Η Βαλεντίνα κι η φασουλάδα

Χτες ήταν του Αγίου Βαλεντίνου, οπότε σκέφτηκα το όνομα Βαλεντίνα, και βέβαια από εκεί πήγε το μυαλό μου στο ομώνυμο τραγούδι του Γιώργου Μητσάκη, κι έτσι, με έναν άλλο συνειρμό θυμήθηκα ένα βιβλίο που μου άρεσε πολύ και που εδώ και καιρό ήθελα να σας το παρουσιάσω, πράγμα που πρόκειται να κάνω τώρα, μια και βρήκα αφορμή, πολύ περισσότερο που την Κυριακή που μας έρχεται, μεθαύριο εννοώ, δεν θα έχουμε φιλολογικό θέμα όπως συνήθως γίνεται, για λόγους επετειακούς που θα εξηγηθούν αύριο.

Το βιβλίο αυτό έχει τίτλο «Έλληνας, Εβραίος και αριστερός» και το έγραψε ο Μωυσής Μιχαήλ Μπουρλάς, που συγκέντρωνε τις ιδιότητες του τίτλου. Ο Μπουρλάς (1918-2011) έφυγε από τη ζωή πλήρης ημερών, σχεδόν πριν από δυο χρόνια ένα χρόνο (στις 17 Μαρτίου 2011) και έγραψε αυτή την αυτοβιογραφία το 2000. Από μικρός στο αριστερό κίνημα, δούλεψε τορναδόρος, πολέμησε στην Αλβανία, συμμετείχε στον ΕΛΑΣ με το ψευδώνυμο Βύρων, πέρασε μετά τη Βάρκιζα όλες τις περιπέτειες των αριστερών, με εξορίες στη Μακρόνησο, στην Ικαρία και στον Άη Στράτη. Το 1951, με συμφωνία ανάμεσα στην Ελλάδα και το νεαρό κράτος του Ισραήλ, δόθηκε η δυνατότητα στους αριστερούς εβραίους εξόριστους να απελευθερωθούν και να εγκατασταθούν στο Ισραήλ. Ο Μπουρλάς εκεί δούλεψε τορναδόρος, έγινε μέλος του ΚΚ, μοίραζε την ελληνική εφημερίδα του κόμματος στα ελληνικά χωριά των παραλίων του Ισραήλ, αλλά όσο η ΕΣΣΔ προσέγγιζε τις αραβικές χώρες το κλίμα γινόταν όλο και πιο βαρύ για τους κομμουνιστές, ώσπου τελικά με τη γυναίκα του, ρωσοεβραία, έφυγε το 1967 για τη Σοβιετική Ένωση όπου δούλεψε τορναδόρος σε μια πόλη στα Ουράλια. Μετά τη συνταξιοδότησή του κατεβαίνει στο Σουχούμι, στη σημερινή Γεωργία, όπου διδάσκει ελληνικά και πιάνει επαφή με Ρωσοπόντιους. Με την αποσύνθεση της ΕΣΣΔ και τις συγκρούσεις ανάμεσα σε Γεωργιανούς και Αμπχάζιους η ζωή έγινε δύσκολη για τους ουδέτερους, οπότε ο Μπουρλάς κατεβαίνει στην Ελλάδα το 1990 και με χίλια βάσανα ξαναπαίρνει ελληνική ιθαγένεια το 1999. Ως το τέλος έμεινε ακμαίος και δραστήριος, μάλιστα κατέβαινε και στις δημοτικές εκλογές με το  ψηφοδέλτιο του Τριαντάφυλλου Μηταφίδη (ΣΥΝ).

Το βιβλίο λοιπόν περιγράφει μια ζωή γεμάτη περιπέτειες και βάσανα, που εκτείνεται σε τέσσερις πατρίδες (ο Μπουρλάς γεννήθηκε στο Κάιρο, από ελληνοεβραίους γονείς) και σε εννιά δεκαετίες, ωστόσο ο συγγραφέας και στα χειρότερα βάσανα δεν παραπονιέται αλλά βρίσκει τη φωτεινή αχτίδα που επιτρέπει την αισιοδοξία. Ικανοποιημένος από όσα κατάφερε, δεν το δείχνει ωστόσο, αποφεύγει τους πολλούς αυτοεπαίνους, και δεν διστάζει να περιγράψει και λεπτομέρειες που άλλους θα τους έφερναν σε αμηχανία. Αν το βρείτε (βλέπω ότι είναι διαθέσιμο στο ηλεβιβλιοπωλείο) αξίζει να το διαβάσετε.

Ένα χορταστικό αφιέρωμα στον Μωυσή Μπουρλά και στο βιβλίο του είχε ανεβάσει πέρυσι η φίλη Βασιλική Μετατρούλου, με φωτογραφίες, ένα βίντεο και αρκετά λινκ. Σας το συστήνω οπωσδήποτε. (Μια φίλη με ενημέρωσε και για ένα άλλο ντοκιμαντέρ στην ΕΤ3). Εγώ θα περιοριστώ να αντιγράψω ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο, όπου εμφανίζονται η Βαλεντίνα και η φασουλάδα του τίτλου μας. Δεν είναι συγκλονιστικό απόσπασμα, δεν περιγράφει φοβερές περιπέτειες, αντίθετα μιλάει για εντελώς καθημερινά και αντιηρωικά πράγματα.

Βρισκόμαστε στα 1951 και ο Μωυσής Μπουρλάς ξεμπαρκάρει εξόριστος στον Άι Στράτη.

Τις πρώτες μέρες δουλεύαμε σκληρά να στήσουμε τις σκηνές, να χτίσουμε ντουβαράκια γύρω-γύρω για να μη μας τις ρίχνουν οι αέρηδες, όπως στη Μακρόνησο -είχαμε κακιά πείρα- και να βοηθάμε και στο χτίσιμο των φούρνων. Το μεγάλο πρόβλημα κι εδώ ήταν το νερό, που δεν υπήρχε στον καταυλισμό, και το κουβαλούσαμε ή από τη θάλασσα ή από μακρινά πηγάδια. Από τρόφιμα ήταν πολύ δύσκολα, αγοράσαμε με πίστωση όλα τα τρόφιμα που βρήκαμε στα δύο μαγαζάκια του χωριού, είχαμε φέρει και λίγο αλεύρι από τη Μακρόνησο και ψήναμε σε σπιτικούς φούρνους ψωμί, που το μοιραζόμασταν με το γραμμάριο.

Δεν άργησαν να έλθουν τα χρήματα για την τροφοδοσία μας -μέχρι τώρα μας φρόντιζε το κράτος, ενώ από τώρα θα έπρεπε μόνοι μας να φροντίζουμε για όλα- και πήγε μια ομάδα στη Σάμο για προμήθειες. Κι εκεί στα μαγαζιά δεν βρήκαν και πολλά πράματα, αλλά από παραγωγούς στα χωριά αγόρασαν μια μεγάλη ποσότητα φασόλια.

Έγινε το μαγειρείο, στήθηκαν τα καζάνια και άρχισε το πρωινό ρόφημα και φαΐ το μεσημέρι. Τέλειωσε και το χτίσιμο των φούρνων και άρχισε η ζωή να μπαίνει σε ρέγουλα. Οργανώθηκαν συνεργεία ραφτάδων, τσαγκαράδων, κουρέων, σκουπιδιαρέων και άλλα, για να περνά η ζωή μας όσο το δυνατόν πιο άνετα. Αποχωρητήρια είχαμε χτίσει ψηλά στις παρυφές των υψωμάτων, λίγο μακριά από το στρατόπεδο, με τσουβάλια για πόρτες, γιατί έπρεπε να φυλαγόμαστε από τα μάτια των ντόπιων κοριτσιών -οι άντρες τού χωριού ξενιτεύονταν, κι αυτά μας προκαλούσαν φανερά, μπορώ να πω. Αλλά ο νόμος για τις σχέσεις μας με τις γυναίκες ήταν πολύ αυστηρός, όπως και στο αντάρτικο.

Τα φασόλια που μας φέραν άρχισαν να τα μαγειρεύουν σχεδόν κάθε μέρα, τη μια σαλάτα, την άλλη με ντομάτα, την τρίτη πηχτή, την τέταρτη σούπα ή στο φούρνο. Τα σαΐνια το άρπαξαν το γεγονός, και από το θεατρικό συγκρότημα τραγουδήθηκε το παρακάτω τραγουδάκι στο σκοπό του «Βαλεντίνα, αχ Βαλεντίνα, μικρή τσαχπίνα» κτλ.

Αχ φασουλάδα, τι νοστιμάδα
των οσπρίων είσαι η αντίκα
κι απ’ το μέλι πιο πολύ έχεις γλύκα
είτε σούπα είτε σαλάτα
είτε άσπρη ή με ντομάτα
ξεπερνάς τη μαρμελάδα,
έχεις νάζι, έχεις χάρη
των φαγιών μαργαριτάρι,
φασουλάδα – φασουλάδα!

Βρίσκω ότι η Βαλεντίνα του Γ. Μητσάκη κυκλοφόρησε σε δίσκο το 1950, αλλά όπως φαίνεται κατάφερε να μαθευτεί κι από τους εξόριστους, όσο κι αν υποτίθεται ότι το ρεμπέτικο ήταν, ας πούμε, απαγορευμένο από την καθοδήγηση (βέβαια, εδώ έχουμε μεταπολεμικό ρεμπέτικο, άρα κοινωνικό). Για το τέλος, ας θυμηθούμε και την πρώτη εκτέλεση της Βαλεντίνας με τη Μαρίκα Νίνου και σεγόντο από τον Τατασόπουλο και τον συνθέτη: