Η ζάντζα, ο ζάρκος και το ζεμπερέκι

Τα άρθρα που ανεβαίνουν στο ιστολόγιο κάθε πρωί, συνήθως γράφονται την προηγούμενη μέρα. Κι επειδή η χτεσινή μέρα ήταν μέρα γιορτής, οπότε είχα άλλες ασχολίες, για να μην σας αφήσω σήμερα… άναρθρους, (εννοώ χωρίς άρθρο, όχι πως θα έχανε η Βενετιά βελόνι), πήρα αφορμή από τη λέξη ζεμπερέκι, που την ανέφερα στο χτεσινό άρθρο, για την οποία έγινε και μια σχετική συζήτηση στα σχόλια, και σκέφτηκα να ανεβάσω εδώ τρία λήμματα από το βιβλίο μου «Λέξεις που χάνονται«, τα τρία λήμματα που βλέπετε στον τίτλο, ζάντζα, ζάρκος και ζεμπερέκι, που κοινό τους στοιχείο έχουν, απλώς, ότι αρχίζουν από το γράμμα ζ. Μπορεί να πείτε ότι είναι και αυτοδιαφημιστικό το άρθρο, αλλά μία στο τόσο δεν πειράζει, θαρρώ, να ευλογάω τα γένια μου.

Οι τρεις λέξεις που είναι το σημερινό μας θέμα δεν υπάρχουν στα μεγάλα σύγχρονα λεξικά μας (δηλαδή του Μπαμπινιώτη και του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη), μάλιστα η πρώτη από αυτές δεν υπάρχει, απ΄ όσο ξέρω, σε κανένα γενικό λεξικό, παρά μόνο, ίσως, σε γλωσσάρια τοπικών διαλέκτων. Ωστόσο, είναι λέξεις ακόμα ζωντανές σε τοπικό επίπεδο, και αναφέρω τα μέρη στα οποία (νομίζω ότι) ακούγεται η κάθε λέξη, αλλά φυσικά δέχομαι πολύ ευχαρίστως συμπληρώσεις όσον αφορά τη γεωγραφική διασπορά, αν ξέρετε ότι η λέξη ακούγεται στην περιοχή σας.

Νομίζω ότι είναι λέξεις αρκετά σπάνιες, δηλαδή φαντάζομαι πως οι περισσότεροι δεν θα τις ξέρουν -αν και το ζεμπερέκι είναι κάπως ευρύτερα γνωστή λέξη. Εξάλλου, οι πρώτες δύο λέξεις δεν είναι πανελλήνιες. Αλλά αυτά θα μου τα πείτε εσείς, αν δηλαδή τις ξέρετε και από πού.

Διευκρινίζω ότι περιορίζομαι στο να αντιγράψω τα λήμματα από το βιβλίο μου, όπου είχα βάλει όριο στην έκταση των λημμάτων (200 λέξεις το πολύ). Δηλαδή, δεν εκθέτω όλες τις πληροφορίες που μπορεί να βρει κανείς για κάθε λέξη -αλλά στα σχόλια μπορούμε φυσικά να προσθέσουμε περισσότερα κατά βούληση: το κείμενο που τυπώνεται σε χαρτί αναγκαστικά μπαίνει σε περιορισμούς που δεν τους έχουν τα ηλεκείμενα.

Ζάντζα

Η ζάντζα και οι ζάντζες είναι η ιδιοτροπία, τα νάζια, τα καμώματα, οι ζαβολιές. Όποιος κάνει ζάντζες είναι ζαντζιάρης· κι επειδή συνήθως ζάντζες κάνουν τα παιδιά και τα υποζύγια ζώα, λέμε ότι είναι ζαντζιάρικα. Η λέξη, που δεν την έχει κανένα γενικό λεξικό, ακούγεται κυρίως στην Ήπειρο, αλλά και στη Θεσσαλία και τη Δυτική Μακεδονία· τη βρίσκω όμως και στη Χίο. Πρέπει να ετυμολογείται από το ιταλικό/ενετικό usanza (συνήθεια), με δείνωση της σημασίας, κάτι συχνό στα δάνεια.

Στο διήγημα Το στοιχειό στη Μονόπλατη, ο Κοτζιούλας περιγράφει ένα παιδί νευριασμένο επειδή το αποκόβουν απ’ το θηλασμό: «Θα του ’δινε βραστόγαλο, θα κοίταε να το χύσει. Θα του ’φκιανε γαλοκούρκουτα, θα ’κανε πέρα όλο ζάντζες». Από κοντινά μέρη είναι και ο Σωτήρης Δημητρίου, που γράφει στο Ντιαλίθ’ ιμ Χρηστάκη για ένα άλλο παιδί, που «έβγαλε κι αυτό σα μεγάλωσε ζάντζες και παράξενα φερσίματα».

Στο Διαδίκτυο βρήκα έναν καλόν ορισμό: «Ζάντζες λέγανε από παλιά οι χωρικοί τις ζαβολιές που κάνανε τα πουλάρια, μέχρι να συνηθίσουν να ζούνε αρμονικά με τα αφεντικά, τους ανθρώπους. Δηλαδή, να είναι υπάκουα». Εσείς, τις έχετε κόψει τις ζάντζες;

ζάρκος

Ζάρκος είναι ο γυμνός, είναι και ο φτωχός. Λέξη που ακούγεται στην Ήπειρο και στη Δυτική Θεσσαλία, ενώ στα Επτάνησα ακούγεται η παραλλαγή ζόρκος. Η ετυμολογία της είναι άγνωστη. Υπάρχει και τοπωνύμιο Ζάρκο, σε γυμνά από βλάστηση μέρη. Είναι και επώνυμο –ο Γιώργης Ζάρκος ήταν συγγραφέας.

Με την πρώτη σημασία της λέξης, ο Κρυστάλλης έγραψε πως όποιος περπατάει τη νύχτα σ’ έρημα μέρη μπορεί να τύχει να δει τις νεράιδες «να λούζουνται στα ρέματα με ζάρκα τα κορμιά τους», γυμνές δηλαδή. Σαν ένδειξη εγκατάλειψης, πάλι ο Κρυστάλλης: «Οι άλλοι μείναμαν ζάρκοι κι έρμοι». Με τη σημασία του πάμφτωχου: «Ζάρκος λαός ως πότε, φώναξα, θα σκύφτει;» (Κοτζιούλας). Καμιά φορά, σημαίνει ελαφρά ντυμένος: «Πώς πολεμάει η κλεφτουριά το τούρκικο τουφέκι / πώς πολεμούν οι Έλληνοι ζάρκοι και στο γελέκι».

Για την επτανησιακή παραλλαγή, ζόρκος, κάποιοι πιστεύουν (κακώς) ότι προέρχεται από το ζόρικος. «Όποιος λέει πάντ’ αλήθεια, ζόρκος γλήγορα θα μείνει» έγραψε, μεταφράζοντας γαλλική παροιμία, ο Σκιαδαρέσης. Και μια κεφαλλονίτικη: «Που γράφει ζόρκονε ο Θεός βρακί δεν αποτάζει» – δείτε και αποτάζω*.

ζεμπερέκι

Ζεμπερέκι είναι ο παλαιός τύπος μπετούγιας που μοιάζει με μοχλό και υψώνεται με πίεση του αντίχειρα. Δάνειο από το τουρκικό zemberek, που θα πει ελατήριο. Η λέξη ακούγεται κυρίως στην Πελοπόννησο. Στην Κρήτη λέγεται ζεμπερές, ενώ στη Σάμο ζουμπερέκι. Για κάποια ολοσχερή λεηλασία πόλης, διάβασα ότι πήρανε «μέχρι και τα ζεμπερέκια απ’ τις πόρτες». Παλιότερα, υπήρχε η φράση «δεν δουλεύει καλά το ζεμπερέκι» όταν κάποιος είχε καρδιακά προβλήματα.

Όπως και το συμβατικό πόμολο, το ζεμπερέκι είναι ηχηρό. Ο Τερζάκης στον Απρίλη γράφει: «Ξάφνου η ανάσα μου κόβεται· ακούω το ζεμπερέκι της πόρτας που ανασηκώνεται, το πορτόφυλλο ανοίγει, νιώθω μια σκιά να μπαίνει….» Ο ηλείος συγγραφέας Δημήτρης Κανελλόπουλος θυμάται τα παιδικά του χρόνια: «Κάποτε έπιανα το ζεμπερέκι της πορτοπούλας και τους τρέλαινα με το τσικ-τσικ πάνω-κάτω».

Το ζεμπερέκι περιλαμβάνεται στις «εκφυλλοφορητέες» λέξεις που συμπεριέλαβε σε παράρτημα του λεξικού του ο Σκαρλάτος ο Βυζάντιος στα μέσα του 19ου αιώνα, δηλ. αυτές που πρέπει να αποβληθούν. Πράγματι, τα περισσότερα λεξικά δεν την έχουν, έχει όμως εξασφαλίσει μιαν ελάχιστη διαιώνιση, αφενός διότι Ζεμπερέκι λέγεται ένα γνωστό μεζεδοπωλείο και αφετέρου επειδή απ’ όσο ξέρω δεν υπάρχει άλλη λέξη για τον συγκεκριμένο μηχανισμό, ο οποίος ακόμα πουλιέται στα ειδικά μαγαζιά.