Ένας τρελός επιστήμονας και μερικοί άλλοι (Δημήτρης Σαραντάκος)

Συνεχίζω να δημοσιεύω, κάθε δεύτερη Τρίτη, αποσπάσματα από το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του πατέρα μου, του αξέχαστου Δημήτρη Σαραντάκου, ‘Εφτά ευτυχισμένα καλοκαίρια’. Το σημερινό είναι το έβδομο απόσπασμα από το “ιντερμέτζο”, δηλαδή το ενδιάμεσο κεφάλαιο που περιγράφει τα χρόνια 1945-1952. Το προηγούμενο απόσπασμα βρίσκεται εδώ. O πατέρας μου είναι φοιτητής Χημικός Μηχανικός στο Πολυτεχνείο, τα χρόνια 1949-50.

Στη Γενική Φυσική είχαμε καθηγητή τον Παύλο Σαντορίνη, ιδιόρρυθμο όσο και ιδιοφυή τύπο «τρελού επιστήμονα», που παραμονές του πολέμου είχε εφεύρει και παραχωρήσει στον Ελληνικό Στρατό ένα είδος ραντάρ. Το ενδιαφέρον με τον Σαντορίνη δεν ήταν αυτό καθαυτό το μάθημά του, όσο κάποιες πειραματικές επιδείξεις που μας έκανε, πάνω στα μικροκύματα, στη στροφορμή και την αδράνεια. Πολλές φορές οι επιδείξεις του ήταν τόσο εντυπωσιακές, ώστε όλο το κατάμεστο  αμφιθέατρο στο κτίριο Γκίνη τρανταζόταν από τα χειροκροτήματα. Αλίμονο όμως αν ακουγόταν και κάποιο (επιδοκιμαστικό έστω) σφύριγμα. Ο Σαντορίνης το θεωρούσε αποδοκιμασία ή χλεύη, σταματούσε την επίδειξη και ρωτούσε

«Ποιος σφύριξε;»

Φυσικά δεν έπαιρνε απάντηση και τότε έδιωχνε όλη τη σειρά των εδράνων από την οποία ακούστηκε το σφύριγμα. Γενικά ήταν απρόβλεπτος στην παράδοσή του. Μια φορά είχε γεμίσει τον πίνακα με εξισώσεις. Κάποιος από τους σπουδαστές (αν θυμάμαι καλά ο Γυφτόπουλος, που αργότερα διέπρεψε ως καθηγητής στο ΜΙΤ) φώναξε:

«Κύριε καθηγητά κάνατε λάθος σε μια εξίσωση»

Ο Σαντορίνης εξεμάνη για τη διακοπή και την αμφισβήτηση της επιστημονικής του αυθεντίας

«Πώς σε λένε; Σου βάζω μηδέν. Ο Σαντορίνης δεν κάνει λάθη»

Μετά το μάθημα όμως και ενώ ξυριζόταν σε κουρείο της οδού Στουρνάρη, αναλογιζόμενος φαίνεται το επεισόδιο, διαπίστωσε πως ο σπουδαστής είχε δίκιο. Παράτησε το ξύρισμα και μπήκε, μισοσκουπισμένος από τις σαπουνάδες, στο αμφιθέατρο, όπου γινόταν μάθημα με άλλον καθηγητή

«Ποιος με είχε διακόψει προηγουμένως;» ρώτησε

Ο «φταίχτης» πού να μιλήσει. Ζάρωσε σε μια γωνιά  και περίμενε

«Παιδί μου είχες δίκιο. Σου βάζω δέκα» λέει και βγαίνει από την αίθουσα.

Ο Σαντορίνης είχε μανία με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, που τότε δεν τις έλεγαν έτσι, και είχε εγκαταστήσει στην ταράτσα του κτιρίου Γκίνη μια μικρή ανεμογεννήτρια, που τροφοδοτούσε με ρεύμα τα ηλεκτρικά ρολόγια του ιδρύματος. Μου είχε κάνει εντύπωση μια φράση του

“Θα έλθει μία ημέρα, κύριοι, που όποιος καίει πετρέλαιο ή παράγωγά του, θα φυλακίζεται!”

Ενδιαφέρουσες επίσης ήταν οι παραδόσεις του καθηγητή της Γεωλογίας και Ορυκτολογίας. Ο Μάξιμος Μητσόπουλος, γιος και εγγονός καθηγητών Πανεπιστημίου, ήταν μεγαλοπρεπής στην εμφάνιση και γλαφυρός στη διδασκαλία. Συνηθισμένος να παραδίδει σε κατάμεστα αμφιθέατρα, δεν εγκατέλειπε τον κάπως πανηγυρικό τρόπο παράδοσης, ακόμα κι όταν είχε απέναντί του τους εικοσιπέντε σπουδαστές της τάξης μας. Στην πρώτη του παράδοση άρχισε ως εξής:

“Θαλής ο Μιλήσιος, Αναξιμένης ο Κνίδιος και Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος… Ησυχίαν παρακαλώ!”

αυτό το τελευταίο ήταν απαραίτητο γιατί στην αίθουσα είχε αρχίσει μια υπόκωφη μουρμούρα, που στο “Κολοφώνιος” κατάληξε σε ιαχή. Είδε πως το πηγαίναμε για καζούρα και άρχισε τις απειλές

“Κύριοι, σας παρακαλώ! Ομιλώ από καθέδρας. Εάν συνεχίσετε θα λάβω τα μέτρα μου. Είμαι αποφασισμένος να κάνω μάθημα με πέντε ακροατάς, με δύο, με έναν….”

“Με κανέναν” μουρμούρισε αρκετά ευδιάκριτα το ακροατήριο.

Τελικά αποδείχτηκε καλός δάσκαλος και συμπαθητικός άνθρωπος. Και την ψιλοκαζούρα μας ανέχθηκε και ενδιαφέρον μάθημα μας έκανε και σε γεωλογικές εκδρομές μας πήγε. Στο τέλος καθιερώθηκε με την πρώτη ευκαιρία να φωνάζουμε από κάτω

“Να πάμε!” εννοώντας να πάμε εκδρομή στο Λαύριο, στο Σουσάκι, στο Στρατώνι της Χαλκιδικής, στη Μήλο, στη Σαντορίνη ή όπου τέλος πάντων υπήρχαν τα ορυκτά ή τα πετρώματα, που ανέφερε στο μάθημά του. Μια φορά όμως μιλώντας για τον κρυόλιθο μας είπε

“Τοιούτον ωραίον δείγμα ορυκτού, κύριοι, ευρίσκεται εις Γροιλανδίαν!”

“Να πάμεεε!” αντιβούηξε η αίθουσα με μια φωνή.

Τα πραγματικά ενδιαφέροντα μαθήματα, Φυσικοχημεία, Χημική Τεχνολογία, Μεταλλογνωσία, Βρωματοχημεία (με αυτό, το κάπως κακόηχο, όνομα ορίζανε τη Χημεία Τροφίμων) άρχισαν από το τρίτο έτος.

Φυσικοχημεία μας έκανε ο Σβάμπ, ένας θαυμάσιος Γερμανός καθηγητής με διεθνή ακτινοβολία, που ήταν παντρεμένος με Ελληνίδα, επίσης επιστήμονα, και σ’ όλη την Κατοχή είχε λάθρα βιώσει στην Ελλάδα, δουλεύοντας αθόρυβα ως χημικός στην Εταιρεία Λιπασμάτων. Το μάθημα της Φυσικοχημείας ο Σβαμπ το έκανε με συναρπαστικό τρόπο μιλώντας σχεδόν άψογα τα ελληνικά. Το κυριότερο βοήθημά μας ήταν μια αγγλική φυσικοχημεία των Pruton και Maron αλλά το περιεχόμενο των μαθημάτων του Σβάμπ  ήταν ανώτερο. Κρατούσα επιμελώς σημειώσεις, που με βοήθησαν πολύ.

Το εργαστήριο της φυσικοχημείας και ηλεκτροχημείας το είχε οργανώσει μεν ο Ζαχαρίας, αλλά το είχαν βελτιώσει πολύ οι συνεργάτες του, ο επιμελητής της έδρας ο Αντώνης ο Δεληγιάννης κι ένας νεαρός βοηθός, ο Θόδωρος ο Σκουλικίδης, που δεν είχε ακόμα απολυθεί από το στρατό. Οι ασκήσεις στο εργαστήριο αυτό ήταν πολύ ενδιαφέρουσες και τις χαιρόμουν περισσότερο από τις ασκήσεις στα εργαστήρια της Αναλυτικής Χημείας στα δύο πρώτα χρόνια.

Τον Ζαχαρία εμείς δεν τον φτάσαμε να διδάσκει, γιατί τη χρονιά που μπήκαμε, τον είχε ξαναπάρει, οριστικά πια, το όριο ηλικίας και τώρα ερχόταν στο Πολυτεχνείο ως επισκέπτης. Όπως μας έλεγαν οι παλαιότεροι είχε κι αυτός την πετριά της ιδιόμορφης ορολογίας. Για παράδειγμα τα κβάντα τα έλεγε κέρματα ενεργείας. Πήγαινε όμως ακόμα πιο μακριά. Από καθαρό αντισημιτισμό ελαυνόμενος  απέρριπτε τη Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν!

Γενικά ήταν ιδιόμορφος τύπος. Εξωτερικά η εμφάνισή του ήταν τελείως αταίριαστη με την ιδιότητα του καθηγητή Ανώτατης Σχολής. Ήταν ένας κυρτωμένος ασπρομάλλης γέρος, τόσο κακοντυμένος, που οι πρωτοετείς στην αρχή τον περάσαμε για σκουπιδιάρη ή ακόμα για ζητιάνο περιφερόμενο, ζητώντας ελεημοσύνη, στην αυλή του Πολυτεχνείου. Το χειμώνα φορούσε ένα παλτό πρώην μαύρο, με ξηλωμένες τις ραφές, σχισμένες τις τσέπες και τρύπιους αγκώνες ενώ το καλοκαίρι ένα σακουλιασμένο παντελόνι και κάτι πανάθλια σανδάλια. Παρά την οικτρή εμφάνισή του, οι ειδήμονες έλεγαν πως ήταν «καλά οικονομημένος».

Ενδιαφέροντα ήταν επίσης τα μαθήματα της Ανόργανης Χημικής Τεχνολογίας, κυρίως για το γνωστικό τους περιεχόμενο, γιατί ο υφηγητής της έδρας τα έκανε με πολύ πληκτικό τρόπο, χασμώμενος συνεχώς και φυσικά μεταδίδοντας τα χασμουρητά του σ΄εμάς. Όσο για το εργαστήριο ήταν πολύ στενάχωρο, γιατί στο μεγαλύτερο τμήμα του είχε εγκατασταθεί, μετά την οριστική συνταξιοδότησή του, ο πρώην καθηγητής της έδρας και δεν επέτρεπε να μπεί κανείς, αφήνοντας τους σπουδαστές και το διδακτικό προσωπικό να στριμώχνονται στο άλλο μισό.

Ήταν ο τέταρτος πανάρχαιος καθηγητής της Σχολής μας, αλλά και ο με πολύ μεγαλύτερη επιστημονική αξία από τους άλλους. Ο Βουρνάζος χρησιμοποιούσε κι αυτός ιδιότυπη ορολογία, αν και σε μικρότερη έκταση. Για παράδειγμα απέρριπτε ως αδόκιμο  τον όρο “σιδηροπαγές σκιροκονίαμα” διότι, όπως εξηγούσε, σιδηροπαγές σημαίνει κάτι φτιαγμένο από σίδερο, ενώ εξ άλλου τα σκίρα δεν δημιουργούν κονίαμα λόγω του μεγάλου μεγέθους τους. Όσο για τον όρο “οπλισμένο σκιρόδεμα” τον εύρισκε τραγελαφικό. Αντ’ αυτών προσπαθούσε, εις μάτην, να επιβάλει τον όρο “φυρτόν σιδηροφόρον”. Πρόκειται, εξηγούσε  για συμφύραμα τσιμέντου, άμμου και σκίρων που φέρει σιδηρούν οπλισμόν.

Φυσικά όλα αυτά τα διατύπωνε  εις άπταιστον αρχαίαν ελληνικήν, γιατί τον ενοχλούσε η πολυτυπία της καθαρεύουσας και αποστρεφόταν τη δημοτική ως χυδαία και ανάξια για επιστημονικά έργα. (Τον καιρό που είχαν γράψει σε θαυμάσια δημοτική ο Κριτικός, Ανώτερα Μαθηματικά, ο Λούρος, Μαιευτική και ο Παπαπέτρου, Φυσική).  Ο Βουρνάζος, στις εισαγωγικές εξετάσεις του 1946 είχε πει στους διαγωνιζόμενους στην Έκθεση:

“Κύριοι ομιλώ την εθνικήν ελληνικήν γλώσσαν και θέλω αυτήν να χρησιμοποιείτε. Πάσα απόκλισις από την γλώσσαν αυτήν συνεπάγεται αποτυχίαν!”

Μια άλλη φορά, σε μια παράδοσή του είχε πει

“Πάσα απόκλισις προς την βουλγαρικήν (=δημοτική) θέλει παταχθεί αμειλίκτως!”

Στα μαθήματά του αν δεν είχες μαζί σου λεξικό της αρχαίας ελληνικής έχανες το μισό νόημα. Περίφημος έμεινε ο ορισμός της οικοδομικής άμμου:

“Αρμοδιωτάτη δ’ έστιν η χαλαζιακή, η όσον ένεστι τον κόκκον ανώμαλον έχουσα”.

Για κάποιο ορυκτό, πάλι,  είχε πει:

“Ορυκτόν στιφρόν, χειροπληθές, χρώματος ορφνού καστανού”

“Βρωματοχημεία” μας δίδασκε ένας πολύ εμφανίσιμος και ευγενέστατος καθηγητής, γνωστότερος με το όνομα “Τάκης”. Δυστυχώς τα προσόντα του τέλειωναν στην εξωτερική εμφάνιση. Το μάθημα του ήταν μάλλον ανούσιο. Για λόγους εντυπωσιασμού έβγαζε από τον χαρτοφύλακά του και άπλωνε στο γραφείο του ογκώδη ξενόγλωσσα (σε τρεις τουλάχιστον γλώσσες) συγγράμματα, αλλά στην πραγματικότητα δίδασκε από κάτι λιθογραφημένες σημειώσεις, που εντέχνως παρενέβαλε ανάμεσα σ΄όλην αυτή την τυπωμένη σοφία.

Ευτυχώς, σε αντιστάθμισμα, το εργαστήριο της Βρωματοχημείας ήταν πολύ ενδιαφέρον. Εκεί μυηθήκαμε για πρώτη φορά στη χρήση του μικροσκόπιου, που εμένα τουλάχιστον με μάγεψε. Κάναμε καλλιέργειες ζυμομυκήτων και άλλων μικροβίων, χρήσιμων στη χημεία τροφίμων και ήταν σα να κοιτάζαμε το εσωτερικού ενός κόσμου αόρατου όσο και συναρπαστικού.

Ο επιμελητής της έδρας ήταν Πολίτης, δίδασκε ωραία και του άρεσε η δουλειά του. Μόνη του αδυναμία η συχνή, μέχρις υπερβολής, χρήση του επιθέτου “περίφημος”. Δεν ήταν μόνο ο Παστέρ ή ο Λήμπιχ περίφημοι. Ήταν και η λακτόζη, οι πρωτεϊνες και πάει λέγοντας. Μαζί του επισκεφθήκαμε πολλά εργοστάσια τροφίμων και ποτών, με πρώτο τη ζυθοποιία Φιξ, όπου, καθώς ο κληρονόμος της φίρμας, ο Καρολάκης ο Φιξ ήταν συνάδελφος χημικός μηχανικός, μας πρόσφεραν άφθονη μπύρα με σάντουιτς, με αποτέλεσμα πολλοί από μας να γίνουμε φέσι.