Το ευκτήριο και το κτίριο

πως με πληροφόρησε επισκέπτης του ιστολογίου, χτες στην τηλεόραση ο καθηγητής Μπαμπινιώτης υποστήριξε ότι η λέξη «κτίριο» πρέπει να γράφεται με ήτα. Δεν άκουσα την εκπομπή, αλλά τα επιχειρήματα είναι γνωστά και διατυπωμένα στα λεξικά του, τόσο στο Μεγάλο όσο και στο Ορθογραφικό. Με όλο το σεβασμό, θέλω να διατυπώσω τα αντίθετα επιχειρήματα που συνηγορούν υπέρ του να διατηρηθεί η επικρατούσα γραφή «κτίριο». Τα αντιγράφω από το βιβλίο μου «Γλώσσα μετ΄εμποδίων»:

Επιχειρήματα Μπαμπινιώτη:

Το ρήμα ‘κτίζω’ δεν μπορεί να δώσει παράγωγα με ανύπαρκτη κατάληξη –ριο! Δεν μπορούμε δηλαδή να έχουμε κτί-ριο. Το ‘κτίζω’ θα μπορούσε μόνο να δώσει ‘κτιστήριο’ (πρβλ. φροντίζω – φροντιστήριο) τύπος που ούτε κι αυτός μαρτυρείται να υπάρχει. Άρα η λέξη έχει διαφορετική ετυμολογική προέλευση και, επομένως, διαφορετική ορθογραφία. Παράγεται είτε από το ‘οικητήριον’ (οικώ> οικητήριο > κτήριο) είτε από το ‘ευκτήριον’ (οίκημα)· είτε στη μία είτε στην άλλη περίπτωση, η γραφή με –η (κτήριο) είναι η μόνη σωστή.

Απαντώ:

Ακόμα και στο επίπεδο της ετυμολογίας, τα επιχειρήματα των «κτηριακών» δεν είναι ακαταμάχητα.

* Καταρχήν (ή καταρχάς) όταν η ετυμολογία μιας λέξης δεν είναι διαπιστωμένη με βεβαιότητα, είθισται να γράφουμε τη λέξη με την απλούστερη δυνατή γραφή, οπότε  ‘κτίριο’.

* Έπειτα, δεν είναι ακριβές ότι δεν μαρτυρείται λέξη ‘κτιστήριο’ αφού βρίσκω ‘κτιστήριν’ στο Μεσαιωνικό λεξικό του Κριαρά (απαντά στο έμμετρο μυθιστόρημα Ιμπέριος και Μαργαρώνα). Δηλαδή, δεν αποκλείεται εντελώς το κτίριο να έχει προκύψει από απλολογία του ‘κτιστήριο’ υπό την επιρροή του ‘κτίσμα’.

* Ούτως ή άλλως, η ορθογραφία ‘κτίριο’ με –ι είναι καθιερωμένη από αιώνες (έτσι στο λεξικό του Σομαβέρα το 1709, έτσι και στον Βυζάντιο το 1846). Το λεξικό Μπαμπινιώτη δέχεται τη γραφή ‘κτήριο’ ενώ του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη δέχεται ‘κτίριο’. Στην καθημερινή χρήση, ο τύπος ‘κτίριο’ επικρατεί με αναλογία πάνω από τρία προς ένα στην ονομαστική (επειδή το γκουγκλ για αριθμητικές συγκρίσεις είναι αναξιόπιστο, κοιτάξτε καλύτερα στην αλταβίστα), που γίνεται 5:1 σε πλάγιες πτώσεις, ενώ στα παράγωγα (κτιριακός, κτιριολογία) η υπεροχή των τύπων με –ι είναι συντριπτική, 20 και 30:1.

Εικάζω ότι ένας παράγοντας που συμβάλλει στη σχετική αντοχή του τύπου ‘κτήριο’ είναι ότι σε πολλούς αρχιτέκτονες φαίνεται να έχει μεγαλύτερο γόητρο η γραφή με –η, φαίνεται πιο επίσημη, βρε αδερφέ. Από την άλλη, δεν μπορώ με κανένα τρόπο να δεχτώ ότι γράφοντας ‘κτήριο’ με –η αντικατοπτρίζουμε την ετυμολογία της λέξης· μάλλον με το ‘κτήμα’ φαίνεται να τη συνδέουμε αν τη γράψουμε με –η, δηλαδή παρετυμολογούμε.

Όμως δεν θα δώσω εγώ την οριστική απάντηση, θα την αφήσω για την Ακαδημία Αθηνών, που πολλοί τη θεωρούν συντηρητική, ίσως και αρτηριοσκληρωτική. Κι όμως, η επιτροπή ακαδημαϊκών που ασχολήθηκε με την ορθογραφία της λέξης ήδη στη δεκαετία του 1930, αποφάνθηκε ότι:

Όσον και αν η γραφή κτήριον είναι ορθή (εκ του ευκτήριος οίκος – ευκτήριον – κτήριον), η Επιτροπή ουχ ήττον προτείνει να γράφεται κτίριον, ήτις γραφή άλλως τε έχει και επικρατήση πλέον λόγω της στενωτάτης μορφολογικής και σημασιολογικής της σχέσεως προς τα: κτίζω, κτίσμα, κτίσιμον (χτίζω, χτίσμα, χτίσιμο, χτίριο).

Τα πρακτικά της επιτροπής βρίσκονται στο επίμετρο του τρίτου τόμου του Λεξικού του Σταματάκου. Και σχολιάζει πολύ εύστοχα ο Ιω. Σταματάκος:

Αλλά και αν ακόμη δεχθώμεν ότι εκ του κτίζω μόνον το κτίσμα παράγεται, ουχί δε εκ παραλλήλου και το κτίριον, ερωτώμεν: πόσοι γράφοντες ή λέγοντες κτίριον σκέπτονται τον ευκτήριον οίκον; ασφαλώς ουδείς ή ελάχιστοι.

Δεν νομίζω ότι υπάρχει χρεία άλλων μαρτύρων.