Μη στιγματίζετε για να μη στιγματιστείτε

Στα μεζεδάκια του περασμένου Σαββάτου ασχολήθηκα, ανάμεσα στα άλλα, με έναν τίτλο σε πρόσφατη συνέντευξη: Η Μαρία Χαραμή μού στιγμάτισε την καριέρα.

Τη φράση την είπε ένας σεφ, και την εννοούσε θετικά, αλλά, όπως έγραψα και προχτές, νομίζω ότι η χρήση αυτή, παρόλο που ακούγεται μερικές φορές, είναι αδόκιμη στα ελληνικά. Στο μεταξύ, το μεζεδάκι το σχολίασε επίσης ο Νίκος Λίγγρης στη Λεξιλογία, και ξαναδιαβάζοντας εκείνη την παλιά συζήτηση σκέφτομαι ότι ίσως δεν είναι περιττό να την αναπτύξω σε ιδιαίτερο άρθρο.

Όπως είπα, δεν είναι πρώτη φορά που ακούγεται η θετική χρήση του «στιγματίζω». Πριν από μερικά χρόνια, είχα επισημάνει μια συνέντευξη του Δημ. Καταλειφού στην ΕΡΤ, όπου είχε πει ότι «τον έχουν στιγματίσει οι Αδελφοί Καραμαζόφ», προφανώς με την έννοια «σημαδέψει».

Ας πάμε στα λεξικά. Στο ΛΚΝ, τέτοια σημασία δεν υπάρχει. Το ΛΝΕΓ πράγματι καταγράφει αυτή τη σημασία (3. επιδρώ σε βάθος, καθοριστικά, αποτελώ καθοριστικό σημείο/γεγονός για κάποιον, κάτι) αλλά οι παραδειγματικές φράσεις που δίνει αφορούν όλες αρνητική επίδραση: οι εμφύλιες συγκρούσεις στιγμάτισαν την περιοχή / τα οικογενειακά προβλήματα κατά την εφηβεία της στιγμάτισαν την ενήλικη ζωή της.

Στο γκουγκλ, ωστόσο, υπάρχουν πολλά παραδείγματα χρήσης με «ουδέτερους» ή «θετικούς» στιγματισμούς, όπως αυτό του Καταλειφού που προανέφερα. Για παράδειγμα, ο Μπέζος λέει «με έχει στιγματίσει το έργο του Ζαμπέτα», ενώ κάποιος αφιερώνει «σ’ ένα πλάσμα που έχει στιγματίσει τη ζωή μου». Βέβαια, συνυπάρχει η παλιότερη σημασία των λεξικών, π.χ. ο Σαρκοζί που στιγματίζει τους Ρομά (τους στηλιτεύει, τους κατηγορεί με οξύτητα). Στις νεκρολογίες είναι συχνό να διαβάζεις ότι ο εκλιπών στιγμάτισε την εποχή του (όπως λέγεται εδώ για τη Μέριλιν Μονρόε). Καμιά φορά, πρέπει να ξέρεις ποιος λέει τι, διότι όταν διαβάζεις ότι «ο εθνικισμός θα στιγματίσει τον 21ο αιώνα» σκέφτεσαι ότι είναι αρνητικό, όταν όμως δεις ότι το υπογράφει η Χρυσή Αυγή (το απόσπασμα δεν υπάρχει πια στο Διαδίκτυο) καταλαβαίνεις ότι το εννοεί θετικά, θα αφήσει τη σφραγίδα του.

Το στίγμα, βέβαια, είναι λέξη αρχαία, που υπάρχει ήδη στον Ησίοδο. Η βασική του σημασία ήταν το σημάδι και μάλιστα το ανεξίτηλο σημάδι -και ιδίως αυτό που γίνεται πάνω στο σώμα με αιχμηρό αντικείμενο ή με καυτηριασμό. Προέρχεται από το ρήμα στίζω, που σημαίνει χαράζω, κεντώ (Η στίξη και η στιγμή στην ίδια οικογένεια λέξεων ανήκουν). Αντιστοιχεί περισσότερο σε αυτό που οι Εγγλέζοι λένε brand (που είχε σαφώς αρνητικές σημασίες, π.χ. to brand someone as a traitor, αν και στη συνέχεια πήρε τη σημασία της εμπορικής μάρκας) και στο LSJ το αποδίδει σαν tattoo mark (άλλωστε σήμερα η ελληνική για το τατουάζ είναι δερματοστιξία και θυμόμαστε και τον Καββαδία που λέει ότι «του Αννάμ τα στίγματα δεν βγαίνουνε ποτές»). Με τη σημασία αυτή έχουμε στον Ηρόδοτο «στίγματα ιρά (ιερά)» για κάποιον ταγμένο να υπηρετεί σε ναό. Έτσι και τα στίγματα του Ιησού από τα καρφιά είναι πληγές και όχι… σπίλος.

Όμως, στην αρχαιότητα τα στίγματα σημάδευαν δούλους και εγκληματίες, για να μη μπορούν να αποδράσουν ή να είναι εύκολη η σύλληψή τους αν το επιχειρήσουν, κι έτσι ήταν επόμενο η λέξη να πάρει καθαρά (και… ανεξίτηλα) αρνητική σημασία. Πλάστηκε και η λέξη «στιγματίας» που σήμαινε τον δούλο ή τον κακούργο που ήταν στιγματισμένος με πυρακτωμένο στιγέα, που ήταν σημαδεμένος (π.χ. ώσπερ στιγματίας δραπέτης πεπεδημένος, στον Λουκιανό). Κι επειδή οι αρχαίοι είχαν και την πλάκα τους, έναν γραμματικό, τον Νικάνορα, που είχε γράψει πραγματεία «περί στιγμής», όπου στιγμή ήταν σημείο στίξεως, η τελεία, κοροϊδευτικά του έβγαλαν το παρατσούκλι «στιγματίας»!

Η έντονα αρνητική σημασία του στίγματος πέρασε στα λατινικά και στη συνέχεια στις δυτικές γλώσσες. Στα αγγλικά, το στίγμα είναι stigma και είναι μια από τις λίγες (πια) λέξεις που διατηρούν τον ελληνότροπο πληθυντικό τους: stigmata, που είναι και επωνυμία διαφόρων μουσικών συγκροτημάτων ή τίτλος τραγουδιών (π.χ. το Stigmata Martyr). Κάποτε ήταν πολλές αυτές οι λέξεις (μια φορά κι έναν καιρό έλεγαν και problemata) αλλά από τότε που καθιερώθηκε το μονοτονικό ξεχάστηκε η κλασική παράδοση κι έτσι έχουν λιγοστέψει (αυτό με το μονοτονικό το είπα για πλάκα).

Κι έτσι, όπως πολύ καλά το διατυπώνει ο Νίκος Λίγγρης, μπορεί να έχουμε τα στίγματα του Κυρίου ή το στίγμα της μεσογειακής αναιμίας ή το στίγμα των ραδιοναυτιλιακών βοηθημάτων, αλλά, όταν μιλάμε για ανθρώπους (και δεν ψάχνουμε για το… πολιτικό τους στίγμα — που είναι θέση και όχι σημάδι), το στίγμα και το στιγματίζω, σε Δύση και Ανατολή, σχετίζεται με το όνειδος. Αφού λοιπόν έχει τόσο σαφή και χρήσιμη σημασία τόσους αιώνες, είναι αστείο να έρχεται κάποιος σήμερα και να θέλει να στιγματίζεται θετικά.

Στην ίδια συζήτηση στη Λεξιλογία, που έγινε πριν από 4 χρόνια, ο φίλος μου ο Θέμης έγραψε κάτι που το βρίσκω πολύ εύστοχο σαν στάση απέναντι σε μια γλωσσική αλλαγή που τη θεωρούμε άστοχη. Θα διόρθωνε, είπε, τη φράση «με έχει στιγματίσει» με θετική σημασία, διότι: Δεν είμαστε λεξικογράφοι του 22ου αιώνα, είμαστε ομιλητές του τώρα, καθ’ όλα συνεργοί στις «μοριακές» διαδικασίες καθιέρωσης ή απόρριψης. Και, ευελπιστώ, όχι τυφλοί για να αδυνατούμε να διαπιστώσουμε αν οι Μήδοι επιτέλους θα περάσουν.

Οπότε, προσωπικά, αποφεύγω το «στιγματίζω» με θετική έννοια και, μέχρι νεοτέρας, το διορθώνω: η συνεργασία μου με τον Τάδε στάθηκε καθοριστική/σημάδεψε την καριέρα μου, ο Δείνα έχει σημαδέψει, έχει αφήσει το αποτύπωμά του, τη σφραγίδα του (ακόμα και το στίγμα του) στην εποχή. Άλλωστε, οι Μήδοι δεν έχουν ακόμα διαβεί, διότι γκουγκλίζοντας βρίσκω το «με στιγμάτισε» κατά πλειοψηφία με αρνητικό πρόσημο. Μπορεί βέβαια, όπως είπε κάποιος σε μεταγενέστερη συζήτηση στη Λεξιλογία, όταν θα συζητάμε το θέμα αυτό ύστερα από 20 χρόνια να έχουν αλλάξει τα πράγματα -μιλάμε όμως για τώρα.

Και πριν κλείσω, να πω ότι υπάρχει και ένα ακόμα εντελώς ουδέτερο στίγμα, πέρα από το γεωγραφικό/ναυτικό. Είναι το έκτο γράμμα του αρχαίου ελληνικού αλφαβήτου, το Ϛ, που συνήθως το αντικαθιστούμε με το στ (κάποιοι παλιοί δάσκαλοι το χρησιμοποιούσαν και για να δηλώνουν το «και»).

Αλλά θα κλείσω γκρινιάζοντας. Στο ετυμολογικό λεξικό Μπαμπινιώτη, τουλάχιστον στην β’ έκδοση, διαβάζω στο λήμμα «στίγμα» ότι: Ορισμένες σύγχρονες χρήσεις στην ιατρική και στη ναυτική ορολογία οφείλονται σε επίδρ. του ελληνογενούς αγγλ. stigma. Όμως, το αγγλικό stigma δεν έχει ναυτικές χρήσεις, απ’ όσο ξέρω, άρα είναι δύσκολο να επηρέασε την ελληνική ναυτική ορολογία.