, συγκεκριμένα στις 25 Νοεμβρίου 1928, με τον υπέρτιτλο «Μυτιληναϊκοί περίπατοι». Είναι κι αυτό πολύ σύντομο, λίγο περισσότερο από 300 λέξεις μονάχα και έχει αφορμή ένα ειδησάκι του αστυνομικού δελτίου, ότι σε κάποιο χωριό της Μυτιλήνης μια χωριάτισσα συνελήφθη ή κάτι τέτοιο επειδή  έδεσε το γαϊδούρι της, ίσως με τρόπο που ταλαιπωρούσε το ζώο. (Μου κάνει κάποια εντύπωση  ότι πριν από 100 σχεδόν χρόνια υπήρχε, αλλά και εφαρμοζόταν, η σχετική νομοθεσία). Με αυτή την αφορμή, ο Βριάρεως χαριτολογεί πάνω στη  γνωστή έκφραση «έδεσε το γάιδαρό του».

Θα μπορούσα να το συνδυάσω με κάποιο άλλο, προτίμησα όμως να γράψω  μερικά πράγματα, στο τέλος, για την έκφραση πάνω στην  οποία στηρίζεται το χρονογράφημα, μεταξύ άλλων για να δω αν λέγεται σήμερα.

Το δέσιμο του γαϊδάρου

Άλλοτε ο ευνοηθείς από τον συμπαθή Γεώργιον Σταύρον εξωτερίκευε την υψίστην ευδαιμονίαν του διά της εξής φράσεως.

— Εμένα μη με κλαίτε. Εγώ έδεσα πια το γάιδαρό μου.

Και με το δέσιμο του γαϊδάρου εσυμβολίζετο επαρκώς ο πρώτος αριθμός του λαχείου, ο θάνατος βαθυπλούτου θείου εν Αμερική, η εξασφάλισις μικρού τινος αριθμού εκατομμυρίων εις το χρηματιστήριον ή η επιτυχία σεβαστής προικός ή κρατικής υποτροφίας.

Ο Γάιδαρος, ο φιλοσοφικότατος αυτός σύντροφος του πλάνητος μανάβη, δεν εδίστασε να  σηκώνει με αποστολικήν αυταπάρνησιν όχι μόνον τες κόφες των εδωδίμων αλλά και ένα σωρό συμβολισμούς· άμα δε, και να χρησιμεύει ως βαρόμετρον του ονηλάτου, εννοούντος από κάτι  -κατά το γνωστόν ανέκδοτον- αν θα κάμει καλή μέρα ή όχι.

Σήμερα όμως εις την πεζότητα που εισήλασε με την πρόοδον των αυτοκινήτων ο γάιδαρος αρχίζει να απολακτίζει τα βάρη του ως εν μηνί Μαΐω τα κοφίνια -μόλις αντίκριζε την ωραίαν του- και να αποβάλλει τας συμβολικάς εννοίας που τον  εφόρτωσε η λαϊκή σοφία. Ο σημερινός αιών αγαπά πολύ τας κυριολεξίας και η δήλωσις ενός ευτυχούς ότι «έδεσε τον γάιδαρό του» αποτελεί αυτόχρημα κίνδυνον διά τον λέγοντα.

«Κρητών διάλεκτος» του Αντώνη Τσιριγωτάκη

Στο βιβλιοφιλικό μας άρθρο στις αρχές του μήνα, είχα αναφερθεί και σε μερικά βιβλία που θέλω να τα παρουσιάσω αλλά δεν έχω ακόμα αξιωθεί. Ένα από αυτά είναι και το «Κρητών διάλεκτος» του Αντώνη Τσιριγωτάκη, που εδώ βλέπουμε το εξώφυλλό του.

Kυκλοφόρησε αρχικά το 2006 και σε δεύτερη επαυξημένη  έκδοση το 2019 με την ενίσχυση της  Περιφέρειας Κρήτης και του Δήμου Αρχανών-Αστερουσίων. Η δεύτερη έκδοση δεν είναι μονάχα ξαναδουλεμένη αλλά και αισθητικά-τυπογραφικά είναι πολύ βελτιωμένη, σε 574 σελίδες μεγάλου σχήματος.

Ο συγγραφέας, ο Αντώνης Τσιριγωτάκης, που σποραδικά έχει σχολιάσει και στο ιστολόγιο, είναι ερασιτέχνης, αλλά έχει δουλέψει μεθοδικά, δεν παραλείπει να παραθέτει και παραδείγματα χρήσης,  ενώ πολλές φορές σημειώνει σε ποια περιοχή ακούγεται μια λέξη ή ένας τύπος της. Όπως έγραψε  στον πρόλογό του (στην πρώτη έκδοση) ο γνωστός γλωσσολόγος και διαλεκτολόγος Νικ. Κοντοσόπουλος (1930-2020), ο συγγραφέας ναι μεν ζει στον νομό Ηρακλείου και ειδικότερα στην επαρχία Πεδιάδος, αλλά έχει γυρίσει όλη την Κρήτη και οι διαφορές που εντόπιζε σε σύγκριση με τα «καστρινά» (το ιδίωμα του Ηρακλείου) κέντριζαν τη γλωσσοσυλλεκτική του περιέργεια.

Ο Κοντοσόπουλος επίσης  σημειώνει ότι είναι τόσο πλούσιο το λεξιλόγιο της κρητικής διαλέκτου, ώστε κανένα λεξικό δεν μπορεί να είναι πλήρες, οπότε το λεξικό του Τσιριγωτάκη αποτελεί  πολύτιμη συμβολή, πολύ περισσότερο αφού υπάρχουν λέξεις αθησαύριστες στα υπόλοιπα κρητικά διαλεκτικά λεξικά.

Κατά τη γνώμη μου, το μεγάλο προσόν  του λεξικού του Τσιριγωτάκη είναι οι ανάσες που δίνει σε κάθε λήμμα, παραθέτοντας παραδειγματικές φράσεις ή πληροφορίες για τη  ζωή στην Κρήτη, ιδίως την αγροτική ζωή, στις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες. Έτσι το λεξικό λειτουργεί παράλληλα ως λαογραφικό βοήθημα.

Θα δώσω δείγματα γραφής από αυτό το «γνήσιο ιδιωματικό λεξικό». Ως φόρο τιμής  στον Ν. Καζαντζάκη,  που βέβαια αναφέρεται σε πολλά λήμματα του λεξικού με παραθέματα από το έργο του, ανοίγω το βιβλίο στη σελ. 333:

μποδιασμένος [επίθ.] [< ρ. εμποδίζω] 1. εμποδισμένος,  δεμένος. – Γλάκα να λύσεις το γάιδαρο, γιατί’ναι μποδιασμένος με το σκοινί. 2. μτφ. επί προσώπων, ο απασχολημένος που δεν μπορεί να διακόψει τη δουλειά του. – Εδά’μαι μποδιασμένος και δε μπορώ να’ρθω. 3. μτφ. ο ταλαίπωρος, ο αγανακτισμένος. – Πολλά μποδιασμένος είν’ ο κακομοίρης και σύρνει του ήλιου τα πάθη. 4. μτφ. ο φιλάσθενος, ο άρρωστος. – Η μια αρρωσθιά τονε ‘φήνει κι η  άλλη τονε πχιάνει, σαφί μποδιασμένος είν’ ο κακομίτσης.

Παράθεσα όλο το λήμμα για να φανεί πόσο καλά είναι συνταγμένο και πόσες πληροφορίες δίνει παρεμπιπτόντως -ας πούμε, ο αναγνώστης βλέπει ότι συνυπάρχουν στη λαλιά των Κρητικών, όπως είναι και λογικό, τύποι της κοινής και της διαλέκτου (κακομοίρης και κακομίτσης), μαθαίνει μια παροιμιακή φράση («σύρνει του ήλιου τα πάθη») και γνωρίζει μια λέξη που μάλλον θα του είναι άγνωστη, το επίρρημα «σαφί» (πάντα, συνέχεια: έχουμε γράψει γι΄αυτή τη  λέξη στο άρθρο μας για τα κρητικά επιρρήματα).

Το επόμενο λήμμα είναι ο μποθρακός, ο βάτραχος. Εδώ ο συγγραφέας παραθέτει έναν στίχο από τον Κατζούρμπο του Χορτάτση: «Κακόμοιρε κι ατύχουλα, σαν μποθρακός δε βγαίνεις ποτέ σου μέσα οχ τα πηλά, μα μέσα κει απομένεις». Εδώ παρεμπιπτόντως σημειώνουμε το μεσαιωνικό οχ = από (έτσι και στον  Σολωμό και στους Επτανήσιους) ενώ πολλοί θα αγνοούν, αλλά θα μαντεύουν τη λέξη «πηλά». Ας πάμε εκεί.

πηλά, τα [ουδ.] (μόνο στον πληθ.) 1. οι λάσπες. – Μη  μ-μπατείς στα πηλά να γαργιώσεις τα παπούτσα σου. 2. το πολυψημένο φαγητό φρ. «ήκαμες πηλά τα μακαρούνια» [δικό μου σχόλιο: ο συγγραφέας είναι Κρητικός και τα ψήνει τα μακαρούνια, οπως και οι αρχαίοι. Στην κοινή γλώσσα τα βράζουμε, οπότε θα λέγαμε «παραβρασμένο φαγητό»] 3. μτφ. σημαίνει: α) τον πολύ μεθυσμένο φρ.: «εγίνηκε πηλά στο μεθύσι», β) τον ηθικά βρόμικο, τον τιποτένιο, το σιχαμερό φρ. «άνθρωπος είναι αυτός  γή πηλά».

Ίσως έχετε άγνωστη τη λέξη «γαργιώνω«,  πάμε λοιπόν  στο αντίστοιχο λήμμα  και βλέπουμε πως είναι παράλληλος τύπος του γαργιάζω,  δηλαδή  γαριάζω,  από το αρχ. γάρος,  που θα πει λερώνω (φράση: Ό,τι ρούχο γ-κι α βάλεις το γαργιώνεις ντελόγο) και με μεταφορική σημασία (αυτός γαργιώνει απ’ όλες τις μπάντες).

Πολύ πίζουλο, καθόλου μαϊτζέβελο ξανά

Το σημερινό άρθρο είναι βελτιωμένη επανάληψη ενός παλιότερου, πολύ παλιότερου άρθρου μας, αφού εκείνη η πρώτη μορφή είχε δημοσιευτεί στο ιστολόγιο πριν από 11 χρόνια και 11 μήνες (και κάτι μέρες). Το θυμήθηκα τις προάλλες, που είχαμε κάνει λόγο για το μανίκι, τη μάνικα και άλλες λέξεις που προέρχονται από το λατινικό manus (που θα πει χέρι), μια και η μία από τις δύο αυτές λέξεις έχει την ίδια προέλευση. Όμως έχω ξαναδουλέψει το παλιό άρθρο του 2009, ενσωματώνοντας πολλά από τα σχόλια που είχαν γίνει τότε, ενώ παίρνω υπόψη και όσα είχα γράψει για τις δυο λέξεις του τίτλου στο βιβλίο μου Λέξεις που χάνονται.

Αφορμή για το άρθρο, εννοώ στην πρώτη μορφή του, στάθηκε ένας διάλογος που είχε ο φίλος μου ο Θέμος με συνάδελφό του:

Έxω μία μνήμη USB κρεμασμένη στα κλειδιά μου που ανοίγει σα σουγιάς.Ένας συνάδελφος το είδε και με ρώτησε:

— Πως ανοίγει τούτο δω;
— Δύσκολα, του λέω. Είναι πολύ πίζουλο
— Δηλαδή; ρωτάει,
— Να ρε παιδί μου, δεν είναι καθόλου μαϊτζέβελο

Τις δύο αυτές λέξεις τις έλεγε ο πατέρας μου. Πρέπει να είναι τεχνικοί όροι, «της μαστοράντζας».

Και με ρώτησε ο φίλος μου από πού βγαίνουν οι λέξεις αυτές και ποια είναι η ακριβής σημασία τους.

Τη δεύτερη την ήξερα από τότε, την έλεγε ο παππούς μου, αν και χρησιμοποιούσε έναν άλλο τύπο, «μαντζόβολο». Μαντζόβολο λοιπόν ή μαϊτζέβελο ή μανιτζέβελο ή σμαϊτζέβελο (και άλλες παραλλαγές) είναι το βολικό, εύχρηστο πράγμα, ιδίως το εργαλείο που είναι εύκολο στον χειρισμό του.

Η λέξη ετυμολογείται από το ιταλικό maneggievole, που θα πει το ίδιο, από το ρ. maneggiare που σημαίνει «κουμαντάρω, χειρίζομαι», ομόρριζο με το αγγλικό manage, με απώτερη αρχή το λατινικό manus (χέρι). Υποθέτω ότι στον σχηματισμό του τύπου «μαντζόβολος» υπάρχει επιρροή από λέξεις όπως βολικός ή καλόβολος.

Προκειμένου για ανθρώπους, ο μανιτζέβελος είναι ο συνεννοήσιμος άνθρωπος, αλλά η αρχική σημασία πρέπει να είναι από τα εργαλεία. Υποθέτω ότι τα επίθετα Ματζάβελος, Ματζέβελος, Μαντζεβελάκης (για όποιους θυμούνται τον θρυλικό παράγοντα του Παναθηναϊκού) θα προέρχονται από αυτή τη λέξη.

Η λέξη είναι πανελλήνια και αρκετά διαδεδομένη, πολύ περισσότερο από άλλες, οπότε κακώς δεν περιλαμβάνεται σε κανένα γενικό λεξικό μας, ούτε καν στον Δημητράκο· δυστυχώς, οι λεξικογράφοι μας δεν αγαπούν να μουτζουρώνουν τα χέρια τους κι έτσι οι λέξεις της μαστοράντζας υποαντιπροσωπεύονται. Στο Λεξικό της πιάτσας του Καπετανάκη βρίσκω: «Μαϊτζέβελος: ο κόμοδος, ο βολικών διαστάσεων, ο ευκόλως τακτοποιούμενος, βολευόμενος».

Ωστόσο, δεν πρόκειται για μάγκικη λέξη. Χρησιμοποιείται ιδίως για εργαλεία, σκάφη, και στην εποχή μας για κινητά τηλέφωνα και διάφορα γκατζετάκια. Στην Κεφαλονιά, όπως είχα βρει, υπάρχει και κατάστημα ειδών μοντελισμού με τίτλο Μαϊτζέβελο, ωστόσο η λέξη είναι, το ξαναλέω, πανελλήνια.

Και είναι και ζωντανή στη χρήση, όπως μας πείθει μια περιήγηση στα σώματα κειμένων -ας πούμε, στη Λεξιλογία είχε αποδελτιωθεί άρθρο της αείμνηστης Ρίκας Βαγιάννη, με το εξής απόσπασμα:

Αυξηθήκαμε, πληθύναμε και κατακυριεύσαμε τη Γή, όπως ακριβώς μας διέταξε η Βίβλος. Και τώρα; Τι θα φάμε; Τι αέρα θα ανασάνουμε; Πώς στο καλό θα συνεννοηθούμε; Θα τα καταφέρουμε ή θά φάμε ο ένας τον άλλον; Ή μήπως θα αναλάβει η φύση, να «κουρέψει» τα ανθρώπινα νούμερα, μειώνοντάς τα σε κάτι πιο μανιτζέβελο (μπρρρ…)
Από το Επτά δις, να τ’ αφήσω; της Ρίκας Βαγιάνη

Τη λέξη «πίζουλος» δεν την ήξερα -βέβαια, από τον αρχικό διάλογο εύκολα συμπεραίνουμε ότι θα είναι περίπου το αντίθετο του μαϊτζέβελου.

Πρόκειται όμως για λέξη πολυσήμαντη. Πράγματι, πίζουλος είναι ο δύσχρηστος, είναι όμως και ο επικίνδυνος (πίζουλο λάβωμα στη μετάφραση της Ιλιάδας από Καζαντζάκη-Κακριδή), αλλά και το λεπτεπίλεπτο αντικείμενο, που σπάει ή χαλάει εύκολα, που θέλει προσοχή στη μεταχείρισή του· για ανθρώπους, πίζουλος είναι ο ζόρικος ή ο ιδιότροπος.

Ένα ικαριώτικο παραδοσιακό δίστιχο λέει:
Στο σπίτι μου καθόμουνα φρόνιμα και με τάξη
κι ο έρωτας ο πίζουλος ήρθε να με πειράξει

Εδώ, η σημασία είναι «μπελαλίδικος». Βλέπουμε λοιπόν ότι ο πίζουλος καλύπτει ευρύτερο σημασιακό φάσμα από τον μαϊτζέβελο.

Και αυτή η λέξη έχει ευρεία διάδοση στις μέρες μας, αλλά περιέργως δεν υπάρχει σε κανένα μεγάλο γενικό λεξικό μας. Τη βρίσκω στα Άτακτα του Κοραή, ο οποίος δίνει και την ετυμολογία της, από το επίζηλος, δηλ. περιζήτητος. Εκ πρώτης όψεως, η σημασιολογική απόσταση ανάμεσα στο εκλεκτό και στο δύσχρηστο είναι μεγάλη, όχι όμως αγεφύρωτη: το εκλεκτό και περιζήτητο συχνά είναι και εύθραυστο, οπότε γίνεται δύσχρηστο – και από εκεί η σημασία συχνά φτάνει και στο ζόρικο, στο δυσεπίλυτο, τελικά στο μπελαλίδικο.

Στον Εξηνταβελόνη, όπως μετέφρασε ο Κωνσταντίνος Οικονόμος τον μολιερικό Φιλάργυρο, διαβάζουμε ότι «ο γάμος είναι πράγμα πολλά ’πίζηλον και χρειάζεται προσοχή».

Αλλά και στην πιο πρόσφατη Μεγάλη χίμαιρα του Καραγάτση διαβάζουμε ότι «η στεριά είναι πιο πίζουλη απ’ τη θάλασσα».

Η λέξη χρησιμοποιείται ακόμα στην Αθήνα, στην Πελοπόννησο, στα νησιά, και ιδίως στην Κρήτη, όπου απαντά ο τύπος μπίζηλος με ηχηροποίηση του αρχικού π. Στο λεξικό του Πιτυκάκη βρίσκω τη φράση: «Μπίζηλα πράματα είναι τα φαρφουριά σερβίτσια, μόνο μην τα μεταπιάνεις και τα σπάσεις».

Περιμένω όμως και τα σχόλιά σας. Θα με ενδιέφερε να μάθω αν ξέρετε τις δυο λέξεις (και από ποιο μέρος της Ελλάδας) κι αν τις χρησιμοποιείτε, ώστε να δούμε και τη σημερινή διάδοση και χρήση του πίζουλου και του μαϊτζέβελου.

 

 

Τα 135 πρόσωπα της αγαπημένης

Tου Αγίου Βαλεντίνου σήμερα και για δεύτερη ή τρίτη (το πολύ) φορά το ιστολόγιο ενδίδει στο έθιμο, που θέλει να γιορτάζουμε σήμερα τον έρωτα. Δεν θα σας προσφέρω σοκολάτα όμως, διότι εδώ λεξιλογούμε.

Ονόματα θα σας προσφέρω, ονόματα για ν’ αποκαλέσετε την αγαπημένη σας.

Από το βιβλίο του φίλου Παντελή Μπουκάλα «Όταν το ρήμα γίνεται όνομα. Η ‘αγαπώ’ και το σφρίγος της ποιητικής γλώσσας των δημοτικών», που το παρουσιάσαμε πρόπερσι στο ιστολόγιο, θα ξεσηκώσω έναν κατάλογο επιθέτων που έχουν αντληθεί από δημοτικά τραγούδια.

Γράφει ο Μπουκάλας: Στη δημοτική ποίηση λοιπόν και στα παινέματά της είναι πολλά και ευφάνταστα τα σύνθετα επίθετα που επιχειρούν να συλλάβουν και να αποδώσουν μονολεκτικά είτε ένα πρόσωπο στην ολότητά του είτε κάποιο ξεχωριστό χάρισμά του, μια εξαιρετική δεξιότητά του.

Και για να στηρίξει αυτόν τον ισχυρισμό, ο Μπουκάλας παρουσιάζει έναν κατάλογο, όχι εξαντλητικό: Ακολουθεί σχετικός κατάλογος, με σποραδικές εσωτερικές ομαδοποιήσεις, ο οποίος είναι, εννοείται, ατελής και ανοιχτός.

Ο κατάλογος πιάνει τρεις σελίδες (312-314) του βιβλίου. Τον παραθέτω στα επόμενα με κάποια επεξηγηματικά σχόλια, τα περισσότερα από τον ίδιο τον Μπουκάλα σε υποσημειώσεις και τελικές σημειώσεις.

Φυσικά, πρόκειται για κατάλογο παινεμάτων για γυναίκα. Παινέματα για άντρες, από γυναίκες, υπάρχουν, αλλ’ επειδή ο γυναικείος λόγος είναι υπόγειος και δεν αγαπά τη δημοσιότητα δεν (ξέρω να) έχουν συγκεντρωθεί. Βέβαια, κσός και κσομηλιγγάτος [χρυσός και χρυσομηλιγγάτος] και στην κορφή αστεράτος, είχε καταγράψει ο Παπαδιαμάντης από το γυναικείο ιδίωμα της Σκιάθου.

Ιδού λοιπόν τα 135 πρόσωπα της αγαπημένης -κάποιο θα βρείτε να ταιριάζει!

Γκώσαμε, ή μια τρύπα στα λεξικά μας

Τις προάλλες, στην ομάδα «Υπογλώσσια» του Φέισμπουκ, όπου συμμετέχω κι εγώ, κάποιος φίλος έφερε για συζήτηση μιαν οθονιά από συζήτηση, έχοντας υπογραμμίσει τη λέξη «γκώσαμε».

Τη συζητησαμε λοιπόν εκεί, οπότε συνειδητοποίησα πως δεν την έχουμε συζητήσει στο ιστολόγιο, παρόλο που, γκουγκλίζοντας, βρίσκω πως έχουμε χρησιμοποιήσει μερικές φορές το ρήμα «γκώνω» και ιδίως τον τύπο «γκώσαμε», για παράδειγμα, σε συζήτηση για βιβλία κάποιος σχολίασε: «Όχι άλλο σκανδιναβικό αστυνομικό μυθιστόρημα, γκώσαμε πια» ενώ, με άλλη ευκαιρία, κάποιος άλλος έκανε το διαγλωσσικό λογοπαίγνιο «γκώσαμε πια με τα γκόσιπ!»

Όμως ξεκίνησα κάπως από τη μέση, θεωρώντας δεδομένο πως ξέρετε τι σημαίνει η λέξη -ίσως επειδή υποθέτω πως οι περισσότεροι θα την ξέρετε, αν και δεν αποκλείεται να έχετε ακούσει το «γκώσαμε» με τη σημασία του «φτάνει πια», «νισάφι», «μπάστα», «όχι άλλο κάρβουνο», αλλά να μην ξέρετε τι ακριβώς σημαίνει το σχετικό ρήμα.

Και, εδώ που τα λέμε, όλοι σχεδόν που χρησιμοποιούν την περίπου συνώνυμη «νισάφι» δεν ξέρουν -και δεν είναι ανάγκη να ξέρουν- την ετυμολογία της λέξης, ούτε τι σημαίνει η τουρκική λέξη insaf από την οποία προέρχεται το δικό μας νισάφι.

Το ρήμα «γκώνω» το είχα συμπεριλάβει στις Λέξεις που χάνονται, όπου έβαζα λέξεις που δεν συμπεριλαμβάνονταν στα μεγάλα λεξικά μας (τότε ήταν το ΛΚΝ και του Μπαμπινιώτη, το Χρηστικό δεν είχε κυκλοφορήσει το 2011 που βγήκε αυτό το βιβλίο μου). Είχα γράψει τα εξής:

Γκώνω και αγκώνω σημαίνει εξογκώνομαι, πρήζομαι από το πολύ φαγητό, αισθάνομαι κορεσμό. Το ρήμα είναι και αμετάβατο («έφαγα πολύ και έγκωσα») και μεταβατικό («οι λουκουμάδες με γκώνουν»). Πρόκειται για μια δυσάρεστη αίσθηση κορεσμού, πολύ κοντύτερα στο μπουχτίζω παρά στο χορταίνω. Προέρχεται από το αρχαίο ογκώ, μέσω του μεσαιωνικού ογκώνω, αγκώνω. Πανελλήνια και ολοζώντανη λέξη.

Προκειμένου για γλυκά, το γκώνω είναι λίγο πιο βαρύ από το λιγώνω. Σε ένα διάσημο στίχο από την Οδύσσεια του Καζαντζάκη, η Ράλα διώχνει το νιο ψαρά: «Σύρε στον ουρανό σου να χαθείς και παρθενιές δε θέλω / το άσπρο κρινάνθι σου μ’ αναγουλιάει κι η γλύκα σου με γκώνει».

Μεταφορικά, βρίσκουμε το γκώνω πολύ συχνά σε άρθρα εφημερίδων και σε διαδικτυακές συζητήσεις. Όταν στη Σκάλα του Μιλάνου οι θεατές αποδοκίμασαν τον σκηνοθέτη μιας παράστασης, ο Κ. Γεωργουσόπουλος έγραψε στα Νέα: «οι άνθρωποι έγκωσαν πια». Μάλιστα, εξελίσσεται σε παροιμιακή φράση το «γκώσαμε», σαν παραλλαγή και συνώνυμο των παλιότερων «δώσαμε, δώσαμε» και «όχι άλλο κάρβουνο», ένδειξη κορεσμού, π.χ.: «Όχι άλλες γκέι παραστάσεις. Γκώσαμε!» ή «Όχι άλλον [όνομα τηλεσχολιαστή]. Γκώσαμε!»

Στον αστερισμό της μίζας

Tο άρθρο που θα διαβάσετε σήμερα δημοσιεύτηκε χτες στα Ενθέματα της κυριακάτικης Αυγής. Κανονικά, οι συνεργασίες μου αυτές δημοσιεύονται κάθε πρώτη Κυριακή του μήνα, κατ’ εξαίρεση όμως την περασμένη Κυριακή, λόγω πληθώρας ύλης που λένε, ορισμένες στήλες μετατέθηκαν για τούτη την εβδομάδα, ανάμεσα σ’ αυτές κι η δική μου. Έτσι, το άρθρο έχασε κάποια από την επικαιρότητά του αφού στο μεταξύ ανακοινώθηκε η συμφωνία ή η πρόθεση για συμφωνία με την εκκλησία, μια λέξη που έχει επίσης μεγάλο λεξιλογικό ενδιαφέρον -αλλά βέβαια θα δοθεί η ευκαιρία και για ένα τέτοιο άρθρο, πιθανώς τον επόμενο μήνα.

Το σημερινό άρθρο επαναλαμβάνει εν μέρει κάποια πράγματα που είχαμε ξαναγράψει πριν από πέντε χρόνια, όταν είχε έρθει πάλι στην επικαιρότητα μια υπόθεση δωροδοκίας. Αναδημοσιεύω το άρθρο χωρίς προσθήκες, απλώς βάζω λινκ προς το ευφυέστατο «Μίζων ελληνικό λεξικό». Από την άλλη, θα είχε ενδιαφέρον αν στα σχόλιά σας αναφέρατε κι άλλα συνώνυμα της μίζας.

Στον αστερισμό της μίζας

Οπωσδήποτε, η είδηση για την προφυλάκιση (ορθότερα: προσωρινή κράτηση) ενός πρώην υπουργού, και μάλιστα πρωτοκλασάτου, είναι επόμενο να προκαλέσει αίσθηση στην κοινή γνώμη, αλλά είναι επίσης γεγονός αρκετά σημαντικό ώστε να διεκδικήσει σχολιασμό και από τη δική μας στήλη.

Φυσικά, ο δικός μας ο σχολιασμός θα είναι λεξιλογικός, πολύ περισσότερο που θα σεβαστούμε το τεκμήριο της αθωότητας του κ. Γιάννου Παπαντωνίου -κάτι που, παρεμπιπτόντως, δεν έκαναν πολλοί πολιτικοί και σχολιαστές της αντιπολίτευσης, οι οποίοι παραλλήλισαν τον ακόμη αθώο κ. Παπαντωνίου με τον πολλαπλά και τελεσίδικα καταδικασμένο κ. Τσοχατζόπουλο.

Η μέρα με τα δεκαεφτάρια

Σήμερα ο μήνας έχει δεκαεφτά, έχουμε δηλαδή 17 Ιουλίου του 2017, ή αλλιώς 17/7/17, μια μέρα με δύο δεκαεφτάρια, ή ίσως δυόμισι, αν θεωρήσουμε ότι και το 7 είναι ένα εκκολαπτόμενο δεκαεφτάρι. Με το σημερινό άρθρο συνεχίζουμε μια παράδοση του ιστολογίου.

Οι ταχτικοί θαμώνες ίσως να θυμούνται ότι στις 12 Δεκεμβρίου του 2012 (στις 12/12/12) είχα γράψει ένα άρθρο για τη Μέρα με τα τρία δωδεκάρια, συνεχίζοντας μια παράδοση που ήδη μετρούσε τέταρτο χρόνο, αφού στις 11/11/2011 είχαμε τη μέρα με τα τρία εντεκάρια, στις 10/10/ 2010 είχαμε γράψει για τη  μέρα με τα τρία δεκάρια και στις 9/9/2009 για  την αντίστοιχη μέρα με τα τρία εννιάρια. Η ωραία αυτή παράδοση κινδύνεψε να σταματήσει το 2013, διότι μέρα με τρία 13άρια δεν υπάρχει, αφού δεν έχουμε δέκατο τρίτο μήνα, τελικά όμως σκέφτηκα ότι η 13/3/13 ήταν μια καλή προσέγγιση κι έτσι έγραψα το άρθρο για τα δεκατριάρια, και στο ίδιο πατρόν το 2014 το άρθρο για τα δεκατεσσάρια, στις 14/4/14. Στις 15/5/15 αγρόν ηγόραζα, κι έτσι το αντιστοιχο άρθρο με τα δεκαπεντάρια το έβαλα τελικά στις 15 Οκτωβρίου, αλλά πέρυσι επανήλθα στην κανονικότητα κι έτσι είχαμε το άρθρο για τα δεκαεξάρια στις 16/6/16.

Σε αντίθεση με τους δύο προηγούμενους αριθμούς που είδαμε, το 15 και το 16, ο αριθμός δεκαεφτά είναι πρώτος, δηλαδή διαιρείται μόνο από τον εαυτό του και από τη μονάδα. Μάλιστα, η δεύτερη δεκάδα των ακέραιων αριθμών έχει τέσσερις πρώτους (11, 13, 17, 19) που είναι και το μάξιμουμ που μπορεί να έχει οποιαδήποτε δεκάδα μετά την πρώτη (1 έως 10) αφού εξ ορισμού αποκλείονται όλοι οι άρτιοι και το πολλαπλάσιο του 5. Νομίζω ότι μονάχα δυο δεκάδες ακόμα έχουν τόσο πολλούς πρώτους (βρείτε τις) αλλά δεν μπορώ να το αποδείξω διότι δεν προλαβαίνω, όπως έλεγε και ο Φερμά. Και μια και μνημονέψαμε τον Φερμά, να πούμε ότι ο 17 είναι και πρώτος κατά Φερμά, διότι ισούται με 2²ⁿ + 1 (για n=2) και για το λόγο αυτό μπορούμε να κατασκευάσουμε δεκαεφτάγωνο με τον κανόνα και με τον διαβήτη (αλλά δεν ξέρω πώς ούτε τι να το κάνω μετά).

(Ενημέρωση: Aυτό με τις τετράδες πρώτων αριθμών που έγραψα είναι βλακεία, όπως μου υπέδειξε φίλος).

Διάβασα στη Βικιπαίδεια ότι σύμφωνα με μελέτες, το 17 είναι ο «λιγότερο τυχαίος» αριθμός μεταξύ 1 και 20, με την έννοια ότι αν ζητήσετε από μια ομάδα ανθρώπων να σας ονομάσουν στην τύχη έναν αριθμό μεταξύ 1 και 20, η συχνότερη επιλογή θα είναι το 17.

Όσο για την ετυμολογία της λέξης, φαίνεται πολύ απλή, αφού το δεκαεφτά ή δεκαεπτά  προέρχεται οφθαλμοφανώς από το δέκα και το επτά. Δεν είναι όμως τόσο απλό, διότι οι αρχαίοι δεν έλεγαν από νωρίς το «δεκαεπτά», έλεγαν «επτακαίδεκα». Η λέξη «δεκαεπτά» εμφανίζεται στην ελληνιστική περίοδο -Στράβωνας, Γαληνός, Πλούταρχος.

Στα λατινικά, το 17 είναι ο πρώτος αριθμός που εκφράζεται μη μονολεκτικά: diecem et septem, ενώ ως το 16 έχουμε μονολεκτικά ονόματα των αριθμών και τη μονάδα να προηγείται της δεκάδας, π.χ. quindecim, sedecim. Για τον λόγο αυτό, στις ρωμανικές γλώσσες επίσης ο αριθμός 17 εκφέρεται με τη δεκάδα πρώτη και με σύνθετο όνομα, πχ. dix-sept στα γαλλικά, diecisiete στα ισπανικά κτλ. Στις σαξονικές γλώσσες προηγείται η μονάδα (7-10) και έχουμε seventeen, siebzehn κτλ. Στα τούρκικα το 17 είναι on yedi, όπου on το δέκα και γεντί το εφτά, που το ξέρουμε από το Γεντικουλέ, παναπεί το Επταπύργιο.

Κινέζικα μεζεδάκια

Τα λέω «κινέζικα» επειδή γράφονται ενώ πραγματοποιείται η επίσημη επίσκεψη του πρωθυπουργού στην Κίνα κι επειδή δεν βρήκα άλλον τίτλο. Μπορείτε πάντως να διαβάσετε το άρθρο χωρίς ξυλαράκια, τα περισσότερα περιεχόμενα της πιατέλας δεν αναφέρονται στο Πεκίνο ή στην επίσκεψη. Όμως θα ξεκινήσουμε με έναν κινέζικο ορντέβρ: τη δυστυχώς αναμενόμενη πια ακλισιά με την πρωτεύουσα της Κίνας.

Διότι βέβαια ο Αλέξης Τσίπρας μίλησε στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνου, αλλά είδα σε τίτλο σχετικού ρεπορτάζ ότι τον υποδέχτηκαν «στο Πανεπιστήμιο του Πεκίνο με τους ήχους του Ζορμπά».

Τη βρίσκω κωμική αυτήν την ακλισιά, διότι η λέξη Πεκίνο είναι ελληνική -δεν το λένε έτσι το όνομα της πρωτεύουσάς τους οι Κινέζοι, ούτε άλλωστε λέγεται έτσι στα αγγλικά ή στα γαλλικά. Να σημειώσω πάντως ότι στο επίμαχο άρθρο ο συντάκτης κλίνει κανονικά το τοπωνύμιο, αφού γράφει για Πανεπιστήμιο Πεκίνου, αλλά ο υλατζής, που έβαλε τον τίτλο, είχε άλλην άποψη.

Παλιότερα θα ήταν αδιανόητο να αφήσει κανείς άκλιτο το Πεκίνο· σήμερα το βλέπουμε πότε πότε, αν και ακόμα είναι, ευτυχώς, πολύ μειοψηφικό.

* Κι ένα τριβιδάκι για το Πεκίνο -αν κατάλαβα καλά, έχει έκταση 16.000 τετρ. χιλιόμετρα και πληθυσμό 21 εκατομμύρια. Πληθυσμό της ίδιας τάξης μεγέθους έχουν κι άλλες μεγαλουπόλεις, αλλά η έκταση με εντυπωσιάζει: όσο Ήπειρος και Αιτωλοακαρνανία μαζί!

* Την Κυριακή που μας πέρασε είχαμε τις γαλλικές εκλογές -άλλωστε, το άρθρο του προηγούμενου Σαββάτου είχε τίτλο Μεζεδάκια επί μακρόν, και ο Μακρόν όπως αναμενόταν εκλέχτηκε Πρόεδρος.

Στο μεταξύ είχαμε, στις 9 Μαϊου, την επέτειο της αντιφασιστικής νίκης, και ένας ευφυής στο Τουίτερ βρήκε τρόπο να συνδυάσει τα δυο γεγονότα με το εξής πανέξυπνο κατά τη γνώμη μου τουήτ, που πολύ μου άρεσε και το αναδημοσιεύω εδώ.

Πρόκειται για τη διάσημη φωτογραφία με τον Σοβιετικό στρατιώτη που υψώνει την κόκκινη σημαία πάνω στο Ράιχσταγκ, Μάιο του 1945.

Το «ατενσιονχοριλίκι» είναι μεταφορά του αγγλικού attention whoring, δηλαδή του να επιδιώκει κάποιος πάση θυσία, ακόμα και σε νοσηρό βαθμό, να τραβάει την προσοχή. Ο όρος έχει καταχωρηθεί στο σλανγκρ ήδη προ τριετίας και έχει κάμποσες ανευρέσεις στο γκουγκλ. Είναι μεν μακρινάρι αλλά και το «επιδιώκει κάποιος πάση θυσία να τραβάει την προσοχή» είναι ακόμα μακρύτερο 🙂

Προεόρτια μεζεδάκια

Έστω και σε συνθήκες κρίσης, γιορτές έρχονται -το επόμενο Σαββατοκύριακο έχουμε Χριστούγεννα, και όπως λέγαμε το πρωί στη λαϊκή της γειτονιάς τα φετινά Χριστούγεννα είναι του εργοδότη, αφού πέφτουν Κυριακή κι έτσι μόνο η Δευτέρα είναι έκτακτη αργία, ενώ άλλες χρονιές, που πέφτουν μεσοβδόμαδα, οι γιορτές φαίνονται να είναι του εργαζόμενου -αν και, θα έλεγε ο Πρεβέρ ή ο Σαββόπουλος, κάθε μέρα του αφεντικού είναι κατά βάθος.

Οπότε, προεόρτια μεζεδάκια.

Θα μπορούσαμε να τα πούμε και μεζεδάκια με μουστάκια, μια και έχουμε καναδυό τέτοιες περιπτώσεις στο σημερινό άρθρο -και ξεκινάμε με αυτές.

Μουστάκια, ας πούμε, φόρεσε ο Σκάι στην Ελένη Θεοχάρη, ή έστω μισά μουστάκια, αφού και τις δυο ιδιότητές της τις αναφέρει μισές θηλυκές και μισές αρσενικές. Γιατί «Γενική Διευθυντής» και όχι «Γενική Διευθύντρια»; Ο ορος θαρρώ είναι απόλυτα καθιερωμένος. Κάπως λιγότερο ο όρος «Διευθύνουσα σύμβουλος», επειδή λιγότερες γυναίκες φτάνουν σε τέτοιες θέσεις. Όταν όμως φτάνουν δεν μπορεί να έχουν μουστακοφόρους τίτλους. Και έχω την εντύπωση ότι είναι «αναπληρώτρια» διευθύνουσα σύμβουλος, δεν κάθεται στον πάγκο.

* Ακόμα πιο παχιά μουστάκια φόρεσε αθλητικός ιστότοπος σε Αργεντίνα δημοσιογράφο, αλλά υπάρχουν ελαφρυντικά. Συγκεκριμένα, γράφτηκε ότι «Η Maria Clara Rositano σε tweet που έκανε αναφέρε ότι η Αρχεντίνος, πρώην ομάδα του Λαουτάρο Ρινάλντι, θα πάει στη FIFA για να διεκδικήσει τα χρήματα που της οφείλει ο Παναθηναϊκός από τη μεταγραφή του Αργεντινού επιθετικού. Πάντως, η Αργεντινός δημοσιογράφος δεν αναφέρει κάτι περισσότερο, όπως π.χ το ύψος του ποσού το οποίο διεκδικεί η Αρχεντίνος».

Τα ελαφρυντικά για το τερατώδες «η Αργεντινός δημοσιογράφος» είναι δύο. Αφενός, η έλξη από το Αρχεντίνος, που είναι το όνομα της πρώην ομάδας του ποδοσφαιριστή. Αφετέρου, ότι το θηλυκό του πατριδωνυμικού «ο Αργεντινός» είναι «η Αργεντινή», που συμπίπτει με το όνομα της χώρας. Όμως, κάπως πρέπει να τις λέμε τις γυναίκες από την Αργεντινή. Το ΛΚΝ απαξιοί να ασχοληθεί με κύρια ονόματα. Ο Μπαμπινιώτης προτείνει «η Αργεντινή – η Αργεντινέζα», το ίδιο και το Χρηστικό. Θαρρώ πως και το «η Αργεντίνα» καλό είναι.

Ο σατιριστής Σάτυρος με το σατίρι

Τις προάλλες δημοσιεύσαμε ένα μη λεξιλογικό άρθρο με τίτλο «Η σάτιρα και τα όριά της«, με θέμα ένα σατιρικό σκίτσο του Σαρλί Εμπντό που προκάλεσε πολλές συζητήσεις -οι οποίες ακόμα συνεχίζονται, τόσο στα σχόλια του άρθρου όσο και στη μπλογκόσφαιρα.

Όμως εμείς εδώ λεξιλογούμε. Και στα σχόλια του άρθρου ο φίλος Avonidas γκρίνιαξε που πολλοί γράφουν «σάτυρα», ενώ άλλο είναι ο σατυρικός και άλλο ο σατιρικός, ενώ πιο κάτω άλλος φίλος ρώτησε αν η λέξη «σάτιρα» είναι δάνειο. Και στους δυο απάντησα ότι «αξίζει ειδικό άρθρο», κάτι που το λέω αρκετά συχνά -και θεωρείται έμμεση υπόσχεση, παρόλο που δεν υπόσχομαι ρητά ότι (κάποτε) θα ασχοληθώ με το θέμα.

Έτσι για αλλαγή, αυτή την έμμεση υπόσχεση λέω να την εκπληρώσω αμέσως, να μην τρέχουν και οι τόκοι.

Λοιπόν, στα ελληνικά υπάρχουν δύο λέξεις, σατιρικός και σατυρικός, ομόηχες. Η πρώτη είναι δάνειο από τα γαλλικά, η δεύτερη είναι αρχαία. Αντίθετα, υπάρχει μόνο μία λέξη, σάτιρα. Λέξη *σάτυρα δεν υπάρχει, παρόλο που τη βλέπουμε αρκετά συχνά. Και επίσης, ενώ πολλές φορές βλέπουμε τον όρο «σατυρικό ποίημα» ή «σατυρικοί στίχοι», κατά πάσα πιθανότητα εννοείται «σατιρικό ποίημα» και «σατιρικοί στίχοι». Ο Σουρής ήταν σατιρικός ποιητής, ο Κύκλωψ του Ευριπίδη είναι (θαρρώ) το μοναδικό σατυρικό δράμα που έχει σωθεί ολόκληρο.

Οι Σάτυροι ήταν οι τραγοπόδαροι και κερασφόροι ακόλουθοι του Διονύσου, που είχαν έντονη σεξουαλική δραστηριότητα και γι’ αυτό σε αρχαία αγαλματίδια, που τα διαφημίζουν πολύ οι νεοέλληνες πιστεύοντας ότι ισχύει κάποια περίεργη μεταβατική ιδιότητα, τους βλέπουμε να απεικονίζονται με ένα ευμέγεθες μαραφέτι σε στύση.

Τα σκυλιά (και οι ύαινες ενίοτε) γαβγίζουν, το καραβάνι προχωρεί

Και το σημερινό μας άρθρο έχει πάρει αφορμή την πολιτική επικαιρότητα, όμως είναι γραμμένο από γλωσσική, και μάλιστα φρασεολογική, σκοπιά. Ένας από τους υπουργούς της νέας κυβέρνησης που συζητήθηκαν πολύ αυτές τις μέρες (και εδώ στο ιστολόγιο) είναι και ο νέος υπουργός Εξωτερικών, ο Νίκος Κοτζιάς.

Δεν θα συζητήσω την αψιμαχία της νέας ελληνικής κυβέρνησης με την ΕΕ για το θέμα της δήλωσης που παρουσιάστηκε ομόφωνη ενώ δεν ήταν -άλλωστε, φαίνεται ότι το θέμα αυτό διευθετήθηκε και μάλιστα διαβάζω ότι ο Έλληνας υπουργός εξωτερικών απέσπασε τα εύσημα της Φ. Μογκερίνι, της επικεφαλής της ευρωπαϊκής διπλωματίας. Ούτε θα συζητήσω το ουκρανικό πρόβλημα, τουλάχιστον όχι σήμερα.

Επειδή εδώ λεξιλογούμε, θα σταθώ σε ένα τιτίβισμα (ένα τουήτ, ελληνικά) που δημοσίευσε ο Νίκος Κοτζιάς στον προσωπικό του λογαριασμό προχτές και που συζητήθηκε πολύ στη μπλογκόσφαιρα χτες -το βλέπετε αριστερά, αλλά το αντιγράφω κιόλας εδώ: Οι ύαινες γαβγίζουν πεινασμένες μέσα στο σκοτάδι, αλλά τα καραβάνια συνεχίζουν την πορεία τους.

Το τιτίβισμα αυτό αναδημοσιεύτηκε από πάρα πολλούς και συζητήθηκε πολύ. Κάποιοι το θεώρησαν ποιητικό ενώ άλλοι, όπως η κ. Αλ Σάλεχ, κατηγόρησαν τον υπουργό για έλλειψη σοβαρότητας. Στο Φέισμπουκ, πάλι, πολλοί παραξενεύτηκαν με τις αναφορές σε καραβάνια και ύαινες.

Χωρίς να θέλω να μειώσω το συγγραφικό ταλέντο του νέου υπουργού (είναι άλλωστε και πολυγραφότατος, ορίστε τα περισσότερα από τα βιβλία που έχει γράψει ή επιμεληθεί), το συγκεκριμένο τιτίβισμα δεν είναι παρά διασκευή μιας αρκετά γνωστής παροιμίας -δεν νομίζω άλλωστε ότι κι ο ίδιος διεκδίκησε ποτέ την πατρότητα της φράσης.

Κι επειδή πρόκειται για παροιμία στην οποία τυχαίνει να έχω αναφερθεί, λέω να της αφιερώσω το σημερινό άρθρο -φυσικά, εσείς στα σχόλια μπορείτε να συζητήσετε και ευρύτερα θέματα.

Τα καλύτερα ελληνικά μυθιστορήματα, λοιπόν

Στις αρχές του καλοκαιριού, είχαμε συζητήσει μια σφυγμομέτρηση που διοργάνωσε ο Αντώνης Πετρίδης, καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο της Κύπρου, μια λογοτεχνική σφυγμομέτρηση για τα καλύτερα νεοελληνικά μυθιστορήματα, με κατάλογο καταρτισμένον εκ των προτέρων.

Εννοώ ότι ο ίδιος ο κ. Πετρίδης κατάρτισε έναν κατάλογο, που τον διεύρυνε λίγο στη συνέχεια αποδεχόμενος προτάσεις σχολιαστών στο ιστολόγιό του (και δικές μου), φτάνοντας τα 223 νεοελληνικά μυθιστορήματα και νουβέλες, και ζήτησε από τους επισκέπτες του ιστολογίου του να ψηφίσουν τα 30 κατά τη γνώμη τους καλύτερα ή πιο σωστά έως 30. Η χρονική συγκυρία ήταν καλή, αφού το καλοκαίρι πάντοτε ευνοεί το διάβασμα εκτενέστερων έργων. Παλιότερα, ο κ. Πετρίδης είχε κάνει ανάλογη δημοσκόπηση για ποιήματα.

Επειδή δεν είναι πάντοτε εύκολο να διακριθεί το μυθιστόρημα από τη νουβέλα, στη δημοσκόπηση συμμετείχαν και νουβέλες -και μάλιστα νουβέλα κατέκτησε την πρώτη θέση, και με μεγάλη διαφορά, στις προτιμήσεις όσων ψήφισαν. Θα καταλάβατε πως εννοώ τη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη, που νομίζω πως σχεδόν όλοι στις νουβέλες θα την κατέτασσαν (αν και βέβαια ο δημιουργός της την είχε χαρακτηρίσει “κοινωνικόν μυθιστόρημα”).

Η δημοσκόπηση είχε πολύ μεγάλη επιτυχία από πλευράς συμμετοχής, αφού συμμετείχαν συνολικά σχεδόν 10.000 άτομα (για την ακρίβεια: 9904!)

Τα πλήρη αποτελέσματα θα τα δείτε παρακάτω, τα παραθέτω όλα για να τα σχολιάσετε.

Προσωπικά, τα θεωρώ αναμενόμενα και αυτό το λέω χωρίς καμιά μειωτική διάθεση. Ίσως περίμενα λίγο πιο πάνω τον Ζορμπά και λίγο πιο κάτω τη Διδώ Σωτηρίου -αλλά βέβαια δεν είχα υπολογίσει ότι το βιβλίο της Σωτηρίου, που άλλωστε είναι εξαιρετικό, γνώρισε μια δεύτερη περίοδο εντατικής δημοσιότητας πριν από μερικά χρόνια. Ασφαλώς περίμενα τον Λουντέμη ψηλά, και πιστεύω ότι αν ο κατάλογος είχε κι άλλα βιβλία του θα έπαιρναν κι αυτά καλές θέσεις στην κατάταξη. Παρόλο που η κριτική τον σνομπάρει, ο Λουντέμης, ειδικά σ’ αυτό το βιβλίο του, έχει δώσει ένα πολύ μεγάλο έργο κατά τη γνώμη μου.

Μη κυβερνητικά μεζεδάκια

Πιστό το ιστολόγιο στο καθιερωμένο σαββατιάτικο ραντεβού μας σερβίρει μεζεδάκια που παίρνουν τον τίτλο τους από όσα βγήκαν στην επιφάνεια για τη ΜΚΟ εκείνη, που ο διευθυντής της ζούσε σαν πασάς στη Ρόδο με τα έσοδα από τις δήθεν αποναρκοθετήσεις που έκανε η οργάνωση στη Βοσνία. Με την ευκαιρία, επειδή εδώ λεξιλογούμε, να σημειωθεί και ο εδραιωμένος πια νεολογισμός αποναρκοθέτηση, που ίσως είναι παράδοξα σχηματισμένος αλλά έχει πια παγιωθεί σε επίσημα κείμενα.

* Το πρώτο μεζεδάκι της πιατέλας έχει ξεμείνει από την προηγούμενη εβδομάδα, αλλά ελπίζω ότι δεν έχει μπαγιατέψει. Σε άρθρο για το άγαλμα που βρέθηκε στη Γάζα, διαβάζω την εξής πολλά υποσχόμενη παράγραφο: Η ιστορία 5.000 ετών είναι θαμμένη κάτω από την άμμο της Γάζας, η οποία είχε τελέσει υπό την ηγεσία Αιγυπτίων, Φιλισταίων, Ρωμαίων, Βυζαντινών και σταυροφόρων. Ο Μέγας Αλέξανδρος είχε πολιορκήσει την περιοχή και ο Ρωμαίος αυτοκράτορας, Ανδριανός την είχε επισκεφθεί.

Καταρχάς, ο πολύπαθος αυτοκράτορας λέγεται Αδριανός, και οι Αθηναίοι θα έπρεπε να μην τον γράφουν λάθος, αν μη τι άλλο από την πύλη του Αδριανού. Έπειτα, η φράση ότι η Γάζα «είχε τελέσει υπό την ηγεσία» δεν μου αρέσει. Θα έβαζα «διατελέσει» ή «βρεθεί» και οπωσδήποτε «κυριαρχία», αφού αναφερόμαστε σε τόπο και όχι σε πρόσωπο, ας πούμε.

* Μου έστειλαν ένα βιντεάκι από την επίσκεψη του πρωθυπουργού στο Άγιον Όρος, στο οποίο τον παρακολουθούμε μεταξύ άλλων να ψάλλει σε κλίμα κατάνυξης, όπως μας πληροφορεί ο δημοσιογράφος, το Πάτερ Ημών (στο 0.30 περίπου του αποσπάσματος). Πρόσεξα δύο πράγματα. Πρώτον, ότι από την πολλή κατάνυξη ο κ. Σαμαράς πρόφερε το έναρθρο εμπρόθετο όπως το λέγαμε κι εμείς στο δημοτικό: ο έντοις ουρανοίς, λες και το «εν» τονίζεται, σαν να ήταν αριθμητικό -αλλά εμάς μάς τραβούσε το αυτί ο δάσκαλός μας και το μαθαίναμε, ενώ ο δάσκαλος του κ. Σαμαρά το αμέλησε. Δεύτερον, η λεζάντα που βάζει το κανάλι, εκεί γύρω στο 0.30, γράφει: ΕΨΑΛΛΕ ΤΟ ΠΑΤΕΡ ΗΜΩΝ Ο ΠΡΩΘΥΠΟΥΡΓΟΣ. Δηλαδή, πόσες φορές ή πόσο συχνά το… έψαλλε;

Σε αντίθεση με ό,τι πιστεύουν μερικοί, το διπλό λ δεν είναι ένδειξη αρχοντιάς, αλλά δείχνει τον παρατατικό. Οπότε, εδώ δεν έχει θέση: το Πάτερ Ημών έψαλε ο κ. Σαμαράς, και μάλιστα το έψαλε και λάθος.

Σμαραγδένιος ανηφορίζων

Το σμαράγδι είναι πολύτιμος λίθος με βαθυπράσινο χρώμα. Στα ελληνικά η λέξη υπάρχει από την ελληνιστική εποχή (σμαράγδιον) και, παρά τις διάφορες θεωρίες των Βυζαντινών λογίων, που ήθελαν να ετυμολογείται από άλλες ελληνικές λέξεις (π.χ. από το σμαραγή = πάταγος), φαίνεται ότι προέρχεται από το σανσκρ. marakatam, άλλωστε υπάρχει και ο τύπος «μάραγδος». Η ελληνική λέξη πέρασε στα λατινικά (smaragdus), και από εκεί στις λατινογενείς γλώσσες, όπου άλλαξε όχι λίγο -ας πούμε στα γαλλικά είναι émeraude, στα αγγλικά emerald. αν και στα γερμανικά έχει μείνει Smaragd. Στα ισπανικά είναι esmeralda, γένους θηλυκού, και από εκεί το όνομα Εσμεράλδα, ενώ και στα ελληνικά έχουμε όνομα γυναικείο Σμαράγδα ή Σμαραγδή, απ’ όπου πρέπει να είναι και το χαϊδευτικό Σμαρώ.

Το επώνυμο Σμαραγδής ανήκει στην όχι πολύ πολυμελή ομάδα επωνύμων που έχουν σχηματιστεί από ονόματα γυναικών, που λέγονται μητρωνυμικά, όπως είναι ο Γαρουφαλιάς, ο Ελένης, ο Αφέντρας, αλλά και ο Θανάσαινας ή ο Γιαννάκαινας (αρχικά, γιος της Θανάσαινας, της γυναίκας του Θανάση, κτλ.) Έτσι και ο Σμαραγδής προήλθε από κάποιον γιο κάποιας Σμαραγδής. Κι έτσι φτάσαμε στο κυρίως θέμα της ανάρτησης, διότι σήμερα δεν θα λεξιλογήσουμε για το σμαράγδι, παρόλο που και οι πολύτιμοι λίθοι έχουν μεγάλο ετυμολογικό και γενικά γλωσσικό ενδιαφέρον, αλλά θα αναφερθώ, σύντομα, σε δύο πράγματα που ειπώθηκαν προχτές όταν ο πρωθυπουργός τίμησε τον σκηνοθέτη Γιάννη Σμαραγδή.

Το άρθρο θα είναι σύντομο επειδή δεν έχω πολλά να πω και επειδή σε ένα τουλάχιστον σημείο θέλω να μου λύσετε εσείς μιαν απορία, είναι κάτι που εγώ δεν το ξέρω.

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά.

Προχτές στην Πύλο, ο πρωθυπουργός κ. Αντώνης Σαμαράς τίμησε δύο πρόσωπα, αφενός τον ντόπιο ναυτικό Βέλιο Καραβία (1948-2009), που με ηρωισμό έσωσε 29 ναυτικούς από ένα φλεγόμενο δεξαμενόπλοιο, και αφετέρου τον (όχι ντόπιο, αλλά Κρητικό) σκηνοθέτη Γιάννη Σμαραγδή, που έχει κάνει πολλές γνωστές ταινίες, με τελευταία το «Ο Θεός αγαπάει το χαβιάρι», η οποία βιογραφεί τον Ιωάννη Βαρβάκη.

Θα τα πω κι εγώ, αλλά στο βιντεάκι μπορείτε να δείτε όσα διαμείφθηκαν: