Λεξιλογώντας για το παλιοτσόκαρο

Όπως οι άνθρωποι, έτσι και οι λέξεις γνωρίζουν, καμιά φορά, σύντομα διαστήματα διασημότητας και ύστερα ξαναπέφτουν σε σχετικήν αφάνεια. Η διάσημη λέξη της ημέρας είναι αναμφίβολα η λέξη «παλιοτσόκαρο», ή έστω η φράση «άει σιχτίρ, ρε παλιοτσόκαρο», που ξαφνικά γνώρισε μεγάλες πιένες, αφού έφτασε να ακουστεί στην αίθουσα της Βουλής των Ελλήνων. Σύμφωνα με τα διαδικτυακά ρεπορτάζ, ανάμεσα στην κ. Σοφία Βούλτεψη της Νέας Δημοκρατίας και στην κ. Ραχήλ Μακρή των Ανεξ. Ελλήνων έγινε ο εξής διάλογος (έβαλα τόνους στα πώς και στα πού):

• Σοφία Βούλτεψη: «Βρε Τέρενς είμαστε κι εμείς εδώ. Πώς κάνετε έτσι;»

• Ραχήλ Μακρή: «Τι λες μωρή που είστε κι εσείς εδώ.»

• Σοφία Βούλτεψη: «Εγώ εδώ είμαι και με ξέρουν ολοι Εσύ πού μεγάλωσες;»

• Ραχήλ Μακρή: «Εγώ μεγάλωσα στη Σαλονίκη. Εσύ ξέρουμε πού και πώς μεγάλωσες και ποιος ήταν ο πατέρας σου;»

• Βούλτεψη: «Ποιος ήταν ο πατέρας μου;»

• Ραχήλ Μακρή: «Αμα δεν τον ξέρεις θα στον μάθω εγώ ποιος ήταν.»

• Σοφία Βούλτεψη: «Αει σιχτίρ ρε παλιοτσόκαρο»

Παραδίδονται και άλλες παραλλαγές της στιχομυθίας, πάντως σε όλες η αιτία του καβγά είναι η αναφορά της κ. Μακρή στον πατέρα της κ. Βούλτεψη. Ο Γιάννης Βούλτεψης (1923-2010), πατέρας της Σοφίας, υπήρξε ένας από τους κορυφαίους της ερευνητικής δημοσιογραφίας μας. Κεφαλονίτης, συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση με τον ΕΛΑΣ, έκανε στη Μακρόνησο, και δούλεψε πολλά χρόνια στην εφημερίδα Αυγή. Κορυφαία στιγμή της δημοσιογραφικής του σταδιοδρομίας ήταν όταν, μαζί με τον Γ. Ρωμαίο των Νέων και τον Γ. Μπέρτσο της Ελευθερίας, αποκάλυψαν τη δράση του παρακράτους στην υπόθεση Λαμπράκη. Επί δικτατορίας έφυγε στη Ρώμη. Γυρίζοντας στην Αθήνα μετά τη μεταπολίτευση δήλωσε «βασιλοκομμουνιστής» (ίσως να είναι και δική του η πατρότητα του όρου), αλλά πορεύτηκε πιο κοντά στο πρώτο συνθετικό του αυτοπροσδιορισμού του παρά στο δεύτερο: συνεργάστηκε βέβαια με πολλά έντυπα, αλλά επί Μητσοτάκη ανέλαβε διευθυντής του γραφείου τύπου της Νέας Δημοκρατίας (1984-1993).

Αν η προσβολή της μνήμης του πατέρα δικαιολογεί τις βρισιές που ακούστηκαν δεν το ξέρω, θα παρατηρήσω μόνο ότι ενώ ως τώρα ξέραμε για άντρες που έρχονταν στα χέρια επειδή ο ένας πρόσβαλε τη μητέρα του άλλου, τώρα έχουμε και γυναίκες να διαπληκτίζονται για προσβολή του πατέρα. Δεν θέλω πάντως να κρίνω τις δυο βουλευτίνες, έπειτα εμείς εδώ δεν ηθικολογούμε ούτε δεοντολογούμε, αλλά λεξιλογούμε, οπότε θα γράψω μερικά πράγματα για τη φράση.

Το άει σιχτίρ δεν θέλει πολλή ανάλυση· ξέρετε βέβαια ότι σημαίνει «άει γαμήσου» και είναι δάνειο από τα τούρκικα (siktir), όπου έχει την ίδια σημασία. Κάποιοι ελληνοβαρεμένοι, που αισθάνονται καλύτερα όταν βρίσκουν ελληνική αρχή ακόμα και σε βρισιές άλλων γλωσσών, έχουν πει ότι το «σιχτίρ» είναι από το ελληνικό «σε οικτίρω» -προσπάθεια, όπως καταλαβαίνετε, οικτρή. Το ΛΚΝ λέει ότι η τουρκική λέξη siktir σημαίνει «στα ξεκουμπίδια», αλλά είναι μάλλον σεμνότυφη ερμηνεία. Ασφαλώς το siktir είναι υβριστική έκφραση αγανάκτησης και αποπομπής, αλλά το ρήμα sikmek σημαίνει, ακριβώς, γαμώ, είναι εντελώς αντίστοιχο με το ελληνικό «άει γαμήσου» και το αγγλικό fuck off!, που κι αυτά εκφράσεις αποπομπής είναι και όχι προτροπές προς τέλεση συνουσίας. Να σημειωθεί ότι η τουρκική λέξη έχει περάσει επίσης στα βουλγάρικα, στα ρουμάνικα και στα ακατονόμαστα, κάτι που δείχνει τη ζωτικότητά της.

Περνάμε τώρα στο παλιοτσόκαρο ή μάλλον στο τσόκαρο, όπου θα σταθούμε λίγο περισσότερο. Και γι’ αυτή τη λέξη έχει αναζητηθεί ελληνική αρχή, αλλά με σοβαρότερα επιχειρήματα απ’ ό,τι για το σιχτίρ, αν και χωρίς βεβαιότητα. Πρόκειται για δάνειο από το βενετικό zocaro (ιταλ. zoccolo, προπαροξύτονο), που είναι το πέδιλο με την ξύλινη σόλα. Θεωρείται ότι προέρχεται από το λατ. socculus, υποκοριστικό του soccus, που σήμαινε ένα ελαφρό χαμηλό υπόδημα που φορούσαν οι ηθοποιοί της κωμωδίας, σε αντίθεση με τον cothurnus (κόθορνο) του τραγικού θεάτρου. Ο soccus διαδόθηκε σε πολλές άλλες γλώσσες (γαλλ. socque) και τα αγγλικά sock και socle προέρχονται από εκεί.

Υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα στην ετυμολόγηση του soccus. Όπως και όλο το θεατρικό λεξιλόγιο, έτσι και το soccus είναι εύλογο να έχει ελληνική προέλευση, αλλά (σε αντίθεση με τον κόθορνο), οι μόνες ελληνικές λέξεις που θα μπορούσαν να προταθούν είναι οι «γλώσσες» του Ησυχίου σύκχοι· ὑποδήματα φρύγια και συκχάδες· εἶδος ὑποδήματος, που τις είχε πρώτος προτείνει ο Κοραής. Ο Μπαμπινιώτης πάντως το χαρακτηρίζει πιθανό αντιδάνειο.

Αντιδάνειο ή όχι, η λέξη τσόκαρο σημαίνει βέβαια το ξύλινο πέδιλο, αλλά έχει πάρει εδώ και πολύ καιρό τη μεταφορική σημασία της γυναίκας κακής αγωγής και διαγωγής, που προέρχεται από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα (παίρνω τον ορισμό από το ΛΚΝ). Η βρισιά έχει και ταξική διάσταση -όχι τυχαία, η μαντάμ Σουσού αποκαλούσε τσοκαρία τις λαϊκές γυναίκες της γειτονιάς. Να σκεφτούμε επίσης ότι τσόκαρα φορούσαν οι πλύστρες και γενικά όσες είχαν να δουλεύουν μέσα σε νερά.

Επίσης, το τσόκαρο είναι και πρόχειρο όπλο σε γυναικοκαβγάδες ή μέσο σωφρονισμού των παιδιών, όπως θυμάται κι ο Παπαδιαμάντης σε ένα διήγημά του: Αφού η Καραμουσαλίνα ανέθρεψεν επί έτος με πολλάς φροντίδας την κόρην της, υβρίζουσα, βλασφημούσα, δέρνουσα, πότε με το τσόκαρο και με το πέλμα της κουντούρας, πότε με τετραπλούν το σχοινί, όπου άπλωνε καθημερινώς τα σπάργανα της μικράς, γύρω, εις το πτερύγιον της εστίας (επειδή όλον τον χειμώνα δεν έπαυσε να βρέχει και να χιονίζει) την δυστυχή προγονήν της… (Η στοιχειωμένη κάμαρα). Με το τσόκαρο και με το σκοινί την έδερνε την κακομοίρα τη μικρή…

Το άλλο χαρακτηριστικό του τσόκαρου είναι ότι, σαν ξύλινο που είναι, ηχεί πολύ έντονα και χαρακτηριστικά όταν κάποια βαδίζει φορώντας τσόκαρο, ιδίως όταν τρέχει ή τέλος πάντων δεν προσπαθεί να μετριάσει τον θόρυβο. Το τραγούδι του Τούντα είναι βγαλμένο από τη ζωή στους προσφυγικούς συνοικισμούς, όταν το τακ-τακ που έκαναν τα τσόκαρα της λεγάμενης στο πλακόστρωτο έφερναν ταραχή στους μάγκες της γειτονιάς: «χτυπούν τα τσοκαράκια σου, χτυπάει κι η καρδιά μου». Το ακούμε από τον Στράτο Παγιουμτζή, με δεύτερες φωνές Γεωργακοπούλου και Κερομύτη, και μπουζούκι τον νεαρό Μανώλη Χιώτη -κάτι τέτοια θα ακούνε και στον Παράδεισο: