Όταν έκλαψε ο Σήφης

Ο Σήφης του τίτλου είναι βέβαια ο κροκόδειλος που βρέθηκε στο φράγμα Ποταμών στο Ρέθυμνο και που παρά την κινητοποίηση και τη μετάκληση ειδικού ερπετολόγου δεν έχει γίνει ακόμα μπορετό να τον πιάσουν -άλλωστε έχει μετατραπεί και σε είδος αξιοθέατο της περιοχής, παρόλο που λίγοι τον έχουν δει. Και άλλα ονόματα του έχουν δώσει, Μανωλιός ας πούμε, αλλά εμείς θα μείνουμε στο «Σήφης», Σήφης Αμαριωτάκης αν θέλετε και το επίθετο.

Η ιδέα να γράψω κάτι για τον Σήφη μού ήρθε όταν είδα προχτές στο φόρουμ της Λεξιλογίας ένα βιντεάκι που το τράβηξε ένα μη επανδρωμένο ιπτάμενο όχημα, drone που το λένε οι αγγλοσάξονες, το οποίο πέταξε πάνω από τη λίμνη και βιντεοσκόπησε τον Σήφη την ώρα που εκείνος πλατσούριζε στα ρηχά. Βέβαια, επειδή στη Λεξιλογία δεν συχνάζουμε κανονικοί άνθρωποι, το βιντεάκι αυτό είχε προστεθεί στο νήμα όπου συζητούσαμε την απόδοση της λέξης drone στα ελληνικά. Για να μη σας μείνει η απορία, έχουμε δεχτεί και χρησιμοποιούμε τον νεολογισμό «δρόνος» εξελληνίζοντας την ξένη λέξη, μια λύση που τη βρίσκω πολύ καλή αν και αμφιβάλλω κατά πόσο θα τη δεχτούν οι φορείς της ορολογίας αφού για να γίνει δεκτός ένας ελληνικός όρος πρέπει αφενός να είναι τρισχιλιετής και αφετέρου να έχει περισσότερες συλλαβές απ’ όσα γράμματα έχει ο αντίστοιχος αγγλικός όρος.

Επιπλέον, ο δρόνος που τράβηξε το βιντεάκι με τον Σήφη είχε ως χειριστή του τον ιδιοκτήτη του που λέγεται Νίκος Σαράντος, οπότε ως Νίκος Σαραντάκος ένιωσα ότι έπρεπε να γράψω για το θέμα. Ιδού λοιπόν το βιντεάκι:

Ο Σήφης είναι κροκόδειλος, ένα ζώο άγριο μεν και τροπικό αλλά και αρκετά κοντινό μας αφού το ξέρουμε από την αρχαιότητα χάρη στις επαφές με τους Αιγύπτιους -αν και στην εποχή μας ο κροκόδειλος του Νείλου κοντεύει να εξαφανιστεί από το άγριο κυνηγητό που του έχουν κάνει. Υπάρχουν βέβαια κι άλλα πολλά είδη κροκοδείλων στην οικογένεια των κροκοδειλιδών, όπως υπάρχουν και οι αλλιγάτορες, που είναι άλλη οικογένεια.

Για τον κροκόδειλο του Νείλου, έγραψε αρκετά πράγματα ο Ηρόδοτος στο δεύτερο βιβλίο του, αυτό που μιλάει για την Αίγυπτο. Μια παρατήρηση που κάνει ο Ηρόδοτος είναι ότι ο κροκόδειλος είναι το ζώο εκείνο που παρουσιάζει τη μεγαλύτερη σωματική αύξηση ως ενήλικο άτομο ως προς το νεογέννητο. Πράγματι, λέει, τα αυγά του δεν είναι πολύ μεγαλύτερα από της χήνας, και ανάλογος και ο νεοσσός, ενώ όταν μεγαλώσει φτάνει τις 17 πήχες. Tα νεογέννητα κροκοδειλάκια χωράνε στην παλάμη, δεν θα’ναι μεγαλύτερα από 20 πόντους, ενώ ο ενήλικος ξεπερνάει τα 5 μέτρα (άλλα είδη περισσότερο) -άρα ο λόγος αύξησης είναι πάνω από 25:1, ενώ στον άνθρωπο δεν είναι ούτε είναι 4:1 (50 πόντους το νεογέννητο βρέφος).

Ο Ηρόδοτος λέει επίσης ότι ο κροκόδειλος δεν βλέπει καλά μέσα στο νερό, αλλά έξω στη στεριά είναι «οξυδερκέστατο» και ότι κοντά του ζει ένα πουλί, ο τροχίλος. Όταν ο κροκόδειλος βγει από το νερό, ανοίγει το στόμα και χάσκει -και τότε ο τροχίλος μπαίνει μέσα στη στοματάρα και αρχίζει να τρώει τις βδέλες που έχουν μαζευτεί ανάμεσα στα δόντια του κροκόδειλου, ο οποίος καταλαβαίνει ότι είναι για το καλό του και δεν τον πειράζει.

Τέλος, ο Ηρόδοτος λέει και κάτι άλλο που μας ενδιαφέρει, αφού εδώ λεξιλογούμε. Λέει δηλαδή ότι οι Αιγύπτιοι τους κροκόδειλους τους λένε χάμψες, και ότι το όνομα κροκόδειλος το έδωσαν οι Ίωνες, οι οποίοι νόμισαν ότι είναι το ίδιο ζώο με τις σαύρες που είχαν κι εκείνοι στις ξερολιθιές τους.

Πάω στοίχημα πως αρκετοί θα σκεφτήκατε εκείνο το ανέκδοτο που ξαναήρθε πρόσφατα στην επικαιρότητα. Είναι, λέει, ο λαγός και η σαύρα κοντά στο φράγμα των Ποταμών και κάθονται (ενδεχομένως καπνίζουν μπάφους κιόλας). Σε μια στιγμή λέει η σαύρα, «δίψασα, πάω στη λίμνη για νερό». Τη βλέπει ο Σήφης, την κάνει μια χαψιά. Σαν πέρασε κανα δεκάλεπτο, ανησύχησε ο λαγός, πάει στο φράγμα, βλέπει από μακριά τον Σηφη να λιάζεται.

— Μωρή σαύρα, πόσο νερό ήπιες;

Αφού όμως και οι τρισχιλιετείς μας πρόγονοι θεώρησαν ίδιο ζώο τον κροκόδειλο με τη σαύρα, ο λαγός του ανεκδότου δικαιώνεται.

Για την ετυμολογία της λέξης, πιστεύεται ότι είναι σύνθετο από το κρόκη (βότσαλο, πρβλ. κροκάλα) και δρίλος (σκουλήκι), κροκοδρίλος, όπου το δεύτερο ρ έφυγε με ανομοίωση. Στον Ιππώνακτα υπάρχει ο τ. κερκύδιλος (2 ανευρέσεις), ενώ λίγες φορές παραδίδεται και η γραφή «κροκόδιλος». Αυτό το γεγονός, σε συνδυασμό με την ενδεχόμενη ετυμολόγηση από το «δρίλος», ώθησαν τον Μπαμπινιώτη να υιοθετήσει στα λεξικά του την ορθογραφία «κροκόδιλος» (εκτός αν το μετάνιωσε σε νεότερες εκδόσεις) ενώ αποδίδει τη γραφή «κροκόδειλος» σε παρασυσχέτιση με το «δειλός». Επειδή ακόμα και στην αρχαιότητα οι γραφές με ΕΙ υπερτερούν σαφώς, και εδώ και δυο χιλιάδες χρόνια η ορθογραφία αυτή έχει καθιερωθεί, θεωρώ αδικαιολόγητη τη θρησκευτική προσήλωση σε ένα «ιδανικό» και την ανατροπή των καθιερωμένων τύπων.

Τέλος πάντων, η ελληνική λέξη διαδόθηκε μέσω των λατινικών σε όλες τις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Μόνο στα τούρκικα είναι από άλλη ρίζα ο κροκόδειλος, timsah (από τ’ αραβικά).

Να πούμε εδωπέρα ότι πολύ συχνός στον προφορικό λόγο είναι ο παράλληλος τύπος «κορκόδειλος», που τον βρίσκουμε ακόμα και σε παπύρους και επιγραφές στην αρχαιότητα. Να αναφέρουμε επίσης και τον μεσαιωνικό Λάκωνα στρατιωτικό Κορκόντηλο (ή Κροκόδειλο) Κλαδά, που πολέμησε τους Τούρκους και που αγνοώ γιατί είχε αυτό το όνομα, ας διαφωτίσει όποιος ξέρει. Πάντως, το Κορκόνδειλας είναι σήμερα επίθετο. Ο Ρασσιάς λέει για τον Κλαδά ότι ήταν ή μπορεί να ήταν οπαδός του Πλήθωνα. Πριν από καμιά δεκαπενταριά μέρες, είχαμε συζήτηση με έναν φίλο (ο Πάνος να ήταν;) για την αξιοπιστία του Ρασσιά -να ένα παράδειγμα αναξιοπιστίας, αν και το ομολογεί και ο ίδιος.

Σε πολλά εικονογραφημένα που εκτυλίσσονται στη ζούγκλα, μια εικόνα που βλέπει κανείς μερικές φορές είναι ο παλικαράς (Ταρζάν ή όποιος άλλος) να παλεύει με κροκόδειλο και να χώνει τα χέρια στο ανοιγμένο στόμα του, να πιάνει τα σαγόνια του και να τα ακινητοποιεί -καμιά φορά για να γλιτώσει κάποιον άλλον που τον έχει δαγκώσει το θερίο. Αυτό δεν γίνεται. Τα σαγόνια του κροκοδείλου κλείνουν με τόση δύναμη που κανείς δεν θα μπορούσε να τα κρατήσει ανοιχτά. Αυτή την πληροφορία την είχα μάθει, θυμάμαι, όταν ήμουν πιτσιρικάς, σε κάποια εγκυκλοπαιδική στήλη παιδικού περιοδικού, και με χαρά βλέπω ότι η Βικιπαίδεια την επιβεβαιώνει, προσθέτοντας ότι ο κροκόδειλος έχει το δυνατότερο δάγκωμα απ’ όλα τα ζώα στη φύση, εφτά φορές πιο δυνατό από τον άσπρο καρχαρία.

Αντίθετα, όπως έλεγε και το παλιό περιοδικό αλλά και επιβεβαιώνει η Βικιπαίδεια, οι μύες (σικ) που ανοίγουν τα σαγόνια του κροκόδειλου είναι πάρα πολύ ασθενικοί κι έτσι είναι μάλλον εύκολο να του κρατήσει κανείς το στόμα κλειστό. Όταν τους μεταφέρουν, τους κλείνουν τα σαγόνια με μονωτική ταινία ή με σαμπρέλες.

Πάντως τα ανοιγμένα σαγόνια του κροκόδειλου έχουν χρησιμοποιηθεί πολλές φορές σαν συμβολισμός της απληστίας των κεφαλαιοκρατών. Όχι από τους κεφαλαιοκράτες, αλλά από ένα διήγημα του Ντοστογιέφσκι, ονομάστηκε Κροκοντίλ ένα πασίγνωστο και μακρόβιο σατιρικό περιοδικό της Σοβιετικής Ένωσης, στο οποίο έγραφε κι ο Μαγιακόφσκι.

Από την άλλη, και διάφορα εργαλεία που έχουν κάποια ομοιότητα με τα σαγόνια του κροκοδείλου έχουν ονομαστεί κροκόδειλος (όπως αυτός ο γρύλλος-κροκόδειλος στην αγγελία) ενώ κροκοδειλάκι λέγεται ένα κλιπσάκι με οδοντώσεις. Κροκοδειλάκι βέβαια είναι και το σήμα της Λακόστ. Η εταιρεία υιοθέτησε αυτό το σήμα επειδή ο ιδρυτής της, ο Ρενέ Λακόστ, πρωταθλητής του τένις, είχε το παρατσούκλι crocodile, που το απέκτησε όταν κέρδισε σε ένα στοίχημα μια ακριβή βαλίτσα από δέρμα κροκοδείλου.

Και βέβαια, πασίγνωστη είναι η φράση για τα κροκοδείλια δάκρυα, δηλαδή τα υποκριτικά δάκρυα, τα ψεύτικα, του ενόχου, που υπάρχει και σε πολλές ξένες γλώσσες.

Η φράση πηγάζει από τη γνωστή δοξασία ότι οι κροκόδειλοι του Νείλου βγάζουν ήχους σαν κλάμα για να προσελκύσουν τη λεία τους και αφού την κατασπαράξουν χύνουν δάκρυα. Ο κροκόδειλος στην αρχαιότητα εθεωρείτο πρότυπο πανουργίας. Η παροιμία «κροκοδείλου δάκρυα» υπάρχει στον βυζαντινό παροιμιογράφο Μιχαήλ Αποστόλιο («επί των εθελόντων τινός θάνατον, κλαιόντων δ΄όμως επιτηδευτώς, εξηγεί ο Αποστόλιος) αλλά η εικόνα απαντά από παλιότερα. Στα ελληνικά τη βρήκα σε κείμενο του Αμασείας Αστερίου (4ος αι. μ.Χ.) που λέει ότι δεν πρέπει να μοιάζει κανείς με τους κροκόδειλους, «τοὺς Νειλῴους κροκοδείλους μιμεῖσθαι͵ οὕς φασι ταῖς κεφαλαῖς ἐπιθρηνεῖν τῶν ἀνθρώπων ὧν ἔφαγον καὶ δακρύειν τὸν φόνον ου μετάνοιαν των γενομένων λαμβάνοντες». Δεν ξέρω πότε καταγράφεται η λατινική αντίστοιχη φράση (crocodili lachrymae), ενώ κάπου διάβασα ότι ο Πλίνιος αναφέρει για τους ήχους που βγάζουν οι κροκόδειλοι, χωρίς όμως να κάνει λόγο για την παροιμία.

Βέβαια, αυτά ισχύουν για τους κροκόδειλους του Νείλου. Όμως ο Σήφης είναι Κρητικός, και οι Κρητικοί είναι παλικάρια, και τα παλικάρια δεν κλαίνε.

Από την άλλη, ο Στέλιος Καζαντζίδης επιμένει ότι «κι οι άντρες κλαίνε» -ε, τότε θα έχει κλάψει κι ο Σήφης.