Κουκούλες, κουκούλια και κούκλες -πριν απαγορευτούν

Κουκουλιοφόρος

Δεν ξέρω αν οι νεαροί που τα έσπασαν τις προάλλες στο Κολωνάκι ήταν βαλτοί ή απλώς εγκληματικά ηλίθιοι, αλλά δεν μπορώ παρά να επαινέσω την ταχύτητα με την οποία η κυβέρνηση αξιοποίησε την ασίστ πάσα κι ανάγγειλε ήδη πως η κουκουλοφορία θα αποτελεί ιδιώνυμο αδίκημα, εγκαινιάζοντας έτσι την ακήρυχτη συγκυβέρνησή της με τον ΛΑΟΣ του Καρατζαφέρη και του Πλεύρη. Κι επειδή η καλή νοικοκυρά δεν αφήνει τίποτα να πάει χαμένο, έσπευσε να επαναφέρει από την πίσω πόρτα (διά της μεθόδου της απασχολήσεως, γράφει σε ανάλογες περιπτώσεις το αστυνομικό δελτίο) το αδίκημα της περιύβρισης αρχής, ώστε να είμαστε η μοναδική χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης που έχει αυτή την αυταρχική διάταξη.

Όμως πλατειάζω. Η κυβερνητική εξαγγελία είναι αρμοδιότητα, κατά περίπτωση, των πολιτικών σχολιαστών ή των επιθεωρησιογράφων. Η στήλη είναι ταγμένη στην αναζήτηση της ιστορίας των λέξεων και η λέξη που θα μας απασχολήσει είναι η κουκούλα. Η λέξη κουκούλλα είναι μεσαιωνική, αλλά νωρίτερα στην ελληνική γραμματεία βρίσκουμε το «κουκούλλιον», για παράδειγμα σε έναν εκκλησιαστικό συγγραφέα του 5ου αιώνα, τον Σωζομενό, ο οποίος γράφει για «τὸ δὲ ἐπὶ τῆς κεφαλῆς σκέπασμα, ὃ κουκούλλιον καλοῦσιν». Πρόκειται για δάνειο από τα λατινικά, από το cuculla, το οποίο σήμαινε ένα κάλυμμα της κεφαλής. Στη σημερινή ορθόδοξη Εκκλησία, το κουκούλιον είναι το κάλυμμα της κεφαλής των μοναχών, και στην ακολουθία του Μεγάλου Σχήματος διαβάζουμε ότι ο μοναχός «ενδύεται το κουκούλιον της ακακίας, εις περικεφαλαίαν ελπίδος σωτηρίου». Χαρακτηριστικά, η Άννα Κομνηνή αποκαλούσε «Κουκούπετρο» τον Πέτρο τον Ερημίτη της Α΄ Σταυροφορίας. Αλλά και σε πιο υψηλά κλιμάκια, το περίεργο κάλυμμα της κεφαλής που φοράει ο Ρώσος πατριάρχης λέγεται κούκολ στα ρώσικα, οπότε θα μπορούσαμε, κάπως ασεβώς, να χαρακτηρίσουμε τον Ρώσο πατριάρχη αρχηγό των απανταχού κουκουλοφόρων ή, έστω, κουκουλιοφόρων.

Στα ελληνικά, η λέξη είχε μεγάλη σταδιοδρομία· εκτός από το κουκούλιον των μοναχών, σήμερα κουκούλι λέμε το μεταξένιο κάλυμμα της προνύμφης του μεταξοσκώληκα, και όταν κάτι είναι άσπρο και απαλό λέμε πως έγινε κουκούλι, όπως κουκουλάρικα ήταν τα άσπρα μεταξωτά που φορούσαν το καλοκαίρι οι λαϊκοί άνθρωποι στον κυριακάτικο περίπατό τους (ήδη ο Πορφυρογέννητος γράφει για ιμάτια κουκουλάρικα). Όμως, όσοι ασχολούνται με τη βυζαντινή μουσική θα σας πουν ότι κουκούλιον λέγεται και το προοίμιο των κοντακίων. Ασφαλώς υπάρχει κάποια σχέση με τη μοναχική καλύπτρα, αλλά την αγνοώ. Από την κουκούλα, φυσικά, και το ρήμα κουκουλώνω που το λέμε όταν κάποιοι συγκαλύπτουν, σκεπάζουν σκάνδαλα.

Όμως, από τη λατινική cuculla δεν προήλθε μόνο η κουκούλα και το κουκούλι, αλλά και η κούκλα, μάλλον επειδή οι παλιές κούκλες ήταν ένα κομμάτι πανί στο οποίο είχαν σχεδιάσει ένα πρόσωπο. Άλλωστε, οι κούκλες του κουκλοθέατρου διατηρούν την κουκούλα τους. Ετυμολογικώς λοιπόν, και οι κούκλες κινδυνεύουν από το νομοσχέδιο.

Η λέξη η λατινική, η cuculla, δεν είναι γαλαζοαίματη, είναι κι αυτή δάνειο μάλλον από τα γαλατικά (οι Γαλάτες φορούσαν κουκούλες και είχαν και μια θεότητα, που οι Ρωμαίοι τον είπαν Genius Cucullatus, κουκουλοφόρο πνεύμα). Είναι ενδιαφέρον ότι η λατινική λέξη δεν σταδιοδρόμησε τόσο πολύ στις ρωμανικές γλώσσες. Υπάρχει βέβαια το γαλλικό cagoule, αλλά άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες την κουκούλα τη λένε αλλιώς, κι όχι με κάποιο ομόρριζο της λατινικής cuculla. Μάλιστα, όσοι ξέρουν αγγλικά, θα γνωρίζουν ίσως ότι η κουκούλα που αφήνει μόνο τα μάτια έξω, σαν του σκι, λέγεται στα αγγλικά balaclava, το οποίο δεν φαίνεται και πολύ αγγλικό και δεν είναι, αφού πρόκειται για μια πόλη της Κριμαίας, που τώρα είναι ουκρανική· στον Κριμαϊκό Πόλεμο, τα αγγλικά στρατεύματα ξεπάγιαζαν στη Μπαλακλάβα (πριν επιχειρήσουν τη θρυλική όσο και απονενοημένη επέλαση της ελαφράς ταξιαρχίας) και οι Αγγλίδες έπλεκαν με πατριωτικό ζήλο μάλλινες κουκούλες που σκέπαζαν ολόκληρο το πρόσωπο, χωρίς να έχουν ζητήσει άδεια από τον κ. Δένδια.

Θέλω να πω, οι χρήσεις της κουκούλας είναι πολλές και ποικίλες· κουκούλα φορούσαν και οι καταδότες στα μπλόκα της Κατοχής (μερικοί απ’ αυτούς την άλλαξαν με γραβάτα και γίναν υπουργοί αργότερα), κουκούλα και οι ρατσίσταροι της Κου Κλουξ Κλαν, κουκούλα όμως φοράει και ο υποδιοικητής Μάρκος και οι εξεγερμένοι Ζαπατίστες. Ούτε είμαι βέβαιος αν είναι αυθεντικό ένα τσιτάτο του Γκεβάρα εναντίον της κουκουλοφορίας, που δημοσιεύει κατά καιρούς ο Ριζοσπάστης — μου φαίνεται βγαλμένο από το εργαστήριο του δόκτορος Μούχιν.

Πάντως, αν με ρωτήσετε, εγώ δεν θα διαφωνήσω να παταχθούν οι κουκουλοφόροι. Μόνο που θα πρότεινα, για να κάνουμε σωστές δουλειές, να ξεκινήσουμε από τους μεγαλύτερους. Εκείνους που κουκούλωσαν το σκάνδαλο των δομημένων ομολόγων, εκείνους που έφτιαξαν και που κουκούλωσαν το Βατοπέδι, εκείνους που κουκουλώνουν συστηματικά όλα τα στραβά για να μη μπορούμε να τα δούμε και να αντιδράσουμε. Εκτός αυτού, μια κάπως σχολαστική ανάγνωση της διάταξης περί αλλοιώσεως των χαρακτηριστικών του προσώπου, θα έβγαζε εκτός νόμου όλες τις κυρίες και τους κυρίους της πλουτοκρατικής γκλαμουριάς, που από το πολύ λίφτινγκ και τα μποτόξ έχουν κάνει πρόσωπο σαν μάσκα — ή σαν κουκούλα.