Το πρώτο αυτοκινητ(ιστ)ικό α/δυστύχημα

Από τον Ρωμιό του Σουρή (φ. 982, 10.3.1907)

Διάβαζα τις προάλλες στη σελίδα του Δημοκίδη μια συζήτηση για έναν γνωστό δημοσιογράφο που παρέσυρε και σκότωσε με το αυτοκίνητό του «έναν ανθρωπάκο» (έτσι είπε) στη γειτονιά μου, Ποσειδώνος και Ζαΐμη -τον αντιστασιακό συγγραφέα Στάθη Μάρα, που το έργο του θα διαβάζεται κι όταν πια κανείς δεν θα θυμάται κάποιον δημοσιογράφο Δημήτρη Ρίζο, αλλά δεν είναι εκεί το θέμα μου. Χρησιμοποίησε λοιπόν ο αρθρογράφος τη λέξη «αυτοκινητιστικό δυστύχημα», και κάποιος σχολιαστής τον διόρθωσε έμμεσα: Μήπως ήθελες να πεις «αυτοκινητικό»; Οπότε ο Δημοκίδης παρέθεσε μια συζήτηση στη Λεξιλογία, στην οποία είχα πάρει κι εγώ μέρος, κι αφού λογάριαζα από καιρό να γράψω ένα άρθρο για το αν είναι σωστό να λέμε «αυτοκινητικός» ή «αυτοκινητιστικός» βρίσκω αφορμή για το σημερινό άρθρο.

Φυσικά, ο πολύς κόσμος λέει «αυτοκινητιστικός», π.χ. αυτοκινητιστικό ατύχημα ή δυστύχημα (περισσότερα γι’ αυτό, παρακάτω). Κι εγώ έτσι λέω. Το λεξικό Μπαμπινιώτη διαφωνεί. και μάλιστα σε ειδικό πλαίσιο υποστηρίζει ότι το σωστό δεν είναι το αυτοκινητιστικό αλλά το αυτοκινητικό δυστύχημα, δηλαδή δυστύχημα που προκαλείται από αυτοκίνητο ή αναφέρεται σε αυτοκίνητο, και όχι κατ’ ανάγκην στον οδηγό του αυτοκινήτου. Και επισημαίνει ότι «αυτοκινητιστής» δεν είναι κάθε οδηγός αυτοκινήτου, αλλά κυρίως ο επαγγελματίας οδηγός αυτοκινήτου ή φορτηγού.

Δεν συμφωνώ με τον Μπαμπινιώτη. Σε έναν φίλο που με είχε ρωτήσει ποιο από τα δύο (αυτοκινητικό ή αυτοκινητιστικό) είναι το σωστό, είχα απαντήσει: Το ΛΚΝ (λεξικό ιδρύματος Τριανταφυλλίδη) θεωρεί τις δυο λέξεις (αυτοκινητικό και αυτοκινητιστικό) συνώνυμες στην πράξη, αλλά λημματογραφεί ως κύριο λήμμα το «αυτοκινητιστικός». Προσωπικά συμφωνώ με το ΛΚΝ διότι η χρήση προκρίνει τον τύπο «αυτοκινητιστικό ατύχημα».

Πιθανόν στην αρχή του 20ού αιώνα, όταν εμφανίστηκαν τα πρώτα αυτοκίνητα στην Ελλάδα, να εμφανίστηκε πρώτος ο τύπος «αυτοκινητικός» για κάθε τι που αναφέρεται στα αυτοκίνητα (δεν το έχω ψάξει), αλλά ερευνώντας τα σώματα κειμένων βρίσκω αφθονότατες ανευρέσεις του τύπου «αυτοκινητιστικός» από δόκιμους συγγραφείς (έως και ακαδημαϊκούς, δηλ. μέλη της Ακαδημίας Αθηνών) στις πρώτες δεκαετίες κιόλας του 20ού αιώνα.

Επομένως: δεν είναι λάθος το «αυτοκινητικό δυστύχημα» αλλά ούτε το «αυτοκινητιστικό» είναι λάθος. Αν δεχτούμε ότι ζούμε σε έναν μπαμπινιωτικό κόσμο αποκλειστικής διάζευξης, όπου μόνο το ένα είναι σωστό, θα διαλέξω το «αυτοκινητιστικό», αλλά μέχρι να έρθει εκείνη η μέρα δέχομαι και τους δύο τύπους και θεωρώ ότι πρόκειται για θέμα προσωπικής προτίμησης. Κάποιοι άλλοι για να μη μπουν σε τέτοια διλήμματα προτιμούν να λένε «τροχαίο ατύχημα».

Πράγματι, από τη στιγμή που α) έγκυρα λεξικά (ΛΚΝ) και β) δόκιμοι συγγραφείς χρησιμοποιούν, από τη δεκαετία του 192ο τουλάχιστον, τον όρο «αυτοκινητιστικός», και από τη στιγμή που ο τύπος αυτός υπερτερεί σαφώς στη χρήση, είναι κωμικό να αποφασίζει ένα άλλο λεξικό ότι ο τύπος «αυτοκινητιστικός» δεν είναι σωστός. (Ποιο μέλος της Ακαδημίας Αθηνών; Πιθανώς πολλοί, πάντως σίγουρα ο Σπύρος Μελάς, κορυφαίος δημοσιογράφος και θεατρικός συγγραφέας, στυλοβάτης κάθε καθεστώτος).

Στον τίτλο του άρθρου έβαλα και τις δυο παραλλαγές, παρόλο που η δική μου η προτίμηση βρίσκεται σαφώς στο «αυτοκινητιστικός». Έβαλα όμως και σε δύο παραλλαγές το ατύχημα και το δυστύχημα, διότι κι εδώ υπάρχει αβεβαιότητα, αν πρέπει να λέμε ατύχημα ή δυστύχημα. Φυσικά, εδώ δεν είναι θέμα προτίμησης -σε ορισμένες περιπτώσεις ταιριάζει μόνο το «ατύχημα» (π.χ. αν στραβώσεις τον προφυλακτήρα σου σε μια ελαφριά σύγκρουση). Από την άλλη, μια πολύνεκρη σύγκρουση δεν μπορεί παρά να χαρακτηριστεί «δυστύχημα». Κάποιοι έλεγαν ότι αν υπάρχει νεκρός είναι δυστύχημα, αλλιώς ατύχημα. Πολύ περιοριστική αυτή η διάκριση: κι αν δεν ξέρουμε την ώρα που το γράφουμε αν υπάρχουν θύματα; αν είναι κάποιος βαριά τραυματίας; Μάλλον δυστύχημα θα πούμε κι όταν έχουμε βαριά τραυματίες. Από την άλλη, αυτή η διάκριση ισχύει κυρίως στα τροχαία α/δυστυχήματα. Ένα εργατικό ατύχημα, θαρρώ, μπορεί να είναι και θανατηφόρο. Σπανιότερα λέμε άλλωστε «εργατικό δυστύχημα».

Γκουγκλίζοντας για να δω τη συχνότητα χρήσης των διάφορων τύπων, έπεσα πάνω σ’ ένα δημοσίευμα του φίλου Γιώργου Δαμιανού στα 24 Γράμματα, για το πρώτο αυτοκινητιστικό δυστύχημα στην Ελλάδα. Πήρα λοιπόν την πάσα από τον Δαμιανό και σας παρουσιάζω το γεγονός αυτό, εμπλουτισμένο με αρκετά δικά μου από το αρχείο μου.

Λοιπόν, το πρώτο στην ιστορία αυτοκινητιστικό δυστύχημα στη χώρα μας έγινε στις 4 Μαρτίου 1907, στη λεωφόρο Συγγρού, μεσημέρι Κυριακής, όταν μια γυναίκα 25 χρονών, η Ευφροσύνη Βαμβακά, προσπαθούσε να διασχίσει τη λεωφόρο, κρατώντας στο χέρι τον μικρό γιο ή προγονό της, για να καλέσει σε γεύμα μια φιλική της οικογένεια που έμενε απέναντι. Παρασύρθηκε από δύο αυτοκίνητα. Δύο, από τα εφτά όλα κι όλα αυτοκίνητα που υπήρχαν τότε στην Αθήνα, αν είναι σωστή η πληροφορία του Γ. Δαμιανού!

Πρώτα τη χτύπησε το αυτοκίνητο που οδηγούσε ο βουλευτής Φθιώτιδας Νικ. Σιμόπουλος  και γιος υπουργού, και ύστερα πέρασε από πάνω της ένα δεύτερο, που το οδηγούσε ο πρίγκιπας Ανδρέας, τέταρτος γιος του βασιλιά Γεωργίου (και πατέρας του Φίλιππου, του μετέπειτα συζύγου της Ελισάβετ της Αγγλίας). Στο αυτοκίνητο επέβαιναν επίσης η πριγκίπισσα Αλίκη και ο υπασπιστής του Μεταξάς (ο μετέπειτα δικτάτορας, μάλλον). Η άτυχη γυναίκα κομματιάστηκε, λένε τα ρεπορτάζ, σε σημείο που η πριγκίπισσα Αλίκη παρά λίγο να λιποθυμήσει.

Με τόσα υψηλά πρόσωπα να εμπλέκονται στην υπόθεση, δεν είναι περίεργο που το ρεπορτάζ της εφημερίδας Εμπρός έμμεσα ρίχνει την ευθύνη στο θύμα που «ουδεμίαν είχεν αντίληψιν της ταχύτητος των αυτοκινήτων». Και ο διευθυντής της αστυνομίας κ. Δαμηλάτης, όμως, τόνισε ότι «δεν πρέπει να επιρριφθή όλη η ευθύνη εις τον κ. Σιμόπουλον, διότι δύναταί τις να είπη ότι η φονευθείσα μάλλον ηυτοκτόνησεν. Διότι αν επερίμενεν επί του πεζοδρομίου όπως ο μικρός υιός της, μόνον έν δευτερόλεπτον, τα αυτοκίνητα θα διήρχοντο και δεν θα συνέβαινε απολύτως τίποτε. Φαίνεται όμως ότι το μικρό παιδί είχε περισσότερο μυαλό από τη μητέρα του». Ο κ. αστυνομικός διευθυντής τόνισε επίσης ότι μέσα στην πόλη τηρείται αυστηρά το όριο ταχύτητας των 10 χιλιομέτρων την ώρα, αλλά εκτός πόλεως, όπως στη Λεωφόρο Συγγρού, τα αυτοκίνητα μπορούν να αναπτύσσουν όσην ταχύτητα θέλουν. Και μόνο στη λεωφ. Συγγρού μπορούν να τρέξουν όσο θέλουν τα αυτοκίνητα, κατέληξε.

Πάντως, το δυστύχημα έκανε μεγάλη αίσθηση, αφού ήταν το πρώτο. Βέβαια, δεν το είπαν «αυτοκινητιστικό» ή «αυτοκινητικό» αλλά «φόνον εξ αυτοκινήτου». Ο Σουρής το επόμενο Σάββατο στον Ρωμηό παρουσιάζει τα πράγματα από τη μεριά των πεζών:

Ήλθε κι η Σαρακοστή με την Καθαρά Δευτέρα
κι ανεφώνησε φωνή διατόρως εδώ πέρα:
Ευτυχείς οι συντριβόντες μ’ αυτοκίνητα τρανών
εις την γην των Αθηνών.
Μακαρία η γυναίκα, που σε μάζαν μετεβλήθη
μ’ αυτοκίνητον τοιούτον κι επευφήμησαν τα πλήθη.

Εις αυτό το νέον μνήμα
έξω των ματαιοτήτων
αναπαύετ’ ένα θύμα
σεβαστών αυτοκινήτων.

Πήγαινε να προσκαλέσει μια γειτόνισσα κι εκείνη
να περάσουν την βραδιά,
πλην ευτύχησε, παιδιά,
πτώμ’ αγνώριστον να γίνει.

Ας ανοίγει τα στραβά του κι ένας άλλος κεχηναίος
κι αυτοκίνητ’ αν δεν βλέπει να τραβά στον τοίχο πέρα…μήτε Πρίγκιπες δεν φταίνε, μήτε κι ο γνωστός ο νέος,
που’ναι και πατήρ του κράτους κι έχει κι Υπουργό πατέρα.

Τ’ αυτοκίνητα δεν φταίνε, μήτ’ εκείνοι που σημαίνουν,
φταιν εκείνοι, που κλεισμένοι μες στα σπίτια των δεν μένουν,
αλλά βρίσκονται στους δρόμους σε πολιτισμού καιρούς,
οπού κόσμος απειλείται με θανάτους τρομερούς.

Στο Βασίλειον των νόμων, των θεσμών, των παπαγάλων,
ευτυχείς οι συντριβέντες μ΄ αυτοκίνητα μεγάλων,
που περνούν αστραπηδόν
εν τω μέσω των οδών.

(….)

Χαίρετε, κεκοιμημένοι, και του χρόνου τέτοια μέρα
τ’ αυτοκίνητα λυσσώδη να χυμήξουν κι εδώ πέρα.

Στα επόμενα χρόνια, τα αυτοκινητιστικά δυστυχήματα έγιναν βέβαια κοινός τόπος -αλλά να σημειωθεί ότι και οι άμαξες παλιότερα παράσερναν (π.χ. τον Ροΐδη στην οδό Σταδίου) και κάποτε σκότωναν, φυσικά πολύ λιγότερους αναλογικά. Και οι νεαροί πρίγκιπες συνέχισαν να σκοτώνουν άσημους πεζούς. Παραθέτω από την εφημ. Πατρίς, σχόλιο που δημοσιεύτηκε στο φύλλο της 16ης Ιανουαρίου 1923:

Το επικίνδυνον σπορ. Προ ημερών εις την Λεωφόρον Συγγρού, αυτοκίνητον οδηγούμενον υπό του πρίγκιπος Παύλου [του μετέπειτα βασιλιά], παρέσυρε κι ετραυμάτισε θανασίμως νεαρόν πρόσφυγα. Η «Πατρίς» δεν ηθέλησε να προβεί εις οιαδήποτε επί του θλιβερού αυτού ατυχήματος σχόλια, αναμένουσα προηγουμένως τας εξηγήσεις των αρχών. Ημέραι μολαταύτα παρήλθον, και δεν είδομεν πουθενά μίαν σχετικήν ανακοίνωσιν. Σιωπή πανταχόθεν. Η ζωή προφανώς ενός πρόσφυγος αξίζει ολιγότερον από τρεις λέξεις επισήμων χειλέων. Δεν έχει ούτω; Η «Πατρίς» θα ήθελε μολαταύτα να μάθει: είναι εφοδιασμένος ο πρίγκιψ Παύλος με την νόμιμον άδειαν όπως οδηγεί αυτοκίνητον; Και την έλαβε κατόπιν της προβλεπομένης υπό του νόμου δοκιμασίας; … Ως προς το ατύχημα καθ’ εαυτό δεν σημειώνομεν τίποτε άλλο παρά ότι προ ετών εις το αυτό σχεδόν μέρος άλλο πριγκιπικόν αυτοκίνητον είχε φονεύσει άλλον ατυχή διαβάτην. Φρονούμεν, ότι το επικίνδυνον αυτό σπορ θα έπρεπε να υποβληθεί εις ορισμένους τινάς περιορισμούς.

Επικίνδυνο σπορ, βέβαια, για τους πεζούς. Και να σημειωθεί ότι η τόσο προστατευτική μεταχείριση του νεαρού πρίγκιπα έγινε σε καθεστώς επανάστασης, με τον Κωνσταντίνο διωγμένο, λίγο μετά την εκτέλεση των Έξι, ένα χρόνο πριν ανακηρυχθεί δημοκρατία, δηλαδή στην όσο το δυνατόν λιγότερο φιλική προς τη μοναρχία συγκυρία. Αλλά οι δυνατοί είχαν πάντα τον τρόπο να σκοτώνουν ανέξοδα τους φουκαράδες.

Προσθήκη: Φίλος μού έστειλε με ηλεμήνυμα τη φωτογραφία ενός γλυπτού κοντά στην Έδεσσα που είναι, ίσως, η πρώτη απεικόνιση τροχαίου δυστυχήματος στην αρχαία όμως Ελλάδα, όταν ένας κάπρος προσπάθησε να περάσει την Εγνατία και διαμελίστηκε από μια διερχόμενη άμαξα.