Πρωτοχρονιάτικο, ένας μποναμάς του Κώστα Βάρναλη

Δεύτερη μέρα του χρόνου σήμερα και καθώς το γιορταστικό χουζούρι διαρκεί ακόμα, είπα να ανεβάσω και να σχολιάσω ένα διπλά επίκαιρο ποίημα του Κώστα Βάρναλη. Διπλά επίκαιρο αφενός επειδή είναι γνωστό με τον τίτλο «Πρωτοχρονιάτικο» και αναφέρεται σε ένα πρωτοχρονιάτικο γεγονός και αφετέρου επειδή πρόσφατα ξανασυζητήθηκε με αφορμή το φυλλάδιο που κυκλοφόρησε η εκκλησία της Ελλάδος. Για παράδειγμα, σε άρθρο στο Ποντίκι παρατίθεται το ποίημα του Βάρναλη και  επισημαίνεται:

Και πόσο επίκαιρη μοιάζει εκείνη η σαρκαστική «σταυροβελονιά» του Βάρναλη, ο οποίος τον δικό του καιρό, το 1931, όταν η Ιερά Σύνοδος από τη μια αφόριζε τους «μαλλιαρούς αναρχοκομμουνιστές» και από την άλλη, κατά τη διάρκεια της τότε μεγάλης καπιταλιστικής κρίσης, κήρυττε «εγκράτεια», έγραφε… Αλλά και κάποιοι φίλοι του ΚΚΕ χρησιμοποίησαν στίχους από το ποίημα του Βάρναλη σε ένα βιντεάκι στο οποίο επικρίνουν τη στάση της ιεραρχίας τηε εκκλησίας.

http://www.youtube.com/watch?v=VqHKXiNISvI

Το ποίημα του Κώστα Βάρναλη, με τίτλο «Πρωτοχρονιάτικο», μπορείτε να το βρείτε σε πολλά σημεία στο Διαδίκτυο, αλλά στα περισσότερα θα βρείτε τη μεταγενέστερη, συντομότερη μορφή του, αυτήν άλλωστε που ο ίδιος ο ποιητής συμπεριέλαβε στα Ποιητικά του, την έκδοση του 1956 –διότι, όσο κι αν φαίνεται περίεργο, δεν έχουμε συγκεντρωμένα όλα τα ποιήματα του Βάρναλη σε έναν τόμο.

Όμως, το ποίημα είχε και μια προηγούμενη μορφή, την εξής:

ΜΠΟΝΑΜΑΣ

Σαράντα σβέρκοι βοδινοί με λαδωμένες μπούκλες
σκεμπέδες σταβροθόλωτοι και βρώμιες ποδαρούκλες
ξετσίπωτοι ακαμάτηδες, τσιμπούρια και κορέοι
ντυμένοι στα μαλάματα κι επίσημοι κι ωραίοι.

Εξήντα λύκοι με προβιά (γι’ αυτούς βαράν καμπάνες)
φάγανε γουρουνόπουλα, στραγγίσαν νταμιτζάνες!
Κι απέ ρεβάμενοι βαθιά ξαπλώσανε στα τζάκια,
κι αβάσταγες ενιώσανε φαγούρες στα μπατζάκια.

Την προσευκή τους κάνανε τα πράματα ν’ αλλάξουν
να ξεπροβάλουν οι κυράδες του Δεκαημέρου
χωρίς καπίστρι και λουρί, πολλές μαζί… (φυλάξου
τα πισινά του μουλαριού τα μπρος του καλογέρου!)

Κι ο Σατανάς τούς άκουσε που πιο καλά τους ξέρει
κι έστειλε τον καθηγητή της ηθικής ξεφτέρι…

Όξω οι φτωχοί φωνάζανε: «Πεινάμε τέτοιες μέρες»
γερόντοι και γερόντισσες, παιδάκια και μητέρες.
Κι οι των επίγειων αγαθών σφιχτοί νοικοκυρέοι
ανοίξαν το παράθυρο κι είπανε: «Φταιν οι αθέοι».

ΓΕΡΒΑΣΙΟΣ Ο… ΘΕΟΕΜΒΑΙΚΤΗΣ
(Διά το γνήσιον Κ. ΒΑΡΝΑΛΗΣ)

[Έχω εκσυγχρονίσει την ορθογραφία αλλά έχω προσέξει τη στίξη: για παράδειγμα, δεν υπάρχει κόμμα μετά το σκεμπέδες, όπως κακώς θα δείτε σε πολλούς ιστοτόπους!]

Σε αυτή τη μορφή το ποίημα δημοσιεύτηκε, με τον τίτλο «Μποναμάς» και με τη σατιρικήν υπογραφή Γερβάσιος ο θεοεμβαίκτης, στο αριστερό περιοδικό «Πρωτοπόροι», στο τεύχος Φεβρουαρίου 1931, σε δισέλιδο με γενικό τίτλο «Η ανθολογία μας», μαζί με ποιήματα άλλων ποιητών. Οι έξι στίχοι που είναι γραμμένοι με πλάγια στοιχεία δεν έχουν συμπεριληφθεί στα Ποιητικά (στα οποία ο Βάρναλης είχε λογοκρίνει πολλά παλιότερα ποιήματά του, είτε για να γίνουν λιγότερο αιχμηρά είτε επειδή είχαν χάσει το νόημά τους κάποιες επικαιρικές αναφορές, όπως εδώ στον καθηγητή της ηθικής), ενώ υπάρχουν και κάποιες μικροδιαφορές στο υπόλοιπο ποίημα.

Πάντως, και η παλαιότερη μορφή είναι αρκετά γνωστή. Πολύ λιγότερο γνωστό είναι το γεγονός που έδωσε στον Βάρναλη την αφορμή να εξαπολύσει τα σατιρικά του βέλη. Δεν έχω βέβαια πλήρη εποπτεία της βαρναλικής βιβλιογραφίας, αλλά δεν έχω βρει πουθενά ρητή αναφορά στο έναυσμα του ποιήματος. Οπότε, τα όσα ακολουθούν είναι καρπός δικής μου έρευνας.

Λοιπόν, την πρωτοχρονιά του 1930, μέσα σε συνθήκες παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, δημοσιεύτηκε στις εφημερίδες εκτενέστατη εγκύκλιος της ιεραρχίας της Ελλάδος «προς τον λαόν», στην οποία καταδικαζόταν «το κύμα της ασεβείας και αθεΐας». Η εγκύκλιος αυτή ήταν καρπός της τελευταίας ιεράς συνόδου και διανεμήθηκε στις μητροπόλεις με τη σύσταση να γνωστοποιηθεί όσο το δυνατόν ευρύτερα. Ολόκληρο το κείμενο το έχω ανεβάσει εδώ,  αλλά θα παρουσιάσω εκτενή χαρακτηριστικά αποσπάσματα, σχολιάζοντας με πλάγια.

Η εισαγωγή της εγκυκλίου κάνει μια εκτίμηση των γενικότερων συνθηκών:

Χαλεποί όντως καιροί ενέσκηψαν κατά της κατά Ανατολάς ορθοδόξου του Χριστού Εκκλησίας και ιδία κατά της εν τω ελευθέρω ελληνικώ κράτει τοιαύτης καί «λύκοι βαρείς, μη φειδόμενοι του ποι­μνίου» [Πράξεις Αποστόλων 20.29] κατά των λογικών του Χρι­στού προβάτων επέπεσον, διαρπάζοντες, διασκορπίζοντες και ασπλάγχνως κατασπαράττοντες αύτα.

Ποιοι είναι όμως οι λύκοι; Είναι «κενολόγοι και ψευδοδιδάσκαλοι και εχθροί του Σταυρού του Χριστού». Και τι κάνουν; Ακούστε και φρίξτε.

Ούτοι, ως συνάγεται εκ των εντύπων αυτών δημοσιευμάτων, αρνούμενοι την ύπαρξιν προσωπικού θεού, θεού εν Τριάδι, κατά την διδασκαλίαν της αγίας ημών πίστεως, θεόν αποκαλούσι την ασυνείδητον δύναμιν, την εκδηλουμένην εν τη ζωή των όντων. Δι’ ό και παραδέχονται Θεόν δυαδικόν «ο Θεός, μας λέγουσιν, είναι άντρας και γυναίκα, θνητός και αθάνατος, κοπριά και πνεύμα: Γεννάει, γονι­μοποιεί καί σκοτώνει, έρωτας μαζί και θάνατος· και πάλι ξαναγεν­νάει και σκοτώνει». (Εισηγητική έκθεσις μητροπολίτου Σύρου σελίς 8 ) [το απόσπασμα είναι από την Ασκητική του Καζαντζάκη]. Ταύτα λέγουσι και γράφουσιν ασεβώς. Άμεσοι δε συνέπειαι της τοιαύτης διδασκαλίας είναι: Η κατάργησις της προσευχής, των εορτών και του εκκλησιασμού της μαθητιώσης νεολαίας· ο συναγελασμός ενηλίκων εν τοις σχολείοις των αρρένων μετά των θηλέων, το μαλλιοτράβηγμα των μαθητριών και διδασκάλων, η θεωρία περί γονιμοποιήσεως των ρεγγών, η παροχή πρώτων βοηθειών επί δή­θεν λιποθύμων νεανίδων χαμαί επί ταπήτων εξηπλωμένων, και η εν γένει εξώθησις τών ελληνοπαίδων εις πάσαν ακολασίαν δι’ έπί τούτο συγγραφών, οίαι ιδίως αι του Βάρναλη, εν αις εξυμνείται ο ελεύθερος έρως και ο λεσβιασμός· ο σαρ­κικός έρως επί πλέον συνιστάται υπό τούτων και ως βάσις της ηθικής τελειοποιήσεως του μαθητού.

Η ελαφρώς παραληρηματική αναφορά στη… γονιμοποίηση των ρεγγών και στις ξαπλωμένες σε χαλιά νεάνιδες είναι αντιγραφή του (ψευδούς) κατηγορητηρίου που είχε διατυπωθεί παλιότερα για το Παρθεναγωγείο του Βόλου και τον διευθυντή του, τον Αλέξανδρο Δελμούζο, το 1911. Επειδή όμως αργότερα ο Δελμούζος είχε έρθει σε σύγκρουση με τον Γληνό και με τον Εκπαιδευτικό Όμιλο, η εγκύκλιος δεν τον κατονομάζει, αλλά στρέφει τα βέλη της ακριβώς προς τον Εκπαιδευτικό Όμιλο, την προοδευτική οργάνωση εκπαιδευτικών και άλλων πνευματικών ανθρώπων:

Οι αποτελούντες τον λεγόμενον «Εκπαιδευτικόν Όμιλον», ων τινές φανερώς ετράπησαν προς τον κομ­μουνισμόν, απορρίπτουσι το αιώνιον κύρος των θρησκευτικών και ηθικών αξιών της διδασκαλίας του Χριστού (…) Εντεύθεν τοιαύτα καταφλυαρούντες περιυβρίζουσιν ούτοι διά του χυδαιοτέρου τρόπου την εν σπηλαίω γέννησιν του Κυρίου: «Ε­κείνη τη νύχτα μια γυναίκα συντροφιασμένη από τον τέκτονα τον άνδρα της στάθηκε μισοστρατίς σε μια σπηλιά και γέννησε ένα παιδί».

Κατασυκοφαντούσι δι’ ασεβών και πονηρών ερωτήσεων την αγνότητα και αγιότητα της υπεραγίας Θεοτόκου ως εξής: «Δε μου λες βλάμη, είδε η Παναγία στ’ όνειρό της και τον πατριώτη σου τον Βαραββά;»

Για την ιστορία τα δυο… ασεβή αποσπάσματα είναι παρμένα από το θρησκευτικό και ευλαβές διήγημα «Θείο όραμα» του Καρκαβίτσα, ο οποίος άλλωστε είχε αφήσει δέκα χρόνια νωρίτερα τον μάταιο τούτο κόσμο.

Κατεξευτελίζουσι δε τον Σταυ­ρόν του Κυρίου κατά ευνόητον σατανικήν οπισθόβουλον σκέψιν όν τινα κεκλιμμένον [sic] μετά σαρώθρου (σκουποξύλου) καi ράβδου ορθίας προβάλλουσι προς ιχνογράφησιν εις τους μικρούς ελληνόπαιδας, εντελλόμενοι: «Κάμετε ένα Σταυ­ρό, μία σκούπα και το μπαστούνι του μπαμπά». Τινές δε αυτών τον εσταυρωμένον Σωτήρα του κόσμου ατιμάζουσιν εκτός των σχολών ανά τας οδούς διά της εικόνος εσταυρωμένης γυμνής πόρνης!!! ·

Εδώ καταγγέλλεται (λόγω τιμής!) ένα σχολικό βιβλίο ιχνογραφίας που είχε κυκλοφορήσει –και μάλιστα στην ελεύθερη αγορά, χωρίς να έχει επίσημη έγκριση– που σε μια σελίδα του ο συγγραφέας έκανε το φοβερό αμάρτημα να έχει τον σταυρό μαζί με μια σκούπα για να τα ζωγραφίσουν οι μαθητές.

Ο ασεβέστατος κομμουνιστής Βάρναλης, εκ των δρώντων προ­σώπων του «Εκπαιδευτικού Ομίλου», θέτει εις το στόμα του θεαν­θρώπου εν μονολογία τα εξής: «Δεν είπα πως είμαι Θεός. Μα δεν ξεύρω και αν είμαι. Αφ’ ότου έ­γινα άνθρωπος ξέχασα από πού ήρθα. Και η σκέψις μου όντας ανθρώπινη είναι περιορισμένη. Κάτι αόριστον αναδεύεται μέσα μου. Ό­ταν ξαναναστηθώ θα ξανάβρω ίσως την θεότητά μου» [το απόσπασμα είναι από το «Φως που καίει» του Βάρναλη]

Ο δε αρχηγός του καλουμένου «Εκπαιδευτικού Ομίλου» Γληνός το υπό του φωτός της συγχρόνου επιστήμης διαυγαζόμενον πνεύμα αυτού διακηρύττει ανώτερον του διά των άγιων προφητών, αποστόλων, αγίων οικουμενικών συνόδων τα κεκρυμμένα ημίν μυστήρια και δυσπρόσιτα τω ανθρωπίνω νω λαλήσαντος αγίου Πνεύματος.

Αυτό το «νω» είναι δοτική του «νους». Και μια και αναφερθήκαμε σε κάτι γλωσσικό, να πούμε ότι οι 62 πατέρες δεν αμέλησαν να επιτεθούν και στη δημοτική γλώσσα:

Τας ανατρεπτικάς ταύτας του θρησκευτικού, ηθικού και κοινωνικού ημών καθεστώτος θεωρίας διαδίδοντες διά τερατώδους γλωσ­σικού εξαμβλώματος, ένθεν μεν επιδιώκουσι την βαθυτέραν εμφύτευσιν των βλασφήμων αυτών δι­δασκαλιών εν ταις απλοϊκαίς του Ελληνικού λαού ψυχαίς, ετέρωθεν δε την απομακρυνσιν αυτού από της ευλήπτου και ευγενούς του Ιερού Ευαγγελίου γλώσ­σης (…)

Γεννιέται βέβαια το ερώτημα: αν η γλώσσα του ευαγγελίου είναι εύληπτη, γιατί δεν ριζώνει στις «απλοϊκές ψυχές του λαού» όπως η αφορεσμένη δημοτική;

Και μπαίνουμε στο ψητό:

Τοιουτοτρόπως δε καταδείκνυνται oι πλείστοι του εκπαιδευτικού τούτου ομίλου ως oι φανατικοί και συστηματικοί απόστολοι του κομ­μουνισμού, το οποίον [sic] ο ιδρυτής αυτού, ο Εβραίος Μαρξ, ορίζει ως κατάργησιν της θρησκείας, της ηθικής, της οικογενείας, των συνό­ρων, τουτ’ έστι της πατρίδος, ως πάλην των τάξεων, δικτατορίαν του προλεταριάτου και δήμευσιν της ιδιοκτησίας».

Κατά φυσικήν λοιπόν ακολουθίαν αν ο λεγόμενος ούτος εκπαιδευτικός όμιλος εξακολουθήση τον διασυρμόν της αγίας ημών πί­στεως, τον σφαγιασμόν της χριστιανικής ηθικής, τον εξευτελισμόν του εσταυρωμένου Σωτήρος και του τιμίου Σταυρού προ των παιδι­κών ομμάτων και διά των παιδι­κών χειρών, αν εξακολουθήση η δηλητηρίασις των ελληνοπαίδων διά της εν τοις σχολείοις διδασκα­λίας επί τη βάσει των εθνοκτόνων και ψυχοφθόρων εμπνεύσεων Γλη­νού, ων βρίθουσι το περιοδικόν «Αναγέννηση», η Ιστορία Χωραφά, «Ο Αέρας» του Τζαμασφύρα, τα Νεολληνικά Κοντοπούλου, «Ο Ήλιος» του Παπαμιχαήλ, «Η Ιχνογραφία» του Ρούμπου, τα άρ­θρα και δημοσιεύματα της Έλλης Λαμπρίδου, τα έργα του Βάρναλη και άλλων συνεργατών αυτών, εντός ολίγου δεν θα έχη η Εκκλη­σία πιστά τέκνα, oι πατέρες υιούς, αι μητέρες θυγατέρας, οι στρατη­γοί στρατιώτας, η πολιτεία τιμί­ους υπαλλήλους και η Ελλάς ορθοδόξους αληθείς «Έλληνας».

Δεν θα έχουν οι στρατηγοί στρατιώτες και η πολιτεία πειθαρχικούς υπαλλήλους, αυτός είναι ο φόβος των 62 αγίων πατέρων!

Το ανεκδιήγητο αυτό κείμενο επικρίθηκε από το αριστερό περιοδικό «Πρωτοπόροι» σε ένα άρθρο σε δυο συνέχειες, τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του 1930, με τίτλο «Δυσωδία τάφων κεκονιαμένων», που το υπογράφει ο Παρατηρητής (από το ύφος φαίνεται πως είναι ο Πέτρος Πικρός, που ήταν ο επικεφαλής του περιοδικού εκείνην την περίοδο). Περιέργως, δεν βρίσκω καμιά αναφορά στον Ριζοσπάστη της εποχής εκείνης, αλλά έχω ψάξει πολύ πρόχειρα και μπορεί να μου ξέφυγε.

Το ποίημα του Βάρναλη, θα το προσέξατε, δημοσιεύεται έναν ολόκληρο χρόνο αργότερα, Φεβρουάριο του 1931 –δεν αποκλείεται λοιπόν να προϋπήρξε άλλη δημοσίευση, που να μου διαφεύγει. Όποιος ξέρει κάτι, ας με πληροφορήσει.

Θα έλεγε βέβαια κανείς ότι 80 χρόνια αργότερα η εκκλησία του 2011 έχει κάπως προοδεύσει –για παράδειγμα, το διήγημα του Καρκαβίτσα που το 1930 το έστελναν στο πυρ το εξώτερο σήμερα θα το βρείτε σε ιστοτόπους της εκκλησίας. Ωστόσο, αν σκεφτούμε τους κρωγμούς κάποιων ιεραρχών για το… 666 ή τις απερίγραπτες δηλώσεις του Σεραφείμ Πειραιώς, δεν αποκλείεται να συμπεράνουμε ότι από μερικές απόψεις οι σαράντα βοδινοί σβέρκοι είναι εξίσου καθυστερημένοι και ανάλγητοι όσο και στην εποχή του Βάρναλη.