Στήλες και στύλοι, εν μέσω δυο κουμπάρων

Μια και συνεχίζεται η φάση  της αγρανάπαυσης, ανεβάζω εδώ ένα παλιότερο κείμενο, που το είχα δημοσιεύσει στον παλιό μου ιστότοπο πριν από τρία χρόνια, αλλά που διατηρεί, πιστεύω, στο ακέραιο την ανεπικαιρότητά του.

Ο Λάκης Λαζόπουλος τους έχει δέκα και μικρούς, εγώ τρεις μόνο αλλά λέοντες. Εννοώ τους Μήτσους, διότι τρεις κουμπάρους έχω αξιωθεί να κάνω και είναι Μήτσοι κι οι τρεις.

Συνήθως τα γλωσσικά ερωτήματα μού τα στέλνουν με ηλεμηνύματα άγνωστοι αλληλογράφοι (με μερικούς από τους οποίους γνωρίζομαι στη συνέχεια), αλλά αυτή τη φορά η προσφυγή στα (όσα κι όποια) φώτα μου έγινε από το τηλέφωνο και μάλιστα από γνωστούς, τους δύο από τους τρεις Μήτσους που λέω παραπάνω. Και έτσι βρέθηκα εν μέσω δύο κουμπάρων· ο ένας μου κουμπάρος υποστήριζε πως το σωστό είναι να λέμε «οι στύλοι του Ολυμπίου Διός»· ο άλλος, που  στοιχημάτιζε πως θα του έδινα δίκιο, ότι το σωστό είναι «οι στήλες του Ολυμπίου Διός». Δίκιο έδωσα και στους δύο κι ευτυχώς που δεν ήταν και ο τρίτος κουμπάρος Μήτσος στην παρέα τους να με μεμφθεί για την ασυνέπειά μου ή τον πολιτικαντισμό μου, πώς τάχα είναι δυνατό να δίνω δίκιο και στους δύο –γιατί, σαν άλλος Νασρεντίν Χότζας και σ’ αυτόνε δίκιο θα’ δινα.

Στη σελ. 782 του Ορθογραφικού Λεξικού Μπαμπινιώτη διαβάζω ειδικό σχόλιο το οποίο μάλιστα επεκτείνεται σε χωράφια μάλλον εξωτικά για ορθογραφικό λεξικό: Επειδή συχνά ακούμε ή βλέπουμε γραμμένο «στήλες του Ολυμπίου Διός», ας σημειωθεί ότι στην Αρχαία Ελληνική η λέξη στήλη (πληθυντικός στήλες) αναφερόταν σε επιτύμβια ή αναθηματική πλάκα, ενώ η λέξη στύλος (πληθυντικός στύλοι) αναφερόταν σε κίονες ναών, στοών, οικοδομημάτων κ.τ.ό. Επομένως είναι ορθότερο να λέμε και να γράφουμε «οι στύλοι του Ολυμπίου Διός» και όχι «οι στήλες του Ολυμπίου Διός».

Να παρατηρήσω καταρχάς ότι το ποια ήταν η σημασία της λέξης στα αρχαία ναι μεν ενδιαφέρει αλλά δεν μπορεί να έχει καθοριστικό ρόλο για ν’ αποφασίσουμε τι θα κάνουμε εμείς σήμερα. Άλλωστε, το ίδιο το λεξικό πιάνεται στα πράσα, δεδομένου ότι μερικές σελίδες νωρίτερα, στη σελ. 773, στο λήμμα στήλη, υπάρχει άλλο ειδικό πλαίσιο, όπου βλέπουμε να γράφεται: στήλη: Η αρχ. λέξη στήλη «κίονας, κολόνα» ανάγεται στο θέμα σταλ- του ρήματος στέλλω και δεν έχει σχέση με τη λέξη στύλος.

Άρα, στη σελίδα 782 η λέξη ‘στήλη’ δηλώνεται ότι σημαίνει ‘πλάκα’ αλλά στη σελ. 773 φαίνεται να σημαίνει ‘κίονας, κολόνα’, δηλαδή το ίδιο ακριβώς όπως και η λέξη στύλος. Επομένως, αφενός κίτρινη κάρτα στο λεξικό και αφετέρου αποδεικνύεται περίτρανα ότι είναι θεμιτή η σύγχυση των δύο λέξεων.

Στο Σχολικό Λεξικό Μπαμπινιώτη, το ειδικό φρονηματιστικό πλαίσιο δεν λείπει. Γράφει: ΠΡΟΣΟΧΗ: Οι λ. στήλη και στύλος διαφέρουν ως προς τη σημασία. Το ουσ. στήλη δήλωνε μια επιμήκη αναθηματική πλάκα, στην οποία χαράσσονταν επιγραφές ή παραστάσεις και την τοποθετούσαν σε τάφους ή ιερούς χώρους. Το ουσ. στύλος σήμαινε τον κίονα (την κολόνα) διαφόρων οικοδομημάτων, μεταξύ των οποίων και ο ναός του Ολυμπίου Διός στην Αθήνα. Συνεπώς, είναι καταλληλότερο να αναφερόμαστε «στους στύλους (όχι στις στήλες) του Ολυμπίου Διός».

Αλλά αμέσως μετά το ίδιο λεξικό, στο ίδιο πλαίσιο μέσα, λέει: ΣΧΟΛΙΟ. Η φρ. μένω στήλη άλατος έχει την αφετηρία της στην Π.Δ. Σύμφωνα με τη βιβλική αφήγηση… Και ρωτάω εγώ ο αφελής: όταν η κυρία Λωτ έμεινε «στήλη άλατος», τι σχήμα είχε; Επίμηκες και λεπτό σαν πλάκα ή μήπως ψηλό και κυλινδρικό σαν στύλος; Προφανώς το δεύτερο, άρα και χωρίς ν’ ανατρέξω σε αρχαία λεξικά βλέπω ότι οι σημασίες του στύλου και της στήλης ήταν παρεμφερείς ήδη από την εποχή των Εβδομήκοντα.

Παρόμοιο σχόλιο έχει και το μεγάλο λεξικό Μπαμπινιώτη. Διάλεξα τα δύο μικρότερα επειδή είναι πιο σύγχρονα. Προς υπεράσπιση των λεξικών Μπαμπινιώτη, να επισημάνω ότι η διατύπωσή τους είναι μετρημένη και προσεκτική. Δεν κάνουν λόγο για «λάθος», λένε ότι είναι «ορθότερο» και «καταλληλότερο» να λέμε «οι στύλοι του Ολυμπίου Διός». Αντίθετα, το λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη χαρακτηρίζει λανθασμένη τη χρήση «Οι στήλες του Ολυμπίου Διός» αλλά χωρίς τυμπανοκρουσίες και ειδικά πλαίσια. Κόντρα σε αυτά, το λεξικό του Σταματάκου δίνει τη συνωνυμία στήλης και στύλου σε σχέση με τους στύλους ή τις στήλες του ναού του Ολυμπίου Διός.

Βέβαια, ο περισσότερος κόσμος, όταν μιλήσει αβίαστα, θα πει «στήλες» και όχι «στύλοι» παρ’ όλο που από το δημοτικό τού το κανοναρχάνε οι δάσκαλοι ότι το σωστό είναι «στύλοι του Ολυμπίου Διός». Γιατί είναι τάχα τόσο επίμονο αυτό το «λάθος» (που βέβαια λάθος δεν είναι); Πέρα από όλα τ’ άλλα, όταν βλέπουμε τις κολόνες του ναού, στο μυαλό μας δεν έχουμε ούτε στύλους, ούτε στήλες, έχουμε κολόνες. Η κολόνα είναι θηλυκού γένους, άρα περισσότερο μάς ταιριάζει να την αντικαταστήσουμε (στα λόγϊα) με τη στήλη, αφού διατηρούμε το γένος, παρά με τον στύλο. Άσε που τον στύλο τον έχουμε ταυτίσει με τους στύλους της ΔΕΗ.

Γράφω για τις στήλες (ή τους στύλους) του Ολυμπίου Διός και θυμάμαι ότι το 1870 περίπου είχε πέσει μια από αυτές (ή ένας από αυτούς). Προσοχή, σπεύδω να διευκρινίσω ότι δεν είμαι τόσο γέρος να έχω προλάβει το γεγονός· το θυμάμαι από το σχολείο θέλω να πω. Όταν λοιπόν είχε πέσει η στήλη (ή ο στύλος), ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης είχε γράψει ποίημα για το γεγονός, το οποίο ποίημα, όπως υπαγόρευε η εποχή, είχε τον τίτλο του σε άπταιστη καθαρεύουσα, αλλά το κυρίως περιεχόμενό του σε ρωμαλέα δημοτική. Ποιος όταν ο τίτλος;

Προς την υπό λαίλαπος δεινής κρημνισθείσαν στήλην του Oλυμπίου Διός

Στήλη λοιπόν, στήλη από τον εθνικά ανεπίληπτο Βαλαωρίτη, άρα, «το κρατάμε» και κλείνουμε θαρρώ το θέμα, λέγοντας ότι «στήλες» και «στύλοι» του Ολυμπίου Διός έχουν γίνει συνώνυμα.

Και ακόμα καλύτερα να το κλείσουμε με στίχους, τους πρώτους στίχους από το ποίημα του Βαλαωρίτη για τη στήλη που γκρεμίστηκε:

Σβήνοντ’ αστέρια φλογερά μες στου ουρανού τα βάθη·
εμπρός μου ακλόνητο βουνό εσάλεψε κ’ εχάθη
μες στου πελάου το βάραγγα… Kι ωστόσο είχα πιστέψει
ότι δεν θα ’τον αρκετή για να σε καταστρέψει
της μοίρας όλ’ η δύναμις… Aγαπητό μου χτίριο,
λησμονημένης γενεάς άταφο μεγαθήριο!

ΥΓ Να προσεχτεί, παρακαλώ, ο τύπος «χτίριο», με το ξορκισμένο χτ- και βέβαια με γιώτα!

ΥΓ2 Όμως, αντί να κλείσω, προσέχω και τον τρίτο στίχο, που λέει «στου πελάου τον βάραγγα». Τι είναι τούτο πάλι; Η λέξη δεν υπάρχει στα λεξικά, ούτε καν στο Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας, αυτό που σταμάτησε στο γράμμα Δ. Από το νόημα, ταιριάζει να πούμε πως είναι η δίνη. Όμως Βάραγκας υπάρχει και τοπωνύμιο σε διάφορες περιοχές, και εκεί περσότερο ταιριάζει να σκεφτούμε κάποιο βαθούλωμα, σαν φαράγγι ίσως. Τελικά βρίσκουμε στον Δημητράκο να λημματογραφείται ο τύπος «βίραγγας ή βάραγγας» (αλλά χωρίς στο λ. βάραγγας να υπάρχει παραπομπή, οπότε πρέπει να είμαστε τυχεροί για να το βρούμε) με σημασίες «χάσμα γης, βόθυνος, βούθουλας». Επίσης, στη φάρσα που είχε κάνει ο Λευκαδίτης (σαν τον Βαλαωρίτη) φοιτητής (μετά έγινε γνωστός συγγραφέας) Γεράσιμος Γρηγόρης το 1928, παρωδώντας το ύφος του Καζαντζάκη, έχει βάλει και τον στίχο «κι ο βαθύς βάραγκας, αγέρωχος, το λόγγο αντροκαλιέται».  Δεν ξέρω αν χρησιμοποιόταν η λέξη βάραγγας και για τη θάλασσα, αλλά η δίνη του πελάου ασφαλώς μοιάζει με βαθούλωμα.

Οπότε, μάθαμε τι είναι ο βάραγγας, και βέβαια δεν θα ετυμολογείται από τους Βαράγγους, τους σκανδιναβούς (και Ρώσους, και Άγγλους στα τελειώματα) μισθοφόρους που ήταν επίλεκτη φρουρά στο Βυζάντιο. Από κανένα φαράγγι θα ετυμολογείται, κι όσο για τον τύπο «βίραγγας» ίσως επηρεάστηκε από το βιρός (που είναι σλάβικο και σημαίνει τέλμα). Αυτά βέβαια τα λέω έτσι πρόχειρα και μπορεί να πέφτω κι έξω, οπότε σας ακούω αν έχετε άλλη γνώμη.