Νόμπελ για τον ιππόκαμπο

Βρισκόμαστε ήδη στη μέση της εβδομάδας της απονομής των βραβείων Νόμπελ, και παρόλο που δεν έχουν απονεμηθεί ακόμα τα δύο πιο προβεβλημένα βραβεία, που προσφέρονται για σχολιασμό από το ευρύτερο κοινό, δηλαδή της Λογοτεχνίας και της Ειρήνης, αποφάσισα στη σημερινή ανάρτηση να σχολιάσω το βραβείο που άνοιξε την αυλαία, το Νόμπελ της Ιατρικής, που απονεμήθηκε προχτές από κοινού (συνηθίζεται αυτό στα επιστημονικά Νόμπελ) στον Βρετανοαμερικανό καθηγητή Τζον Ο’ Κιφ και στο ζευγάρι των Νορβηγών ερευνητών Μέι Μπριτ Μόζερ και Εντβαρντ Μόζερ, για την έρευνά τους σχετικά με τους μηχανισμούς προσδιορισμού θέσης του εγκεφάλου, ή για το «GPS του εγκεφάλου» όπως το αποκάλεσαν οι δημοσιογράφοι σε όλο τον κόσμο.

Κάποια από τα κύτταρα που παίζουν καθοριστικό ρόλο για τον προσδιορισμό της θέσης, βρίσκονται σε μια περιοχή του εγκεφάλου που λέγεται ιππόκαμπος. Σε αυτή τη λέξη θα σταθούμε λοιπόν, αν και, πριν προχωρήσω, θέλω να επισημάνω ότι η Καθημερινή πρωτοτύπησε επαναφέροντας την παλιά (γαλλοπρεπή) προφορά «Νομπέλ»  που είναι βέβαια (περίπου) και η προφορά του ονόματος του Νόμπελ στα σουηδικά -αλλά αφού η λέξη έχει διεθνοποιηθεί, η σουηδική προφορά δεν ενδιαφέρει και τόσο. Η λέξη στα ελληνικά έχει λεξικογραφηθεί Νόμπελ.

Η λέξη «ιππόκαμπος», ελληνική που έχει γίνει διεθνής, έχει τρεις σημασίες. Ιππόκαμπος είναι το θαλάσσιο ζώο της εικόνας αριστερά, που όσο κι αν δεν του φαίνεται είναι ψάρι από ζωολογική άποψη. Ιππόκαμπος, στη μυθολογία, ήταν ένα θαλάσσιο τέρας με κεφάλι αλόγου και ουρά ψαριού ή ερπετού,  που απεικονίζεται σε διάφορα γλυπτά ή αγγεία (εδώ έχει μερικά) και αργότερα στην εραλδική. Ιππόκαμποι υπάρχουν, ας πούμε, στο γλυπτό σύμπλεγμα της Φοντάνας του Τρέβι στη Ρώμη. Ποια από τις δυο αυτές σημασίες προϋπήρξε δεν το ξέρω, υποθέτω η μυθολογική.

Η τρίτη σημασία, η ανατομική, δόθηκε πολύ αργότερα, αρχικά τον 16ο αιώνα από έναν Βενετό ανατόμο, επειδή το σχήμα της περιοχής αυτής του εγκεφάλου θυμίζει τον ιππόκαμπο, αν και η ορολογία σταθεροποιήθηκε τον 19ο αιώνα. (Η ομοιότητα φαίνεται καθαρά εδώ). Από τα επιστημονικά λατινικά (hippocampus) η λέξη πέρασε και στα ελληνικά, οπότε με τη σημασία αυτή, την επιστημονική, ο ιππόκαμπος είναι είδος αντιδανείου.

Από τα δυο μεγάλα λεξικά μας, το ΛΚΝ έχει μόνο τις δύο πρώτες σημασίες, λείπει δηλαδή η ανατομική. Ο Μπαμπινιώτης αρχικά είχε μόνο την κοινή σημασία, ενώ στη 2η έκδοση πρόσθεσε την ανατομική, του λείπει δηλαδή η μυθολογική (αλλά δεν έχω  δει την τελευταία του έκδοση).

Το θαλάσσιο ζώο το λέμε και άλογο ή αλογάκι της θάλασσας. Αυτή είναι η κοινή λαϊκή ονομασία, ενώ δεν ξέρω αν υπάρχουν άλλες λαϊκές. Αντίστοιχους όρους, που μάλιστα έχουν επίσημο χαρακτήρα, βρίσκουμε σε πολλές άλλες γλώσσες -στα αγγλικά δηλαδή, παρόλο που υπάρχει το hippocamp, χρησιμοποιείται κυρίως για το μυθολογικό πλάσμα. Οι Γάλλοι λένε hippocampe, αλλά οι Γερμανοί Seepferdchen (αλογάκι της θάλασσας) ενώ στα τούρκικα είναι Denizatι (ντενίζ η θάλασσα, άτι το… άτι). Στα ελληνικά βέβαια λέμε θαλάσσιο ίππο εκείνο το πολικό θηλαστικό με τους χαυλιόδοντες, που οι Άγγλοι το λένε walrus.

Η ελληνική λέξη, που εμφανίζεται σε μετακλασικούς συγγραφείς, ετυμολογείται από το ίππος, φυσικά, και, λένε τα λεξικά, το κάμπη ή κάμπος. Κάμπη ήταν ένα μυθικό τέρας από την Ινδία, κάμπος ήταν ένα θαλάσσιο τέρας -αν και πρόκειται για σπάνια λέξη, σχεδόν άπαξ λεγόμενο. Κάμπη βέβαια είναι και η κάμπια και αναρωτιέμαι μήπως είναι από εκεί το δεύτερο συνθετικό της λέξης.

Το βέβαιο είναι πως ο κάμπος του ιππόκαμπου δεν είναι ο κοινός κάμπος, δηλαδή η πεδιάδα, παρόλο που ταιριάζει τα άλογα να τρέχουν λεύτερα σε καταπράσινους κάμπους. Ο κάμπος είναι δάνειο από τα λατινικά, κι είναι λέξη με πολύ ενδιαφέρον, που σκέφτομαι να της αφιερώσω ιδιαίτερο σημείωμα, οπότε θα παρακαλέσω τα σχόλια να μην επεκταθούν προς αυτή την κατεύθυνση, να μην το κάψουμε.

Ο ιππόκαμπος έχει το χαρακτηριστικό ότι τα αυγά τα επωάζει ο αρσενικός: τα παίρνει από τον θηλυκό και τα βάζει σε έναν μάρσιπο που έχει στην κοιλιά του και όταν γίνει η εκκόλαψη σχίζεται ο μάρσιπος και βγαίνουν τα ιπποκαμπάκια. Κάμποσοι αρχαίοι συγγραφείς αποδίδουν θεραπευτικές ιδιότητες στον ιππόκαμπο, ας πούμε ο Διοσκουρίδης για την καταπολέμηση της φαλάκρας:ἱππόκαμπος θαλάσσιόν ἐστι ζῷον μικρόν, οὗ καέντος ἀναλημφθεῖσα ἡ τέφρα πίσσῃ ὑγρᾷ ἢ ὀξυγγίῳ ἢ ἀμαρακίνῳ μύρῳ καὶ καταχρισθεῖσα ἀλωπεκίας δασύνει. Καίμε τον ιππόκαμπο και τη στάχτη του την ανακατεύουμε με πίσσα ή με ξίγκι ή με κάτι σαν εκχύλισμα ματζουράνας, και αλείβουμε τη φαλάκρα μας. Σε μια άλλη συνταγή, χρησιμοποιείται η κοιλιά του ως αντιλυσσικό.

Ο ιππόκαμπος ζει στα ρηχά. Πριν από καμιά πενηνταριά χρόνια (και βάλε, φοβάμαι), εκεί που πλατσούριζα μωρό παιδί στην ακρογιαλιά στην Αίγινα, βρήκα έναν μικρό ιππόκαμπο που τον είχε ξεβράσει το κύμα. Οι γονείς μου περήφανοι κράτησαν το εύρημά μου, ξεραμένο στον ήλιο, και για καιρό το έβλεπα σε ράφια μαζί με άλλα ενθύμια, αν και πάνε χρόνια που δεν το έχω δει. Αλλά δεν νομίζω να έχει πεταχτεί. Γούστο θα έχει, όταν γεράσω, σκαλίζοντας κάποιο παλιό συρτάρι, να ξαναβρώ εκείνο το ιπποκαμπάκι, το μόνον της ζωής μου αλίευμα. Καθώς θα μου έχουν ασφαλώς πέσει και τα μαλλιά, μπορεί να δοκιμάσω και το γιατροσόφι του Διοσκουρίδη -αλλά όχι με πίσσα, ούτε με ξίγκι. Θα προτιμήσω το μύρο της ματζουράνας.