Η τρόικα, το μνημόνιο, οι κόκκινες γραμμές

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε προχτές (13.6) στην κυριακάτικη Αυγή. Εδώ έχω προσθέσει μερικά πράγματα.

Κάποιες φορές η λέξη του μηνός είναι μία και επιβάλλει αμέσως την παρουσία της, κάποτε οι υποψήφιες λέξεις είναι πολλές και δυσκολεύομαι να διαλέξω, όπως τούτο το μήνα. Και η αναβολή της μιας εβδομάδας, που έγινε για το αφιέρωμα στη μνήμη του Άγγελου Ελεφάντη, αντί να βοηθήσει να κατασταλάξω μάλλον περιέπλεξε τα πράγματα, αφού μπήκαν στη μέση κι άλλες λέξεις που έγιναν κομμάτι της επικαιρότητας. Θα μπορούσα να μιλήσω για την πειρατεία, ας πούμε, αλλά προτιμώ να μείνω στα δικά μας.

Οπότε, στην εσωτερική επικαιρότητα, μία από τις λέξεις που κυριαρχούν είναι κι αυτή η τρόικα, που έχει αφηνιάσει και ζητάει όλο και σκληρότερα μέτρα –κι αμέσως μόλις έντρομοι οι υπουργοί μας συμμορφωθούν, η τρόικα κάνει ρελάνς στον εαυτό της, κατά παράβαση κάθε χαρτοπαιχτικής δεοντολογίας, και ζητάει τρίδιπλα. Αλλά παρασύρομαι, εμείς εδώ λεξιλογούμε. Η λέξη τρόικα λοιπόν είναι δάνειο από τα ρώσικα μάλλον μέσω των γαλλικών. Στα ρώσικα, τρόικα είναι το αμάξι ή το έλκηθρο που το σέρνουν τρία άλογα, είναι όμως και το τριάρι στα χαρτιά. Μεταφορικά, πήρε τη σημασία της ομάδας τριών ατόμων που ασκούν από κοινού κάποια εξουσία.

Οι πρώτες εφαρμογές της λέξης με τη μεταφορική σημασία στις ευρωπαϊκές γλώσσες φαίνεται να είναι σε ρωσικά συμφραζόμενα: στη δεκαετία του 1920 στα γαλλικά, για τους Στάλιν-Ζινόβιεφ-Κάμενεφ που είχαν κάνει μέτωπο κατά του Τρότσκι, αλλά και μεταπολεμικά, στα αγγλικά, για την τριανδρία που άσκησε την εξουσία στη μεταβατική περίοδο μετά τον θάνατο του Στάλιν. Τότε πρέπει να πέρασε και στα ελληνικά σε μεταφορική χρήση, στη δεκαετία του 1950 δηλαδή. Με τον καιρό, η λέξη εφαρμόστηκε σε κάθε λογής περιπτώσεις τριών προσώπων στην εξουσία: διάσημη τρόικα ήταν της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που αντιπροσώπευε την ΕΕ σε θέματα εξωτερικής πολιτικής. Αλλά αυτή που μας νοιάζει και μας καίει είναι η τωρινή τρόικα, που λέγεται έτσι διότι περιλαμβάνει τρεις εκπροσώπους, έναν από την ΕΕ, έναν από το ΔΝΤ κι έναν από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα.

Θα προσέξατε βέβαια ότι στη λέξη τρόικα η μεταφορική σημασία έχει ανατρέψει την εικόνα της κυριολεκτικής: στην αρχική τρόικα, ο αριθμός τρία αναφέρεται στα άλογα που σέρνουν το αμάξι, ενώ στη μεταφορική οι τρεις επιβαίνουν στο άρμα της εξουσίας, κρατούν στα χέρια τους τα ηνία –και έχουν ίσαμε έντεκα εκατομμύρια υποζύγια, τουλάχιστον στη δική μας περίπτωση. Η τρόικα είναι διεθνής λέξη, βέβαια· κάπου διάβαζα ότι στο Λίβανο υπάρχει σύστημα τρόικας για την άσκηση της εξουσίας (Πρόεδρος-Πρωθυπουργός-Πρόεδρος Βουλής), αν όμως ο ένας εκ των τριών διαφωνεί, τότε αυτό λέγεται doika –σα να λέμε «δόικα», αστείος όρος.

Αλλά ας αφήσουμε το Λίβανο στα βάσανά του κι ας γυρίσουμε στα δικά μας. Η τρόικα η δική μας επικαλείται το μνημόνιο, οπότε ας δούμε κι αυτή τη λέξη. Υπήρχε και στα ελληνιστικά χρόνια, όπου σήμαινε μάλλον «κατάστιχο», αλλά είναι σπανιότατη. Την ανέστησαν τον 19ο αιώνα οι λόγιοι για να αποδώσουν το memorandum, λέξη λατινική, από το γερούνδιο του ρήματος memorare (υπενθυμίζω) που τη χρησιμοποιούσαν αυτούσια οι μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες, πρώτη απ’ όλες η αγγλική. Είναι λέξη της διπλωματίας, και σημαίνει ένα σημείωμα που περιέχει σύνοψη των πληροφοριών που υπάρχουν για ένα θέμα ή εκθέτει τις θέσεις μιας κυβέρνησης για ένα ζήτημα. Οι παλιότεροι θα θυμούνται το επεισόδιο που είχε δημιουργηθεί με το μνημόνιο το 1974, όταν ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε καταγγείλει, από το μπαλκόνι της κεντρικής προεκλογικής του ομιλίας στο Σύνταγμα ότι υπήρχε μνημόνιο που έλεγε ότι Καραμανλής και Μαύρος είχαν ζητήσει από τον Κίσινγκερ να κρατηθούν μυστικές έως τις εκλογές οι επικείμενες συμφωνίες για το Κυπριακό. Εκείνο το μνημόνιο προκάλεσε μεν καβγά μεταξύ Γ. Μαύρου και Α. Παπανδρέου, αλλά ξεχάστηκε γρήγορα. Το τωρινό, που άλλοτε μαζεύει κι άλλοτε απλώνει σαν λάστιχο και που επιβάλλει το ξεθεμέλιωμα του ασφαλιστικού και την αντικατάσταση των συντάξεων με επιδόματα απορίας, υπάρχει φόβος να αφήσει αναμνήσεις ανεξίτηλες.

Ζητούν και πάλι, διαβάσαμε πρόσφατα, κάποιοι κυβερνητικοί βουλευτές να καθορίσει η κυβέρνηση τις κόκκινες γραμμές της στις διαπραγματεύσεις με την τρόικα. Αυτές οι κόκκινες γραμμές ακούγονται πάρα πολύ τον τελευταίο καιρό. Πρόκειται για φράση νεότατη, που δεν έχει συμπληρώσει δέκα χρόνια στη γλώσσα μας, και φυσικά δεν έχει μπει στα λεξικά, αλλά που είναι νέα και στα αγγλικά, απ’ όπου πρέπει να τη δανειστήκαμε. Εδώ πρέπει να πω ότι έγινε ολόκληρη συζήτηση στο φόρουμ Λεξιλογία που αν ενδιαφέρεται κανείς μπορεί να πάει να τη διαβάσει εκεί, εδώ μεταφέρω πολύ συνοπτικά τα συμπεράσματα που έβγαλα εγώ.

Την έκφραση red line τη χρησιμοποιούσε πολύ η αγγλική διπλωματία επί εποχής Γκόρντον Μπράουν στις διαπραγματεύσεις στην ΕΕ. Βλέπετε, κόκκινη γραμμή στις διαπραγματεύσεις είναι τα ζητήματα εκείνα τα οποία η κάθε πλευρά θεωρεί αδιαπραγμάτευτα, στα οποία δεν πρόκειται να υποχωρήσει με κανένα τρόπο. Ίσως η έκφραση στα αγγλικά να είναι μετεξέλιξη της παλιότερης draw the line, και να επηρεάστηκε από την κινηματογραφική ταινία The thin red line του 1999, που βέβαια ήταν πολεμική. Πάντως, στις δικές μας διαπραγματεύσεις με την τρόικα η κόκκινη γραμμή έχει καταντήσει ανέκδοτο, αφού όσες κόκκινες γραμμές έβαλε η κυβέρνηση αναγκάστηκε να τις σβήσει άρον άρον και να τις χαράξει ξανά και ξανά, όλο και πιο πίσω, οπότε έχει πια το χρώμα τους ξεθωριάσει, αχνό ροζ έγινε και διακεκομμένο. Ίσως πρέπει οι πολίτες να τραβήξουν τη δική τους κόκκινη γραμμή, σκέφτομαι.