Η πολίτισσα (που δεν είναι από την Πόλη) ή η πολίτιδα;

Καλεσμένος πριν από μερικές μέρες στην εκπομπή της Π. Τσαπανίδου, ο υποψήφιος δήμαρχος Αθηναίων κ. Β. Καπερνάρος, απευθυνόμενος στην οικοδέσποινα, της είπε: «Πείτε μου σας παρακαλώ. Είστε μια λογική Ελληνίδα πολίτις, πολίτιδα, η πολίτις-της πολίτιδος, πείτε μου σας παρακαλώ…». Το στιγμιότυπο μπορείτε να το ακούσετε κι εσείς σε αυτό εδώ το βιντεάκι (στο 7.43 περίπου) και να δείτε την κ. Τσαπανίδου να χαμογελάει όταν γίνεται η επεξήγηση «η πολίτις-της πολίτιδος». Φαίνεται πως ο κ. Καπερνάρος τον συγκεκριμένο τύπο τον προωθεί, διότι όπως σημείωσε φίλος του ιστολογίου σε πρόσφατο σχόλιό του: Ο κ. Καπερνάρος σε τηλεοπτική εκπομπή μας είπε πως «ο πολίτης και η πολίτιδα των Αθηνών έχουν δικαίωμα να γνωρίζουν .. κλπ». Και επειδή δεν ξέρουμε όλοι τόσο καλά ελληνικά όσο ο ίδιος και δεν θα καταλαβαίναμε τι είναι αυτό το πολίτιδα, έκανε τον κόπο να μας εξήγησε ότι είναι το θηλυκό του πολίτης δηλαδή η πολίτις της πολίτιδος!

Προσέξτε ότι, στον προφορικό λόγο του πρώτου στιγμιοτύπου, όταν ο κ. Καπερνάρος λέει «είστε μια λογική ελληνίδα politis» ο ακροατής δεν μπορεί να καταλάβει, φυσικά, αν λέει «είστε μια ελληνίδα πολίτης» ή «είστε μια ελληνίδα πολίτις», και γι’ αυτό αμέσως αναγκάζεται να το διευκρινίσει και μάλιστα με δύο τρόπους: αφενός «η πολίτιδα» και αμέσως μετά «η πολίτις, της πολίτιδος». Επομένως, στο φλέγον ερώτημα «ποιο είναι το θηλυκό του ο πολίτης«, ο υποψήφιος δήμαρχος δίνει δύο απαντήσεις, τον τύπο «η πολίτις, της πολίτιδος» και τον δημοτικότερο «η πολίτιδα».

Το θέμα το είχαμε ξανασυζητήσει πριν από πέντε σχεδόν χρόνια, κατά σύμπτωση και πάλι σε χρονιά ευρωεκλογών και σε εκλογικά συμφραζόμενα. Στο παλιό εκείνο σημείωμα είχαμε δει ένα άρθρο της Μαριάννας Τζιαντζή στην Καθημερινή, το οποίο ξεκινούσε ως εξής:

«Θα ψηφίσετε στις ευρωεκλογές;» Στην ερώτηση καλείται να απαντήσει μία από τις κοπέλες που συμμετέχουν στα καλλιστεία Playmate (Star) κι εκείνη απαντάει: «Σαν Ελληνίδα πολίτρια, θα ψηφίσω!»

Τι να σου κάνουν οι κοπελίτσες που τα δίνουν όλα για μια θέση στον ήλιο του μόντελινγκ και της σόου μπιζ; Μια ολόκληρη βιομηχανία τούς παίρνει τα μυαλά και οι γονείς από κοντά. Όμως, η αλήθεια είναι ότι πολλά αρσενικά ουσιαστικά δεν μπορούν να αποκτήσουν εύκολα «θηλυκή» κατάληξη. Λέμε Πολίτισσα για την κάτοικο της Κωνσταντινούπολης, όμως η «πολίτισσα» με μικρό «π» δεν έχει περάσει στα λεξικά. Έτσι, η υποψήφια Playmate αυτοχαρακτηρίστηκε «πολίτρια» κατά το συντάκτης / συντάκτρια ή μάλλον κατά το τηλεθεατής / τηλεθεάτρια.

(στη συνέχεια το άρθρο περνάει σε άλλες προβληματικές περιπτώσεις με το ανυπότακτο θηλυκό γένος).

Σωστό είναι ότι τα λεξικά δεν καταγράφουν τύπο «πολίτισσα» ως θηλυκό του πολίτης, ενώ καταγράφουν Πολίτισσα ως θηλυκό του Πολίτης. Αλλά αυτό εγώ το βρίσκω γλωσσικό σεξισμό.

Δηλαδή, μας έχουν πείσει πως όταν ακούμε «ένας πολίτης» πρέπει το μυαλό μας να πηγαίνει σε έναν υπεύθυνο άνδρα που συμμετέχει ενεργά στο κοινωνικό γίγνεσθαι, ενώ όταν ακούμε «μια πολίτισσα» πρέπει το μυαλό μας να πηγαίνει μόνο στην Πολίτισσά μου έμορφη του τραγουδιού, που ή θα χορεύει λαγγεμένα ή θα μαγειρεύει νόστιμα σουτζουκάκια, αλλά όχι παραπάνω. Μέχρι την κουζίνα και το κρεβάτι, όχι έξω στην κοινωνία.

Δεν ξέρω, αλλά στα δικά μου αυτιά το «πολίτισσα» δηλώνει καταρχήν το θηλυκό του «πολίτης». Όπως όταν ακούω πολίτης δεν σκέφτομαι τον άντρα από την Πόλη, έτσι κι όταν ακούω πολίτισσα δεν σκέφτομαι τη γυναίκα από την Πόλη, παρά το γεγονός ότι στο Φάληρο που γεννήθηκα και ζω (τον μισό καιρό) έχουμε πάμπολλους Πολίτες και Πολίτισσες.

Από την άλλη, δεν μπορώ να ειρωνευτώ τη μοντέλα που είπε ότι είναι «πολίτρια» διότι κρίνω πως, παρόλο που αστόχησε, έδειξε υγιές γλωσσικό αισθητήριο, προσπαθώντας να βρει έναν έμφυλο τύπο. Η πολίτιδα του κ. Καπερνάρου είναι βέβαια έμφυλος τύπος, άλλωστε δεν είναι δική του ευρεσιτεχνια -έχει χρησιμοποιηθεί και από άλλους’ για παράδειγμα, στο παλιό μου άρθρο είχα αναφερθεί σε άρθρο το οποίο, σχολιάζοντας την αξιέπαινη ενέργεια του δημάρχου Καισαριανής να γράψει στα δημοτολόγια ένα κοριτσάκι, την Κούκουα, παιδί αφρικανών μεταναστών, είχε τον τίτλο: Η Κούκουα είναι πολίτιδα! Ωστόσο, το «πολίτιδα» το βρίσκω τεχνητό, άσε που ακούγεται και λιγάκι σαν αρρώστια, πώς λέμε «κολίτιδα» ας πούμε. Όχι ότι είναι καλύτερη η «επίσημη» πρόταση. Αλλά ποια είναι η «επίσημη» πρόταση;

Ο τύπος «πολίτισσα», είπαμε, δεν υπάρχει στα σύγχρονα λεξικά. Ο Μπαμπινιώτης δίνει «η πολίτις» ενώ το ΛΚΝ δίνει «η πολίτης, η πολίτις». Ωστόσο, στο γκουγκλ βρίσκω πολλές εμφανίσεις του όρου «πολίτισσα, πολίτισσες» που αναφέρονται στο θηλυκό του πολίτη και όχι στις εκ Κωνσταντινουπόλεως ορμώμενες. (Για παράδειγμα, βρίσκω σύλλογο «Ενεργές πολίτισσες Ερμιόνης», που δεν ξέρω αν θα μπορούσε να ονομαστεί αλλιώς με επίκοινο τύπο). Ίσως ευεξήγητα, ο τύπος ‘πολίτισσα’ εμφανίζεται περισσότερο σε κείμενα φεμινιστικών ή αριστερών φορέων.

Ωστόσο, στις σύνθετες λέξεις «κοσμοπολίτης» και «συμπολίτης» και τα δυο λεξικά δίνουν κανονικά τον θηλυκό τύπο «κοσμοπολίτισσα» και «συμπολίτισσα», ενώ για τον συναφή, ας πούμε, τύπο «δημότης», τα ίδια λεξικά δίνουν θηλυκό το «δημότισσα» (ο Μπ. αναφέρει δευτερευόντως και τον λόγιο τύπο δημότις). Και στο γκουγκλ, βεβαίως, ο έμφυλος τύπος της δημοτικής (δημότισσα) υπερτερεί. Άρα, γίνεται ακόμα πιο χτυπητή η απουσία του τ. πολίτισσα από τα λεξικά, πολύ περισσότερο που οι τύποι των λεξικών (η πολίτης, η πολίτις) είναι, κατά την ταπεινή μου γνώμη, προβληματικοί.

Κι όσο κι αν είναι σωστή η επισήμανση ότι πολλά ουσιαστικά δεν μπορούν να αποκτήσουν εύκολα θηλυκή κατάληξη, σκέφτομαι πως αυτό γίνεται και λιγάκι μπαμπούλας που μόνοι μας τον επιβάλλουμε.Ή, όπως έγραφε σε άρθρο για τα επαγγελματικά θηλυκά ο Αγαπητός Τσοπανάκης το 1976, «Η αποφυγή των “ακροτήτων” είναι ένα πράγμα και η δημιουργία ακροτήτων με την δικαιολογία της αποφυγής τους είναι τελείως διαφορετικό και πολύ χειρότερο. Δεν οδηγεί πουθενά. Είναι μια γλωσσική απατελμάτωση. Η ιστορική έρευνα της γλώσσας μας μας επιτρέπει να δούμε απο ποιους δρόμους πέρασαν οι παλιότερες γενεές και τι λύσεις βρήκαν για όμοια προβλήματα.» Και για να δούμε ότι τα πράγματα προχωρούν, έστω και αργά, έστω και με πισωγυρίσματα, ο Τσοπανάκης το 1976 πρότεινε τον τύπο «η συντάκτρια», που τότε δεν είχε καθιερωθεί, αλλά σήμερα έχει επικρατήσει.

Αλλά, όπως έχω ξαναπεί, πρέπει και οι ίδιες οι γυναίκες να μη διστάζουν να χρησιμοποιούν θηλυκούς τύπους, πρέπει να μην υποκύπτουν στη γλωσσική τρομοκρατία που υπαινίσσεται ότι οι αρσενικοί (επίκοινοι) τύποι είναι τάχα «πιο επίσημοι», σαν εκείνη τη διαιτήτρια ποδοσφαίρου, από τις ελάχιστες που υπάρχουν, που έλεγε όλο στόμφο «Δεν είμαι διαιτήτρια. Είμαι γυναίκα διαιτητής!»

Οπότε, ξαναλέω, ελπίζω στις επικείμενες εκλογές να είναι περισσότερες όσες δηλώνουν πολίτισσες παρά πολίτιδες -και, με την ευκαιρία, παροτρύνω τις γυναίκες που κατεβαίνουν στις περιφερειακές εκλογές να δηλώσουν ότι είναι υποψήφιες περιφερειάρχισσες, ένας τύπος που έχει όχι λίγα δόκιμα ανάλογα (ομαδάρχισσα, γυμνασιάρχισσα κτλ.) -αλλά ίσως χρειαστεί να επανέλθουμε στο θέμα.