Το σαμπουάν και το σιαμπού

Έγραφα κάτι χτες (ετοιμάζω μια ομιλία που ίσως να τη δημοσιεύσω κι εδώ αργότερα) για κάποιες αγγλικές λέξεις που είναι δάνεια από ινδικές γλώσσες και που έγιναν διεθνείς και έφτασαν και στα ελληνικά -αλλά δεν εννοώ λέξεις σαν το κάρι, που το τρώνε σκυφτοί με ρύζι οι κούληδες ή έστω σαν τον μαχαραγιά. Όταν δανείζεσαι το πράγμα δανείζεσαι και τη  λέξη που το περιγράφει κι έτσι δεν είναι έκπληξη που η αγγλική λέξη curry (όχι το ομόηχό της ρήμα) έγινε διεθνής δηλώνοντας το συγκεκριμένο μπαχαρικό.

Μιλάω για λέξεις που δηλώνουν πράγματα που δεν έχουν σχέση με την ειδική ινδική πραγματικότητα, και μάλιστα λέξεις που άλλαξαν σημασία κατά τη διάρκεια του ταξιδιού τους. Πρόχειρα ψάχνοντας βρήκα δυο τέτοιες λέξεις, που και οι δυο έχουν ενδιαφέρουσα ιστορία. Για τη μία από αυτές, τη λέξη τανκς, έχουμε συζητήσει σε παλιότερο άρθρο. Για την άλλη από τις λέξεις αυτές δεν θα σας βάλω βέβαια κουίζ, αφού είχα την απρονοησία να την αναφέρω στον τίτλο, έχω όμως γράψει ένα άρθρο στον παλιό μου ιστότοπο, κανα οχτάμηνο πριν ανοίξω το εδώ ιστολόγιο, και τώρα που το κοίταζα διαπίστωσα ότι αντέχει την αναδημοσίευση, παρόλο που η αφορμή για την οποία έγραψα τότε το άρθρο δεν είναι πια επίκαιρη.

Η αφορμή μου ήταν το άρθρο ενός γνωστού δημοσιογράφου (αρχικά του: Χ.Μ.) στην Ελευθεροτυπία, τον Αύγουστο του 2008, με την οποία κατηγορούσε τους Κυπρίους ότι έχουν «αγγλοποιήσει» τα ελληνικά τους, όπως κι εμείς οι ελλαδίτες άλλωστε, αν και αναγνώριζε στους Κυπρίους το ελαφρυντικό πως «είχαν τους Εγγλέζους για εκατοντάδες χρόνια στον σβέρκο τους» (δηλαδή πόσες εκατοντάδες; μήπως 0,8;)

Αφορμή για την ιερή οργή του σχολιογράφου είχε σταθεί μια δίγλωσση πινακίδα από την τουριστική περιοχή της Αγίας Νάπας  η οποία παρακαλούσε τους τουρίστες να μην χρησιμοποιούν σαπούνι ή σαμπουάν με το ντους. Do not use soap, shampoo, etc. έλεγε το αγγλικό κείμενο, ενώ το ελληνικό ήταν:

Μη χρησιμοποιείτε σαπούνι ή σιαμπού

Ακριβώς τη λέξη σιαμπού τη θεωρούσε ο Χ.Μ. «δείγμα λαμπρόν» της «κακοποίησης» της γλώσσας μας. Είναι όμως έτσι;

Ο αρθρογράφος συνέχιζε λέγοντας πως εμείς (δηλ. οι Ελλαδίτες) θα χρησιμοποιούσαμε «το επίσης ξενικό αλλά σίγουρα πιο σικ ‘σαμπουάν’». Απ’ αυτό εικάζω πως δεν είναι η ξενική λέξη που προκάλεσε την οργή του, αφού κι ο ίδιος χρησιμοποιεί την επίσης ξενική (και σίγουρα σικ!) λέξη «σικ». Άρα; Τι τον ενόχλησε; Πως οι Κύπριοι λένε «σιαμπού» και όχι σαμπουάν; Το «σιαμπού» επομένως, δεν είναι σικ, είναι μπασκλασαρία. Μήπως θα ήταν πιο σικ ή έστω λιγότερο επιλήψιμο το «σαμπού», που στο κάτω-κάτω θα μετέφερε αυτούσια την αγγλική λέξη;

Τείνω να πιστέψω πως αυτό που έκανε τον σχολιογράφο να καταδικάσει τη λέξη, ήταν το «σι» του σιαμπού. Οι Κύπριοι, να επισημάνω, έχουν ορθογραφία κάπως περισσότερο φωνητική από εμάς, αφού π.χ. πολλοί γράφουν τα διπλά σύμφωνα, ακόμα και στην αρχή των λέξεων (Κκάσιαλος) τα οποία άλλωστε και προφέρουν, αν και αυτό θεωρείται όχι και τόσο κομιλφώ από άλλους· έτσι, και το παχύ σ, δηλαδή το sh των άγγλων (ή ch των γάλλων) το αποδίδουν πολλές φορές με «σι» -και τον τραγουδιστή Σαρμπέλ τον έχω δει γραμμένο «Σιαρπέλ».

Όμως αυτή η φωνητική απόδοση φαίνεται πως κουβαλάει τη στάμπα του απολίτιστου, του χυδαίου, κι ο γλωσσικός σουσουδισμός μας δεν αντέχει να τη βλέπει –όπως κάποιοι νεόπλουτοι ντρέπονται για τη χωριάτισσα μάνα τους και αρνούνται να την παρουσιάσουν με το τσεμπέρι στις δεξιώσεις που κάνουν, μόνο την έχουν κλειδαμπαρωμένη σε κάποιο καμαράκι.

Θα έπρεπε τάχα να υποθέσουμε πως είναι χυδαίο, βλάχικο ή τέλος πάντων «όχι σικ» το παχύ σ όταν το γράφουν και το προφέρουν Έλληνες, όταν όμως το γράφουν και το προφέρουν Άγγλοι και Γάλλοι είναι μια χαρά; (κάτι που θυμίζει το παλιό ανέκδοτο με τον γέρο Καραμανλή που προσπαθούσε να μάθει γαλλικά και πρόφερνε λεπτό το παχύ γαλλικό σ στις λέξεις chapeau, chose: σapeau, σose. Μα, από πού κατάγεστε; τον ρώτησε απελπισμένη η δασκάλα: «Από τας Chέρρας»). Παράλογο το βρίσκω. Εξόν βέβαια κι αν η οργή του σχολιογράφου σχετικά με τη λέξη «σιαμπού» έχει άλλην αιτία.

Και κρατάω αυτή την επιφύλαξη, επειδή ο σχολιογράφος δεν είναι καθόλου άσχετος με την Κύπρο, ξέρει πολύ καλά ότι το σαμπουάν εκεί το λένε σιαμπού, και θα ξέρει υποθέτω πως τη λέξη τη χρησιμοποιεί όχι μόνο ο ομπρελάς της Αγιάναπας, αλλά και γράφεται στις εφημερίδες –για παράδειγμα, το Γενικό Νοσοκομείο Αμμοχώστου συγκαταλέγει στα είδη που μπορεί ή πρέπει να έχει μαζί του ο ασθενής «Ξυριστικά, σιαμπού, χαρτομάντηλα, βούρτσα, πετσέτα«, ενώ ακόμα και σε επίσημο κείμενο της Κυπριακής Δημοκρατίας βρίσκω αναφορά σε «θεραπευτικά σιαμπού και κρέμες ακμής».

Με την ευκαιρία όμως, μια και κάθε λέξη έχει τη δική της ιστορία, μικρή ή μεγάλη, να δούμε την ιστορία της λέξης σαμπουάν –ή σιαμπού. Φυσικά, αναγνωρίζουμε τη συγγένεια με το αγγλικό shampoo, όμως λίγοι ξέρουν ή υποψιάζονται πως η αγγλική λέξη κάθε άλλο παρά αγγλοσαξωνικές ρίζες έχει. Η λέξη είναι αγγλοϊνδική, και είναι δάνειο από το ινδικό champo, που είναι προστακτική του ρήματος champna που σημαίνει «πιέζω, μαλάσσω». Η αρχική σημασία ήταν «μαλάσσω, κάνω μασάζ» και η σημασία «λούζομαι» καταγράφεται αρκετά αργότερα, το 1860. Είναι δηλαδή το shampoo μια από εκείνες τις αγγλικές λέξεις ινδικής προέλευσης που δεν δείχνουν και πολύ την ινδική καταγωγή τους (όπως λογουχάρη τη δείχνει το curry, κάρι)· άλλη μια τέτοια αφανής ινδική λέξη είναι το τανκς.

Βέβαια, στα ελλαδίτικα ελληνικά δεν λέμε «σιαμπού» ή έστω «σαμπού» αλλά «σαμπουάν», που το θεωρεί και πιο σικ ο Χ.Μ. Η διαφορά αυτή οφείλεται στο ότι σε εμάς η ινδική λέξη δεν έφτασε απευθείας από τ’ αγγλικά όπως στους αδελφούς Κυπρίους, αλλά μέσω Παρισίων, οπότε προφέρουμε γαλλοπρεπώς το αγγλικό γερούνδιο shampooing, διότι shampooing λέγεται στα γαλλικά το σαμπουάν, αρχικά η διαδικασία του λουσίματος και στη συνέχεια και το ίδιο το προϊόν που χρησιμεύει για το λούσιμο των μαλλιών· στα γαλλικά η λέξη μαρτυρείται από το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα, στα ελληνικά δεν την έχω βρει σε κείμενο πριν από τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά δεν έχω ψάξει πολύ.

Θα νόμιζε κανείς ότι η λέξη shampoo από την οποία πήραμε το σαμπουάν συγγενεύει ετυμολογικά με τη λέξη σαπούνι, μια και είναι μεγάλη η ηχητική ομοιότητα των λέξεων καθώς και η συγγένεια των πραγμάτων, αλλά παραδόξως δεν είναι έτσι. Για μιαν ακόμα φορά, οι ομοηχίες ξεγελάνε. Το σαπούνι, ή μάλλον το ελληνιστικό σάπων, όπως και το λατινικό sapo, είναι δάνεια από μια γαλατική λέξη, μια και όπως φαίνεται οι Γαλάτες ήταν αυτοί που πρώτοι χρησιμοποίησαν σαπούνι ή μάλλον ένα μίγμα από ξίγκι και στάχτη όπως λέει ο Πλίνιος. (Οι αρχαίοι, όπως και οι Ρωμαίοι, καθαρίζονταν με λάδι). Κατά πάσα πιθανότητα, μάλιστα, αυτό το μίγμα οι Γαλάτες το έβαζαν στα μαλλιά τους όχι για να τα καθαρίσουν αλλά για να τα κάνουν να στέκονται όρθια, όπως η σημερινή λακ. Αλλωστε, στα ελληνιστικά συγγράμματα, ο σάπων έχει χρήση περισσότερο φαρμακευτική –αιώνες μόνο αργότερα άρχισε να χρησιμοποιείται για την ατομική καθαριότητα. Εξάλλου και το sapo, αυτό το μίγμα από ξίγκι και στάχτη, οι Γαλάτες για τα μαλλιά τους το χρησιμοποιούσαν και όχι για το σώμα τους –μια ακόμα ομοιότητα με το σαμπουάν, ή το σαμπού ή ίσως, αν δεν ντραπείτε να σας πουν χωριάτη, το σιαμπού!