Ήξεις χωρίς αφίξεις

Στη σημερινή (22 Ιουνίου 2010) Ελευθεροτυπία, ο Στάθης Σταυρόπουλος στηλιτεύει τα «ήξεις αφήξεις», δηλαδή τα διφορούμενα λόγια, της κυβέρνησης σε σχέση με το ασφαλιστικό, και με την ευκαιρία διηγείται, πολύ γλαφυρά, την ιστορία της έκφρασης «ήξεις αφήξεις» (Παραθέτω προσθέτοντας τόνους στα τονούμενα κεφαλαία, αλλά δεν αλλάζω κατά τα άλλα την ορθογραφία, ούτε καν το αρχαιοπρεπές κοσμιώτερον του Στάθη, που τώρα τελευταία έχει γίνει φετιχιστής με τις παλιομοδίτικες ανορθογραφίες).

Έτσι λοιπόν κάποια φορά από κάποια Σίβυλλα ζήτησε κάποιος να πληροφορηθεί τι τον περιμένει αν πάει στον πόλεμο. «Ήξεις αφήξεις, ουκ εν τω πολέμω θνήξεις» του απάντησε ξεκάθαρα ο… Λοξίας Απόλλων μέσω κάποιας από τις ελαφροΐσκιωτες κι απομουρλαμένες Πυθίες του.

Πήγε ο λεβέντης μας στη μάχη, παίρνοντας τον χρησμό τοις μετρητοίς κι έπεσε. Όχι επειδή σκόνταψε, αλλά επειδή τον κατέκοψαν οι ενάντιοι.

Έξαλλοι οι συγγενείς του έσπευσαν στο μαντείο που πλάνεψε τον άνθρωπό τους (τον συγχωρεμένο) και ζήτησαν απ’ τους ιερείς εξηγήσεις. Ατάραχοι εκείνοι εξέτασαν το ζήτημα και βεβαίως η αλήθεια ανεδύθη, ως εν συνεχεία απεδείχθη. Οι ιερείς απεφάνθησαν ότι ο μακαρίτης άκουσε τον χρησμό λάθος κατά τα κόμματα! Εξ ου και η μοιραία κατάληξη.

Αν είχε ακούσει σωστά, θα είχε διαπιστώσει ότι ο χρησμός έλεγε: «Ήξεις, αφήξεις ουκ, εν τω πολέμω θνήξεις» ήγουν θα πας, δεν θα γυρίσεις, θα πεθάνεις στον πόλεμο! Σοφόν το σαφές κι ουδόλως ασαφές.

Άναυδοι κατ’ αρχήν οι έρμοι οι συγγενείς κι είτα σφόδρα κατηφείς, άρχισαν επιστρέφοντες οίκαδε, ακούγοντας καθ’ οδόν πάνω απ’ το κεφάλι τους τα χάχανα του Απόλλωνα (φαινόμενον το οποίον επί το κοσμιώτερον περιγράφεται και ως το «γέλιο των θεών»).

Αυτό ακριβώς κάνει τώρα και ο κυρ Λοβέρδος, δηλαδή ο Γιωργάκης και η κυβέρνησή του. Παίζουν με τα κόμματα στις φράσεις του Μνημονίου, στις φράσεις που εκστομίζουν, στις φράσεις των νομοσχεδίων, με «βελτιώσεις» από δω, «αποβελτιώσεις» από κει, ήξεις αφήξεις, αν βάλουν το κόμμα ζερβά πέθανες, αν το βάλουν δεξιά σε σκότωσαν. Μονά – ζυγά δικά τους. Με ευφημισμούς των φόνων και θανατηφόρες πολιτικές πορεύονται πλέον στον μονόδρομό τους προς τα νερά της Στυγός.

Όμως, αυτοί που με ευφημισμούς στραγγαλίζουν τον λαό, χαρακτηρίζοντας κι από πάνω τις διαμαρτυρίες του ύβρεις, έχουν συνήθως κακό τέλος.

Πράγματι, έτσι είναι η εξήγηση της φράσης, αν και πολλοί προτιμούν την παραλλαγή ήξεις αφήξεις, ου θνήξεις εν πολέμω, γιατί στην εκδοχή του Στάθη το «αφήξεις ουκ» δεν στέκει.

Και πράγματι τη φράση τη λέμε για κάτι που είναι διφορούμενο, για κάποιον που μιλάει με υπεκφυγές, που μασάει τα λόγια του κατά το κοινώς λεγόμενο. «Άσε τα ήξεις-αφήξεις και μίλα καθαρά» ή «Κι η Δημητρία στις πειστικές ρητορίες της, κάτι ήξεις – αφήξεις άφησε να εννοηθούν για τους ‘καλούς’ σκοπούς του νεαρού» (Καραγάτσης, Το 10).

Όμως, τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Η ιστορία που τόσο γλαφυρά αφηγείται ο Στάθης, μπορεί να μην είναι αληθινή, αλλά  μπεντροβάτη –εύρημα δηλαδή μεταγενέστερο, που δεν παραδίδεται πουθενά στην αρχαία γραμματεία. Να εξηγήσω τι εννοώ.

Καταρχάς, τι σημαίνουν οι τύποι «ήξεις» και «αφήξεις»; Όχι πάντως «θα πας» και «θα γυρίσεις» που λέει ο Στάθης. Το «ήκω» είναι μυστήριο ρήμα, αφού ο ενεστώτας του έχει σημασία παρακείμενου («έχω έλθει, έφτασα»), αλλά ο μέλλοντάς του έχει σημασία μέλλοντα· πάντως, και να με διορθώσουν οι φιλόλογοι αν λέω χαζαμάρες, οι βασικές σημασίες του ήκω είναι «έχω έρθει, έχω φτάσει, είμαι παρών· εξαρτώμαι από κάτι· έχω σχέση, ανήκω». Σημασία «πηγαίνω, αναχωρώ» δεν βρίσκω. «Φτάνω», ναι. Το αφήκω πάλι, που δεν είναι και πολύ συχνό ρήμα, σημαίνει αφενός «φτάνω, καταλήγω κάπου» και αφετέρου «φεύγω, απομακρύνομαι», σημασία «επιστρέφω» δεν έχει.

(Κάποιοι γράφουν «ήξεις αφίξεις», και μάλιστα έτσι το θυμάμαι εγώ από τα σχολικά μου χρόνια· αν είναι έτσι, το δεύτερο ρήμα είναι το «αφικνούμαι». Το αφικνούμαι είναι συχνότερο ρήμα, αλλά στον μέλλοντα κάνει «αφίξη», με υπογεγραμμένη, όχι «αφίξεις»· μπορεί να δεχτούμε ότι επηρεάστηκε από το «ήξεις», πάντως. Βέβαια, όσοι γράφουν σήμερα «αφίξεις» δεν κάθονται να κλίνουν το αφικνούμαι, αλλά θυμούνται τις αφίξεις, λέξη κοινότατη λόγω αεροδρομίου [ελέω δεν γράφω που να χτυπιέστε κάτω!])

Αλλά ας αφήσουμε τη γραμματική· το θέμα είναι ότι, όπως ξαναλέω, η φράση δεν υπάρχει στην αρχαία γραμματεία, ούτε αυτολεξεί ούτε στο περίπου. Το είχα ψάξει επιμελώς παλιότερα, το ξαναέψαξα και τώρα πρόχειρα, τέτοια φράση δεν υπάρχει. (Δευτερώνω: ας με διορθώσουν οι φιλόλογοι αν λέω χαζαμάρες). Και αφού τέτοια φράση δεν υπάρχει στην αρχαία γραμματεία, αυτό σημαίνει ότι υπάρχει πιθανότητα η φράση να γεννήθηκε σε επόμενα χρόνια, πιθανώς μετά την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους. Δεν θα είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο.

Στο λεξικό Μπαμπινιώτη, στο λήμμα «ήξεις αφήξεις», διαβάζω ότι «οι λέξεις αποτελούν τμήμα πασίγνωστου χρησμού του Δελφικού μαντείου, ο οποίος μπορούσε να ερμηνευθεί διττώς ανάλογα με τη θέση του κόμματος…». Ωστόσο, αυτά τα λέει η πρώτη έκδοση και ως γνωστόν αυτό το λεξικό αλλάζει. Πιθανόν η τρίτη έκδοση (που τώρα δεν την έχω πρόχειρη) να λέει κάτι ελαφρώς αλλά καίρια διαφορετικό, διότι στο ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη βρίσκω μια ελαφρώς αλλά καίρια διαφορετική διατύπωση: «Η φρ. ήξεις αφήξεις αποτελεί τμήμα πασίγνωστου χρησμού που αποδιδόταν κατά παράδοση στο μαντείο των Δελφών και μπορούσε να ερμηνευθεί διττώς ανάλογα με τη θέση της παύσης: θα φθάσεις, θα επιστρέψεις κτλ.». Τα πλάγια είναι δικά μου· βλέπετε δηλαδή ότι και το (ετυμολογικό) λεξικό Μπαμπινιώτη αναγνωρίζει (στα μουλωχτά) ότι η φράση δεν παραδίδεται στα αρχαία. Όσο για τη σημασία «θα επιστρέψεις» που δίνει το λεξικό Μπαμπινιώτη για το «αφήξεις», εγώ δεν τη βρίσκω στο Λίντελ Σκοτ (και, τρίτη και φαρμακερή, ας με διορθώσουν οι φιλόλογοι αν λέω χαζαμάρες).

Να κάνουμε τη σούμα. Έκφραση «ήξεις αφήξεις» δεν υπάρχει στην αρχαία γραμματεία, και δεν ξέρω καν αν μπορούσε να υπάρξει, με βάση τις σημασίες των ρημάτων. Η ιστορία με τον πολεμιστή και τον χρησμό πρέπει να είναι μεταγενέστερη, ίσως πλασμένη τον 19ο αιώνα από τον ανώνυμο δασκαλάκο, ίσως όμως πλασμένη και από κάποιον λόγιο, ίσως ως επαναμετάφραση από τα λατινικά.

Από τα λατινικά; Ναι, διότι η φράση υπάρχει και στα λατινικά και μάλιστα σε δυο παραλλαγές: Ibis redibis numquam per bella peribis ή Ibis redibis non morieris in bello. Στην ιταλική Βικιπαίδεια μάλιστα, θα δείτε ότι στα σημερινά ιταλικά η έκφρ. essere un ibis redibis λέγεται για κακογραμμένα, δυσνόητα επίσημα έγγραφα.

Σύμφωνα με το λήμμα της αγγλικής Βικιπαίδειας, τη φράση κατέγραψε ένας μοναχός Αλβέριχος, Alberico delle Tre Fontane ή Alberich von Troisfontaines (γερμανός μοναχός σε μοναστήρι που σήμερα βρίσκεται στη Γαλλία), στο έργο του «Χρονικό», αλλά αυτά έγιναν γύρω στο 1200, οπότε ίσως ο Αλβέριχος να μην είναι η πρώτη πηγή στα λατινικά. Αλλά δεν έχω δει το κείμενό του κι έτσι δεν ξέρω αν το αποδίδει σε κάποιον παλιότερο ή αν επικαλείται παλιότερη ελληνική πηγή (ο Αλβέριχος, βέβαια, λίγο δύσκολο να ήξερε ελληνικά το 1200 στον Μάρνη)’ ούτε και ξέρω ποιος το απέδωσε στα ελληνικά ή πότε εμφανίζεται πρώτη φορά η φράση σε ελληνικό κείμενο. Οπότε, προς το παρόν, οι… ήξεις θα μείνουν χωρίς αφίξεις.

(Υστερόγραφο: κάποια απ’ αυτά που γράφω μπορεί να τα βρείτε σε ένα παλιό φόρουμ να υπογράφονται από κάποιον banned. Πίσω από αυτό το τρυφερό ψευδώνυμο έχει κρύψει ο ιδιοκτήτης του φόρουμ τα μηνύματα τού nickel, σημερινού στυλοβάτη της Λεξιλογίας).