Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης: Εβραίοι και κομμουνιστές στη Θεσσαλονίκη το 1924

Δημοσιεύω και σήμερα, όπως και κάθε δεύτερη Τρίτη, αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, “Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης” (εκδ. Ερατώ, 1995, εξαντλημένο), που είναι μια βιογραφία του παππού μου, του Νίκου Σαραντάκου (1903-1977), ο οποίος είχε το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης (που είναι ομηρική έκφραση και σημαίνει ‘βάρος της γης’). Η σημερινή συνέχεια είναι η έβδομη και είναι η δεύτερη της ενότητας του βιβλίου που επιγράφεται “Η άνδρωση”. Βρισκόμαστε στα 1923-24, ο παππούς μου είναι υπάλληλος της Εμπορικής και ύστερα από μια αποτυχημένη απεργία παίρνει μετάθεση για τη Θεσσαλονίκη. Η προηγούμενη έκτη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Πρέπει να προσθέσω ότι σημερα, 17 Δεκεμβρίου, κλείνουν δυο χρόνια από τον θάνατο του αξέχαστου πατέρα μου.

Στη Θεσσαλονίκη πέρασε τον πρώτο χειμώνα σπαρτιάτικα. Είχε υποσχεθεί οικονομική αρωγή στους δικούς του στη Μάνη και στον αδελφό του τον Μιχάλη, που είχε τότε προαχθεί σε εισηγητή του Υπουργείου Εθνι­κής Οικονομίας και η νέα του θέση απαιτούσε ανάλογη εμφάνιση. Έτσι χρεώθηκε για να φτιάξει ρούχα κι ο Νίκος του υποσχέ­θηκε να του στέλνει από τη Θεσσαλονίκη ένα ποσό από το μισθό του ώσπου να ξεχρεώσει. Έτσι τελικά του απέμεναν ελάχιστα για να ζει, αλλά η Θεσσαλονίκη ήταν φτωχομάνα κι εξάλ­λου κατάφερε να πάρει την άδεια να κοιμάται μέσα στην Τράπεζα, στο αρχείο, όπου υπήρχε επαρκής χώρος. Εκεί διαμόρφωσε το γιατάκι του, χρησιμοποιώντας για στρωσίδια και σκεπάσματα κάτι παλιές κουρτίνες που βρήκε φυλαγμένες κάπου.

Στη Θεσσαλονίκη ανέπτυξε στενή φιλία με τρεις συναδέλφους του στην Τράπεζα, τον Καραβόγιωργα, τον Νικάνορα Μέμμο και τον Βασίλη Χουρμουζιάδη, καθώς και με δύο Εβραίους, τον Ιζάκ (Ισαάκ) Μπενρουμπή και τον Σολομών Κοέν, με τον οποίο είχε συνυπηρετή­σει στο Στρατό. Χάρη στον Μπενρουμπή και τον Κοέν γνώρισε καλύτερα τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Ο πρώτος, πλουσιόπαιδο, που μιλούσε άνετα τα γαλλικά και καταγινόταν με τη ζωγραφική και τις τέχνες γενικότερα, του έμαθε πολλά για την ιστορία της εβραϊκής κοι­νότητας, που δε δημιουργήθηκε όπως πίστευε ο πολύς κόσμος στα τέλη του 15ου αιώνα, όταν διώχτηκαν από την Ισπανία όλοι οι Εβραίοι, αλλά προϋπήρχε, ολιγάριθμη βέβαια, από τον καιρό του Βυζαντίου. Του είπε για τις τρεις φυλές των Εβραίων της Ελλάδας, τους Ρωμανιώτες, που ζουν εδώ πάνω από δυο χιλιάδες χρόνια και μιλά­νε μόνο ελληνικά, για τους Ασκεναζίμ, που ήρθαν από το βορρά και μιλάνε μια γερμανική διάλεκτο, τη γίντις, και τέλος για τους ισπανοεβραίους  Σεφεραδίμ, που εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη όταν διώχτηκαν το 1492 από την Ισπανία και που ως πολυπληθέστε­ροι αφομοίωσαν στη Θεσσαλονίκη τους άλλους.

«Και να σκεφτείς ότι οι Εβραίοι, που είχαν πρωτοστατήσει στη χρηματοδότηση του πρώτου ταξιδιού του Κολόμβου, διώχτηκαν την ίδια μέρα που οι τρεις καραβέλες ξεκίνησαν για την Αμερική».

Ο Κοέν ήταν τελείως διαφορετικός χαρακτήρας. Εύθυμος τύπος, άνθρωπος του κρασιού και πολύ ομιλητικός, από φτωχή οικογένεια, δούλευε λογιστής σ’ ένα εμπορικό κατάστημα, εβραϊκό φυσικά. Ο Νίκος πήγε πολλές φορές σπίτι του στη συνοικία Κάμπελ, λίγο έξω από την πόλη. Του ‘κανε εντύπωση ότι ο φίλος του δεν έδινε σημασία σε θρησκευτικούς τύπους και δεν είχε καμιά φυλετική προκατάλη­ψη. Τα περισσότερα «εβραίικα» ανέκδοτα του τα ’μαθε αυτός.

Εντύπωση έκανε επίσης στον Νίκο το γεγονός ότι τόσο ο Κοέν όσο και ο Χουρμουζιάδης δεν ήταν ούτε βενιζελικοί ούτε κωνσταντινικοί και όταν γίνονταν σχετικές πολιτικές συζητήσεις βρίσκονταν σε μό­νιμη αντιπαράθεση και με τις δύο παρατάξεις.

«Τι διάβολο είστε σεις, αφού δεν είστε ούτε με τον Βενιζέλο ούτε με το Βασιλιά;» ρώτησε μια μέρα τον Χουρμουζιάδη. Αυτός αντί γι’ απάντηση γέλασε και του ‘πε:

«Θα το μάθεις σαν έρθει η ώρα».

Η ώρα ήρθε λίγους μήνες αργότερα, όταν σχολώντας από την Τράπεζα έπεσαν σε διαδήλωση καπνεργατών την οποία επιχείρησε να διαλύσει η έφιππη, τότε, χωροφυλακή. Έπεσε πολύ ξύλο εκατέ­ρωθεν, καθώς οι καπνεργάτες είχαν επινοήσει έναν νέο τρόπο άμυ­νας. Είχαν καρφώσει στην άκρη των μπαστουνιών τους μια πρόκα, που της είχαν κόψει το κεφάλι, και μ’ αυτήν κεντούσαν τις κοιλιές των αλόγων. Τα άλογα τότε αφήνιαζαν και ρίχναν από τις σέλες τους χω­ροφύλακες, που παραζαλισμένοι από το πέσιμο έτρωγαν και της χρονιάς τους από τους εργάτες.

Ο Νίκος παρακολουθούσε γοητευμένος τη συμπλοκή καπνεργα­τών και χωροφυλάκων και σε μια στιγμή λέει του Χουρμουζιάδη:

«Πάμε να βαρέσουμε και μεις», και μπήκαν στο πατιρντί στο πλευ­ρό των εργατών.

Η διαδήλωση τέλειωσε με υποχώρηση της αστυνομίας και οι δυο φίλοι μαζί με τον Κοέν που συμμετείχε και τον συνάντησαν κατά τη συμπλοκή, πήγαν σε κάποιο μαγέρικο στο Βαρδάρη να φάνε. Εκεί ο Χουρμουζιάδηςτου λέει:

«Κατάλαβες τώρα ποιοι είμαστε; Είμαστε κομμουνιστές. Είμαστε στο Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας. Κι εσύ δικός μας είσαι κι ας μην το ξέρεις».

Από τότε ο Νίκος οργανώθηκε στην ΟΚΝΕ που είχε ιδρυθεί πριν από λίγους μήνες κι έπεσε με τα μούτρα στο διάβασμα των βιβλίων που εξέδιδε τότε το «Σοσιαλιστικό Βιβλιοπωλείο». Άρχισε να συχνά­ζει στο βιβλιοπωλείο – στέκι ενός Σοσιαλιστικού Ομίλου, όπου πολύ συχνά τους μιλούσε ένας πόντιος γιατρός, που μόλις είχε έρθει από τον Καύκασο, όπου είχε χρηματίσει βουλευτής στη Βουλή της Γεωρ­γίας. Λεγόταν Γιάννης Πασαλίδης. Εκεί εξάλλου γνώρισε τον «Δά­σκαλο» Αβραάμ Μπεναρόγια, που του ‘κανε μεγάλη εντύπωση με τη μόρφωση και την ευγλωττία του.

Τότε πρωτόγραψε τα πρώτα επαναστατικά ποιήματα του, μερικά από τα οποία, με προτροπή των φίλων του, τα έστειλε στο «Ριζοσπά­στη» ο οποίος δημοσίευσε τρία ή τέσσερα. Η ιστορία διέσωσε δύο από αυτά, την «Κάσσα» και τον «Αγρότη».

Αργότερα άρχισε να στέλνει ποιήματα στη «Νέα Επιθεώρηση», αριστερό φιλολογικό περιοδικό που διηύθυνε τότε ο Αιμίλιος Χουρμούζιος. Στο τρίτο ποίημα που έστειλε ο Νίκος χρησιμοποίησε το ψευδώνυμο «Ηρόστρατος», το οποίο ο Χουρμούζιος απέρριψε ως μηδενιστικό, ενώ ενέκρινε το ποίημα, που τελικά δημοσιεύτηκε. Η επέμβαση όμως αυτή στάθηκε αφορμή να σταματήσει ο ποιητής, που σε τέτοια θέματα δε σήκωνε μύγα στο σπαθί του, να στέλνει ποιήμα­τα στο περιοδικό. Στο ποίημα αυτό, διαφαίνεται σημαντική πρόοδος στη στιχουργική ικανότητα και στη θεματολογία. [Δική μου σημείωση: Το ποίημα «Η κάσα» το είχα παρουσιάσει παλιότερα στο ιστολόγιο]

Ένα απομεσήμερο πήγαινε για φαΐ και περνώντας από το λιμάνι χάζευε ένα νορβηγικό φορτηγό, στην πρύμνη του οποίου κάτι μαστό­ρευε ένας γυμνόστηθος ξανθός και γενειοφόρος ναύτης, γνήσιος από­γονος των Βίκιγκ. Ο Νίκος κοιτώντας το ναύτη και το πλοίο σφύριζε αφηρημένος τη «Διεθνή». Ο ναύτης άκουσε το σκοπό κι αμέσως άρχι­σε να τον σφυρίζει κι αυτός. Κατόπιν φόρεσε την μπλούζα του και πηδώντας στην προκυμαία έδωσε γελώντας το χέρι στον Νίκο λέγοντας

«Καμαράντ».

Ο Νίκος τον πήρε σ’ ένα κοντινό μαγέρικο και τον κέρασε κρασί, ενώ όλη κι όλη η κουβέντα τους ήταν οι λέξεις «ρεβολουτσιόν», «κα­μαράντ», «Λένιν» και «σοβιέτ». Χώρισαν σαν παλιοί φίλοι.

Τον Νίκο τον γοήτευαν όχι μόνο οι ιδέες της Επανάστασης αλλά και τα τραγούδια της. Εκτός από τη «Διεθνή» έμαθε το «Πένθιμο Εμβατήριο «και τον «Ύμνο της Πρωτομαγιάς» του οποίου του άρε­σε πολύ η στροφή:

Ο Βούλγαρος με το Ρωμιό
κι ο Χριστιανός με τον Εβραίο
όλοι μαζί στο ιδανικό
της αδελφότητας το ωραίο

που του θύμιζε την ανάλογη στροφή από το Θούριο του Ρήγα:

Βούλγαροι κι Αρβανίτες
Αρμάνοι και Ρωμιοί
για την ελευθερία
να ζώσουμε σπαθί.

Από τον Κοέν εξάλλου έμαθε πολλά επαναστατικά τραγούδια στα ισπανοεβραίικα, όπως το:

Κάντε ζούντος, σόι καντέμος
κάντε, κάντε, ελ λαβόρ
κορασόνες αλεγκρέμος
βίβα βίβα ελ λαβόρ.

δηλαδή το δικό μας «Όλοι το τραγούδι ας ποΰμε, το τραγούδι της δουλειάς». Αργότερα έμαθε τη «Διεθνή» ατα ισπανοεβραίικα, της οποίας την εκδοχή στα ποντιακά του την έμαθε ο Χουρμουζιάδης.

Εκείνη την εποχή, καλοκαίρι του 1923, εξελισσόταν στη Βουλγα­ρία η αντεπανάσταση του Τσαγκώφ, που είχε ανατρέψει την αριστε­ρή κυβέρνηση του Σταμπολίνσκι. Οι αριστεροί Βούλγαροι, αγροτιστές και κομμουνιστές αντιστέκονταν στη λευκή τρομοκρατία με ομα­δικές και ατομικές πράξεις μεγάλου ηρωισμού. Τον Νίκο τον γοήτευε η ένοπλη πάλη και δυσανασχετούσε με το πνεύμα αποσύνθεσης και αντιπαράθεσης προσώπων και τάσεων μέσα στο κόμμα.

Εκείνο όμως που τον στεναχώρησε πιο πολύ και που του κρύωσε τον ενθουσιασμό του ήταν η θέση για «ανεξάρτητη και ενιαία Μακε­δονία και Θράκη» που υιοθέτησε το ΚΚΕ κι όλα τα άλλα κομμουνιστι­κά κόμματα της Βαλκανικής το καλοκαίρι του 1924. Δεν μπορούσε να καταλάβει το νόημα μιας τέτοιας θέσης μετά την ανταλλαγή των πλη­θυσμών το 1923, όταν η εγκατάσταση εκατοντάδων χιλιάδιυν προ­σφύγων από τον Πόντο, την Ανατολική Θράκη και τις ακτές της Μικρασίας άλλαξε ριζικά και τελεσίδικα την εθνολογική σύνθεση της ελληνικής Μακεδονίας και Θράκης.

Έτσι όταν ο Κοέν του πρότεινε να ενταχθεί στο κόμμα, αυτός του απάντησε πως δεν ήταν ακόμα έτοιμος για ένα τέτοιο βήμα. Εξακο­λούθησε πάντως να διαβάζει και μάλιστα φανερά το «Ριζοσπάστη» και να πρωτοστατεί στην κίνηση για να ιδρυθεί παντραπεζιτικός σύλλογος υπαλλήλων στη Θεσσαλονίκη. Τελικά ο Σύλλογος ιδρύθη­κε τον Ιούλιο του 1924 και με πρόταση του Νίκου, που ήταν μέλος του προσωρινού Διοικητικού Συμβουλίου, στο καταστατικό του μπήκε ο όρος: «Ο Σύλλογος μας λειτουργεί επί τη βάσει των αρχών της πάλης των τάξεων».

Τον Αύγουστο του ήρθε απόσπαση στο υποκατάστημα της Εμπορικής Τράπεζας στη Μυτιλήνη. Του κακοφάνηκε πολύ γιατί του άρεσε η Θεσσαλονίκη και είχε δεθεί με δεσμούς φιλίας και αγάπης με τους καινούριους φίλους του. Εξάλλου θεωρούσε την απόσπαση σαν ένδειξη δυσμένειας. Ζήτησε και πήρε άδεια και κατέβηκε στην Αθήνα, όπου πέρασε ένα μήνα σε εκδρομές στα ακατοίκητα τότε Μελίσσια και στην κατάφυτη και έρημη από σπίτια Πεντέλη ή στα ταβερνάκια των Μεσογείων, με τον αδελφό του τον Μιχάλη, τον Βασίλη τον Σπανόπουλο και άλλους φίλους. Τέλος με βαριά καρδιά πήρε το πλοίο για τη Μυτιλήνη.