Κώστα Βάρναλη, Γράμματα από το Παρίσι

Κυκλοφόρησε πριν από λίγες μέρες το βιβλίο του Κώστα Βάρναλη «Γράμματα από το Παρίσι», σε δική μου φιλολογική επιμέλεια, πρόλογο και επιλεγόμενα. Το βιβλίο συγκεντρώνει τα ταξιδιωτικά και αισθητικά άρθρα που έστειλε από το Παρίσι (και άλλες περιοχές της Γαλλίας) ο Κώστας Βάρναλης το 1926, όταν ήταν ανταποκριτής της αθηναϊκής εφημερίδας «Πρόοδος».

Μαζί με το βιβλίο κάνει τα πρώτα του βήματα κι ένας καινούργιος εκδοτικός οίκος, που λέγεται Αρχείο και που τον ίδρυσε, σε τέτοιους δύσκολους καιρούς, η συγγραφέας, αλλά και φίλη, Ηρώ Διαμαντούρου. Τα «Γράμματα από το Παρίσι» είναι ένα από τα τρία ή τέσσερα βιβλία με τα οποία κάνει το ντεμπούτο του ο νεοσύστατος εκδοτικός οίκος.

Η Πρόοδος των Αθηνών, όπως ήταν ο πλήρης τίτλος της, κυκλοφόρησε το πρώτο της φύλλο στις 23 Μαΐου 1926 με εκδότη τον Κ. Νταϊφά και διευθυντή τον Διονύσιο Κόκκινο (τον μετέπειτα ιστορικό και ακαδημαϊκό), παλιό γνωστό του Κ. Βάρναλη, ο οποίος έγραφε και χρονογράφημα με το ψευδώνυμο Άριελ. Ο Βάρναλης ανήκε από την αρχή στο επιτελείο των συνεργατών της εφημερίδας: η πρώτη του συνεργασία δημοσιεύεται ήδη στο δεύτερο φύλλο της, στις 24 Μαΐου 1926. Να θυμίσουμε ότι από το καλοκαίρι του 1925 στη χώρα έχει επιβληθεί η δικτατορία του Θ. Πάγκαλου, που έκλεισε μεν τον Ριζοσπάστη (και αργότερα την κεντροαριστερή Δημοκρατία) ενώ επέβαλε καθεστώς λογοκρισίας στις άλλες εφημερίδες, χωρίς πάντως να ασκεί ασφυκτικό έλεγχο.

Λόγω της δικτατορίας, η Πρόοδος δεν είχε σαφή κομματική τοποθέτηση (αργότερα στράφηκε προς τον Κονδύλη, αλλά δεν μακροημέρευσε). Επίσης, έδινε αρκετήν έμφαση στη φιλολογική και καλλιτεχνική ύλη, τουλάχιστον στους πρώτους μήνες της. Κατά καιρούς, η εφημερίδα δημοσίευε σε πλαίσιο τα ονόματα των φιλολογικών και καλλιτεχνικών συνεργατών της, που τα αντιγράφω εδώ -μερικά είναι γνωστά και σήμερα: Κ. Βάρναλης, Γ. Γουναρόπουλος, Ε. Ελευθεριάδης, Γιοσέφ Ελιγιά, Αριστοτέλης Ζάχος, Κ. Καρθαίος, Γιάννης Κεφαλληνός, Τ. Οικονομάκις, Πέτρος Χάρης, Παντελής Χορν.

Η σύνθεση αντανακλά και την ακτινοβολία των γαλλικών γραμμάτων και τεχνών στον μεσοπόλεμο: οι Γουναρόπουλος και Ελευθεριάδης (Τεριάντ) έμεναν μόνιμα στο Παρίσι εκείνη την περίοδο, ενώ ο χαράκτης Κεφαλληνός, ο επιστήθιος φίλος του Βάρναλη, ζούσε επίσης στη Γαλλία, σε ένα χωριό της Τουραίνης. Η εφημερίδα είχε και άλλον ανταποκριτή στο Παρίσι, τον Σ. Φωκίδη, για τα πολιτικά θέματα· ο Ελευθεριάδης κάλυπτε το τρέχον καλλιτεχνικό και φιλολογικό ρεπορτάζ, ενώ οι ανταποκρίσεις του Βάρναλη ήταν κάτι το έκτακτο.

Πέρα από την εγγενή αξία τους, που κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητη είναι, οι ανταποκρίσεις του τόμου αυτού έχουν και το ξεχωριστό χαρακτηριστικό ότι είναι τα πρώτα επαγγελματικά δημοσιογραφικά κείμενα που έγραψε ο Βάρναλης στη μακρά, όπως έμελλε ν’ αποδειχτεί, πορεία του στη δημοσιογραφία (απ’ όπου τελικά συνταξιοδοτήθηκε το 1958). Πρώτη φορά συγκαταλέγεται ο Βάρναλης στο επιτελείο των μόνιμων συνεργατών καθημερινής εφημερίδας, έστω κι αν η συνεργασία με την Πρόοδο φαίνεται να είχε από πλευράς του ευκαιριακό μάλλον χαρακτήρα. Όλα δείχνουν ότι ο Βάρναλης, έχοντας στερηθεί τη βασική πηγή βιοπορισμού του μετά την απόλυσή του από τη μέση εκπαίδευση (από τον Φεβρουάριο του 1926) θέλησε να καλύψει μέσω των ανταποκρίσεων αυτών τα έξοδα του παραθερισμού στην αγαπημένη του Γαλλία.

Ήταν η τέταρτη φορά που ο Βάρναλης επισκεπτόταν το Παρίσι: είχε προηγηθεί η πρώτη περίοδος της υποτροφίας του, από τις αρχές του 1919 έως τις αρχές του 1921, που διακόπηκε όταν, μετά την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920, η νέα κυβέρνηση ανέστειλε όλες τις υποτροφίες· μια δεύτερη περίοδος υποτροφίας από το φθινόπωρο του 1923 διακόπηκε με πρωτοβουλία του ίδιου του ποιητή τον Σεπτέμβριο του 1924, όταν τον προσκάλεσε ο Γληνός να συμμετάσχει στην Παιδαγωγική Ακαδημία. Το καλοκαίρι του 1925, όταν ο Βάρναλης βρισκόταν τιμωρημένος σε εξάμηνη παύση, πέρασε καλοκαιρινές διακοπές στη Γαλλία, επομένως η επίσκεψη του 1926 είναι η τέταρτη, ενώ ακολούθησε και τουλάχιστον άλλη μία επίσκεψη στα τέλη του 1927, καθώς και η συμμετοχή στο Διεθνές Συνέδριο Συγγραφέων το 1935.

Η διαμονή του Βάρναλη στη Γαλλία στάθηκε καθοριστική για την εξέλιξή του, κάτι που και ο ίδιος δεν έπαυε να το τονίζει σε όλη του τη ζωή. Για παράδειγμα, σε συνέντευξη στον Γ. Λαμπρινό (Ριζοσπάστης 4.8.1946): «Εκεί λέω πως ωρίμασα ιδεολογικά και τεχνικά», και πολύ πιο απερίφραστα, και με δραματικούς τόνους, στη δύση της ζωής του, σε αυτοβιογραφικό σημείωμα του 1973 σταλμένο στον Γ. Βαλέτα: «Δε γνώρισα ανθρωπιά κι ελευθερία παρά μονάχα στα λίγα χρόνια που έζησα στο Παρίσι» (Αιολικά Γράμματα, Γενάρης-Φλεβάρης 1975).

Ανθρωπιά και ελευθερία, πράγματι. Φτάνοντας το 1919 στη Γαλλία, ο Βάρναλης βρέθηκε σε άλλον κόσμο, ολότελα διαφορετικόν από της Ελλάδας: αισθάνθηκε να τον περιβάλλει η μεθυστική αίσθηση της ελευθερίας. Η διαφορά πουθενά αλλού δεν ήταν πιο έκδηλη όσο στη θέση της γυναίκας στη ζωή και την κοινωνία. Θυμάται αργότερα στα Φιλολογικά Απομνημονεύματά του:

Παρίσι! Γυναικοκρατία!

Από πού βγήκανε και ξεχυθήκαν αυτά τα πλήθη των γυναικών στο Παρίσι; […] Γυναίκες φοιτήτριες, υπάλληλες, μιντινέτες, γκαρσόνες, μανάβισσες, εφημεριδοπώλισσες, καλλιτέχνισσες, μοντέλα και πούλες. Γυναίκες, που βαστάνε στην αμασκάλη ή στο χέρι μια σερβιέτα με βιβλία ή νότες, βιολιά μέσα στη θήκη τους, παλέτες ή πινέλα, βαλίτσες, δίχτυα με ψώνια ή που σπρώχνουν ένα καροτσάκι με μπανάνες, πεπόνια ή μπεμπέδες. Γυναίκες, που πάνε αγκαλιασμένες τοίχο-τοίχο ή κάτου από τις δενδροστοιχίες και στόμα με στόμα («συστολή του παντός εις έν και μόνον ον…») με το φίλο τους του τελευταίου καιρού ή εκείνης της στιγμής· και γυναίκες, που πάνε ν’ αγκαλιαστούνε με το στόμα ανοιχτό ψηλά στον αέρα το γεμάτον από μηνύματα. «Γυναίκες προορισμένες», όπως θα έλεγε ο Πλάτων ο Ροδοκανάκης…

Μαζί με την πρωτόγνωρη ελευθερία, ένιωσε να τον συνεπαίρνει ένα κύμα δημιουργικότητας χάρη στο οποίο, πολύ γρήγορα, ολοκλήρωσε το εκτενές ποίημά του Ο προσκυνητής. Όμως στο Παρίσι, σε μιαν ατμόσφαιρα άμεσα επηρεασμένη από την Οχτωβριανή Επανάσταση, συνέβη και η ιδεολογική μεταστροφή του από τον εθνικισμό και τον ιδεαλισμό αρχικά στον αντι-ιδεαλισμό και στις ιδέες του Σαρλ Λαλό (Charles Lalo, ρήση του οποίου κοσμεί την προμετωπίδα στο Φως που καίει, που άρχισε να το σχεδιάζει το 1919-1920) και στη συνέχεια στον μαρξισμό. Όχι τυχαία, δυο μήνες μετά την αποστολή του χειρόγραφου του «Προσκυνητή» στον Γερ. Σπαταλά, ο Βάρναλης του στέλνει νέο γράμμα όπου του γράφει να μην το δημοσιεύσει γιατί έχει μετανιώσει σε πολλά σημεία· ήταν εποχές που οι απόψεις και οι συνειδήσεις εξελίσσονταν γοργά.

Καθοριστική από την άποψη αυτή στάθηκε η φιλία του με τον δημοσιογράφο Απ. Αποστολόπουλο, αλλά κυρίως με τον χαράκτη Γιάννη Κεφαλληνό, στο σπίτι του οποίου, στο χωριό Cinq-Mars-la-Pile, στην Τουραίνη, με την πλούσια σε βιβλία τέχνης αλλά και σε μαρξιστικά συγγράμματα βιβλιοθήκη, ο Βάρναλης πέρασε μακρές περιόδους δημιουργίας και αυτομόρφωσης από το 1923 και μετά. Στο σπίτι του Κεφαλληνού ο Βάρναλης έγραψε τον Σολωμό χωρίς μεταφυσική, τους Σκλάβους πολιορκημένους, τα πρώτα σχεδιάσματα της Αληθινής απολογίας του Σωκράτη και της αναθεωρημένης έκδοσης του Φωτός που καίει.

Οι ανταποκρίσεις που περιλαμβάνονται στα «Γράμματα από το Παρίσι» είναι οι πρώτες που έγραψε ο Βάρναλης από και για το Παρίσι και διαπνέονται από παρόμοια ευφρόσυνη διάθεση για το καινούργιο αντάμωμα με την αγαπημένη πολιτεία:

Μόλις πατάς το πόδι σου στη στέρεη γης και νιώθεις τον εαυτό σου ψηλότερο, ελαφρότερο, νεότερο. Δεν κυβερνάς τα βήματά σου. Τα πόδια σου περπατάνε πιο γρήγορα από τη θέλησή σου, η φαντασία σου τρέχει πιο μπροστά από τα πόδια σου

χωρίς φυσικά να παραλείπεται και πάλι η αναφορά στην ειδοποιό διαφορά, το πλήθος των χειραφετημένων γυναικών:

Γυναίκες με μονόκλ, γυναίκες με σμόκιν, γυναίκες με πίπα στα δόντια, γυναίκες με το βραχιόλι το χρυσό πάνω από το μαύρο μανίκι, γυναίκες με την καλτσοδέτα κάτου από το γόνατο –και το γόνατο εκτεθειμένο στο γενικό θαυμασμό, άσπρο και κέρινο σαν μανόλια.

Βέβαια, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι ανταποκρίσεις της Προόδου γράφονται σε καιρό δικτατορίας, έστω και ιδιόρρυθμης όπως ήταν η παγκαλική, οπότε δεν μπορούμε να αποκλείσουμε κάποιαν αυτολογοκρισία, αλλά αυτή, αν υπήρξε, θα αφορούσε τις αναφορές στην τρέχουσα ελληνική πολιτική πραγματικότητα. Πάντως, ο Βάρναλης ακόμα κι έτσι δεν παραλείπει τους υπαινιγμούς για την ανατροπή της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης (π.χ. «τώρα μάλιστα που η εκπαίδευσή μας σημειώνει μιαν αναγέννηση προς τα… πίσω»), ενώ υποδέχεται χωρίς αυταπάτες τα μεγαλεπήβολα σχέδια της Κοινωνίας των Εθνών ή θεωρεί κενές τις διεκδικήσεις του φεμινιστικού συνεδρίου αν δεν υπάρξει απελευθέρωση ανδρών μαζί και γυναικών.

Όμως το μεγάλο ατού των ανταποκρίσεων είναι το ύφος του Βάρναλη, η εξαιρετικά καλοδουλεμένη πρόζα του, η παιχνιδιάρικη αντιμετώπισή του, που ποτέ δεν παραλείπει τον σαρκασμό και τον αυτοσαρκασμό, δεν υποκύπτει στον πειρασμό να εντυπωσιάσει τον αναγνώστη με τα πράματα και τα θάματα της Εσπερίας –μόνο σε ένα σημείο, εκεί που περιγράφει το γαλλικό εκπαιδευτικό σύστημα (στο άρθρο «Πολιτισμός παιδιών») γίνεται ο θαυμασμός του αμέριστος. Όχι τυχαία, ο σαρκασμός του γίνεται δηκτικότερος στο τελευταίο άρθρο, όπου περιγράφει τη λειτουργία της Κοινωνίας των Εθνών, που τη θεωρεί υποκριτικό εγχείρημα.

Πέρα από τα ταξιδιωτικά άρθρα, ο τόμος περιέχει και επτά αισθητικά άρθρα του Βάρναλη, τα περισσότερα γραμμένα επίσης από το Παρίσι. Στα άρθρα αυτά, ο συγγραφέας αναπτύσσει τις βασικές αρχές της αισθητικής του σκέψης. Ξεχωριστή θέση κατέχει το αίτημά του για «ειλικρίνεια της εντύπωσης», ενώ ουσία της ποίησης θεωρεί την επιτυχημένη έκφραση. Εξετάζει τους περιορισμούς της κριτικής (π.χ. υποστηρίζει ότι απαγορεύεται να γίνεται κριτική του θέματος) και δεν τσιγκουνεύεται τα αυστηρά λόγια για τους νεοέλληνες κριτικούς. Ως  προϋπόθεση για βάσιμη κριτική θέτει τη χρήση της «ιστορικοκοινωνικής» μεθόδου. Θεωρεί την τέχνη αυτόνομη κοινωνική αξία και ανεξάρτητη από κάθε άλλο κοινωνικό φαινόμενο, το δε περιεχόμενο αδιάσπαστη με τη μορφή μονάδα του έργου τέχνης. Επισημαίνει ότι στην εποχή της βιομηχανοποίησης της τέχνης, η κριτική εκφυλίζεται σε ένα είδος ρεκλάμας. Πρόκειται για θέσεις που θα τις βρούμε να επαναλαμβάνονται σε μεταγενέστερα αισθητικά κείμενά του, ωστόσο τα συγκεκριμένα άρθρα, επειδή δεν ήταν ως τώρα προσιτά, δεν έχουν αξιοποιηθεί από τους μελετητές του Βάρναλη.

Όσοι ξέρουν την άποψή μου για τις επανεκδόσεις παλαιότερων έργων δεν θα παραξενευτούν που έχω εκσυγχρονίσει την ορθογραφία -οι πρώτες δημοσιεύσεις δεν διέσωζαν την προσωπική άποψη του Βάρναλη αλλά την ορθογραφική πολιτική της εφημερίδας, μαζί και την αναρχία που επικρατούσε, αφού στα πρωτότυπα βασιλεύει η πολυτυπία, π.χ. αλλού «πειο» και αλλού «πιο», αλλού «καμμιά» και αλλού «καμιά», αλλού «είναι» και αλλού «είνε» –συχνά και στο ίδιο άρθρο!

Οι ταχτικοί αναγνώστες του ιστολογίου έχουν ήδη πάρει γεύση από το βιβλίο, αφού έχω ήδη προδημοσιεύσει εδώ δύο από τις ανταποκρίσεις: Πανάμ (για το Παρίσι) και Γράμμα από τις ακτές της Γαλλίας. Πολλά από αυτά που διαβάσατε σε τούτο το άρθρο, είναι παρμένα από τον πρόλογο του βιβλίου, αλλά έχω κάνει πολλές αλλαγές, προσθήκες και διαγραφές. Τα περιεχόμενα του βιβλίου μπορείτε να τα βρείτε στο ηλεβιβλιοπωλείο της Πολιτείας, απ’ όπου (ή από το ηλεβιβλιοπωλείο της Πρωτοπορίας) μπορείτε επίσης να παραγγείλετε το βιβλίο (θα ήταν πολύ καλή ιδέα). Αν θέλετε να το περιεργαστείτε πρώτα, το βιβλίο υπάρχει σίγουρα σε μερικά κεντρικά βιβλιοπωλεία: Πολιτεία, Πρωτοπορία, Ιανός, Παπασωτηρίου, Πατάκης. Σημειώστε επίσης ότι το βιβλίο θα παρουσιαστεί στις 16 Δεκεμβρίου (επέτειο του θανάτου του Βάρναλη) στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών στην Αθήνα -περισσότερες λεπτομέρειες όταν θα πλησιάζει η ημερομηνία. (Σημειώστε επίσης ότι σε λίγες μέρες θα βγει και άλλο ένα βιβλίο μου, αυτό αμιγώς δικό μου).

Από την τρελή δεκαετία του 1920 ίσαμε σήμερα έχουν αλλάξει πολλά, η Γαλλία δεν κατέχει πια την αλλοτινή της θέση, ούτε είναι πλέον αποικιακή δύναμη, η ακτινοβολία των γραμμάτων και των τεχνών της έχει ξεθωριάσει, όμως το Παρίσι είναι πάντα Παρίσι και τα γράμματα που έστειλε πριν από 87 χρόνια από το Παρίσι ένας σημαντικός Έλληνας ποιητής, που στην πόλη αυτή διαμορφώθηκε, μπορούν θαρρώ να βρουν και σήμερα παραλήπτες.