Ο άγνωστος Βάρναλης, του Ηρακλή Κακαβάνη

Τις Κυριακές συνήθως βάζουμε λογοτεχνικά θέματα και σήμερα θα σας παρουσιάσω ένα βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα σχετικά με τον μεγάλο μας ποιητή Κώστα Βάρναλη, με τον οποίο έχει κι άλλες φορές ασχοληθεί το ιστολόγιο. Πρόκειται για το βιβλίο «Ο άγνωστος Βάρναλης και 19 αδημοσίευτα ποιήματά του», του Ηρακλή Κακαβάνη, δημοσιογράφου, που κυκλοφόρησε πριν από λίγες μέρες από τις εκδόσεις «Εντός».

Δεν θα είμαι αμερόληπτος, αφενός επειδή το βιβλίο το έχω διαβάσει (αν θυμηθούμε το αστείο με τον κριτικό εφημερίδας που έγραψε κριτική χωρίς να έχει διαβάσει το βιβλίο, εντελώς αμερόληπτα όπως είπε μετά) και αφετέρου επειδή ο Ηρακλής είναι φίλος μου. Πάντως, πρόκειται για ένα πολύ χρήσιμο βιβλίο, που καλύπτει πολλά κενά της βαρναλικής βιβλιογραφίας και που (ελπίζω τουλάχιστον ότι) θα βοηθήσει όσους θελήσουν να ασχοληθούν στο μέλλον με το έργο του Βάρναλη.

Ο τίτλος είναι ίσως λιγάκι εντυπωσιοθηρικός, αλλά έχει μεγάλη δόση αλήθειας, αφού τα στοιχεία και τα κείμενα που παραθέτει ο Κακαβάνης δεν είναι γνωστά στο ευρύτερο κοινό. Κάποια από αυτά υπάρχουν σε εξαντλημένα περιοδικά, άλλα σε δυσεύρετες εφημερίδες και άλλα βλέπουν για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας, καθώς είναι παρμένα από το αρχείο Βάρναλη.

Ο Κακαβάνης έχει την καλή ιδέα να ξεκινήσει το βιβλίο του με ένα αυτοβιογραφικό κείμενο του Βάρναλη και μετά με μια εξιστόρηση της ζωής και του έργου του χρόνο με το χρόνο, που τη διακόπτει πού και πού για να παραθέσει ποιήματα ή αυτοβιογραφικά αποσπάσματα. Ακολουθεί η ενότητα «Όταν ήμουν άρρωστος» (ποιήματα που γράφτηκαν στο νοσοκομείο), μια μεγάλη ενότητα για τον δημοτικιστή Βάρναλη και τις διώξεις του, όπου με ενδιέφεραν πολύ τα Μαρασλειακά, διότι την ίδια εποχή διάβαζα και το σχετικό βιβλίο της Ρεπούση που σχεδόν αποσιωπά το ρόλο του Βάρναλη επειδή δεν ταιριάζει στο σχήμα που θέλει να προβάλει -αλλά για το θέμα αυτό θέλω να γράψω ειδικό άρθρο. Άλλα κεφάλαια του βιβλίου αφορούν φιλολογικούς διαξιφισμούς του Βάρναλη, π.χ. με τον Ξενόπουλο, τον Παλαμά ή τον Δελμούζο, την κατάθεσή του στη δίκη Λουντέμη και, τέλος, τα ξαναδουλεμένα και τα άγνωστα ποιήματα από το αρχείο του ποιητή.

Όσο κι αν φαίνεται περίεργο, το ποιητικό έργο του Βάρναλη δεν έχει συγκεντρωθεί, δεν έχουμε τα Άπαντά του. Φταίει λίγο σ’ αυτό κι ο ίδιος, διότι φάνηκε πολύ αυστηρός με τα νεανικά του ποιήματα, και στις συγκεντρωτικές εκδόσεις της ωριμότητάς του τα άφησε σε μεγάλο ποσοστό απέξω, όπως απέξω άφησε και πολλά επικαιρικά ποιήματα όπως και άλλα που τα θεώρησε πολύ αιχμηρά, σαν τον θαυμάσιο Εξαγνισμό που το έχουμε γνωρίσει στο ιστολόγιο (ο Κακαβάνης παρουσιάζει αρκετές παραλλαγές του ποιήματος). Το βιβλίο του Κακαβάνη ασφαλώς θα βοηθήσει το έργο της συγκέντρωσης των απάντων του Βάρναλη, μια και δίνει πολλές πληροφορίες για γνωστά και άγνωστα ποιήματα.

Στο ιστολόγιο έχουμε παρουσιάσει μερικά βαρναλικά θέματα που θα τα βρείτε και στο βιβλίο, όπως είναι η Προσευχή του ταπεινού (όπου ο Βάρναλης παρωδεί ένα ποίημα του Παπαντωνίου, που παρώδησε και ο παππούς μου, ο Άχθος Αρούρης) ή, πιο πρόσφατα, το χρονογράφημα Καταλοιποθήραι, όπου ο Βάρναλης διαφωνεί με την τάση των φιλολόγων, που από τότε υπήρχε (μην ξεχνάμε ότι το γράφει πριν από 70 χρόνια), να σκαλίζουν τα χαρτιά που άφησαν οι λογοτέχνες που δεν ζουν πια. Άραγε πώς θα στεκόταν ο Βάρναλης απέναντι στη δημοσίευση ποιημάτων από το αρχείο του, που ο ίδιος δεν θέλησε να εκδώσει; Ο Κακαβάνης προσεγγίζει το θέμα με πολλή προσοχή και σεβασμό και δίνει πειστική νομίζω απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα.

Για να σας δώσω μιαν ακόμα γεύση από το βιβλίο, διάλεξα ένα από τα άγνωστα ποιήματα του Βάρναλη. Ένα άτιτλο ποίημα, στο οποίο η Θεανώ Μιχαηλίδου, η επιμελήτρια του αρχείου Βάρναλη, έχει δώσει τον τίτλο «Το ‘Όχι’ του λαού». Όπως θα δείτε και στο χειρόγραφο που παραθέτω (δεν είναι καλή η φωτογραφία γιατί φαίνεται η αναλαμπή του φλας, αν κάποιος μπορεί να τη σουλουπώσει…ευχαριστώ τον φίλο Πάνο που κάπως σουλούπωσε τη φωτογραφία, και τον φίλο pros που έδωσε εδώ μια πιο βαριά εκδοχή της) στο κάτω μέρος του βιβλίου υπάρχει η ένδειξη ΟΧΙ!, προφανώς από το χέρι του ποιητή. Είναι άραγε αναφορά του τίτλου ή (το πιθανότερο) απορριπτική ετυμηγορία σχετικά με τη δημοσίευση του ποιήματος;

Μεταγράφω τους στίχους:

Ποιος είναι κείνος ο λαός, που λέει στους ξένους «όχι»
και που κρατάει κατάκορφα της λεφτεριάς τη λόχη
κι όντας οι λίγοι αφέντες του, που τον διαφεντεύγουν
τον παρατάν μεσοστρατίς και ασκώνονται και φεύγουν;

Ποιος είναι κείνος ο λαός, που στάθηκε λιοντάρι,
όντας του πέσανε μαζί δυο κολοσσοί κουρσάροι
κι από τα ξένα οι αφέντες του, αντί να τον βοηθήσουν,
τα φκιάνανε με τον Οχτρό για να ξαναγυρίσουν.

Ποιος είναι κείνος ο λαός, που πάντα προδομένος
πολέμαγεν αβόηθητος, ξυπόλυτος, δεμένος
και θάμπωνε τον ουρανό, τη γη και τα πελάη
κι ο πιο μεγάλος φάνταζε μικρός σ’ αφτόνε πλάι;

Ποιος είναι κείνος ο λαός, που με καρδιά τσελίκι
πολέμαγε για λεφτεριά και πέθαινε για νίκη
μα τούχωναν μπαμπέσικα, τη μαχαιριά στην πλάτη
του ξένου η αρπάχτρα κάκητα, του ντόπιου η δόλια απάτη;

Όλ’ οι λαοί κι όλοι μικροί μεγάλοι κάθε τόπου
που αγωνιστήκανε να σώσουν την τιμή τ’ ανθρώπου
μα πιότερο ο ελληνικός, ο πρώτος μες τους πρώτους
πρώτος μέσα στους νικητές και μες τους αλυτρώτους

Μερικοί τύποι λέξεων είναι ασυνήθιστοι, ας πούμε ασκώνονται αντί για σηκώνονται και διαφεντεύγουν αντί για διαφεντεύουν.

Επίσης, το τσελίκι είναι λέξη που έχει αρχίσει να ξεχνιέται, τουρκικό δάνειο, που σημαίνει «ατσάλι». Η φράση «καρδιά τσελίκι» ή «στην καρδιά τσελίκι» υπάρχει και σε δημοτικά.