Λέξεις που χάνονται: ένα ταξίδι σε 366 σπάνιες λέξεις

Προσοχή, ακολουθεί διαφήμιση!

Τι είναι ο μαϊτζέβελος, η κατσιφάρα και το ζεμπερέκι; Τι φτιάχνει ο κουγιουμτζής, πού δουλεύει ο καλιοντζής και με τι ασχολείται ο παϊτέρης;  Ποια είναι η μοναδική ελληνική λέξη που αρχίζει από ζν; Σε ποιο μέρος του ελληνόφωνου κόσμου θα καθίσετε στην τσαέρα και πού θα φάτε στην παδέλα; Ποιο φρούτο είναι το ζαρταλούδι και ποιο η πατίχα; Είναι κακό να βάζει κανείς μαναφούκια; Σε τι διαφέρει η μιντινέτα από τη μαντινούτα;

Τις απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα δεν πρόκειται να τις βρείτε σε κανένα από τα δύο μεγάλα σύγχρονα λεξικά της ελληνικής γλώσσας που είναι προσιτά στο ευρύ κοινό, δηλαδή το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής και το λεξικό Μπαμπινιώτη. Μερικές ίσως να μην τις βρείτε σε κανένα λεξικό γενικώς, θα τις βρείτε όμως στο βιβλίο που βλέπετε αριστερά στη φωτογραφία.

Κυκλοφόρησε πριν από λίγες μέρες από τις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου το καινούργιο μου βιβλίο με τίτλο «Λέξεις που χάνονται» και υπότιτλο «Ένα ταξίδι σε 366 σπάνιες λέξεις». Πράγματι, στο βιβλίο αυτό αφηγούμαι 366 ιστορίες για ισάριθμες λέξεις που δεν τις έχουν τα δυο παραπάνω λεξικά, ξεκινώντας σε αλφαβητική σειρά από τον αβαγιανό και καταλήγοντας στο ψίκι. Σε κάθε λέξη αφιερώνονται τρεις παράγραφοι, όχι περισσότερες από 200 λέξεις -αλλιώς το βιβλίο θα αποκτούσε διαστάσεις απαγορευτικές, άλλωστε κι έτσι ξεπέρασε τις 300 σελίδες.

Σε αντίθεση με το προηγούμενο γλωσσικό μου βιβλίο, το Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία, το οποίο περιείχε κυρίως δημοσιευμένο υλικό, είτε στην εφημερίδα Αυγή είτε σε τούτο εδώ το ιστολόγιο, οι Λέξεις που χάνονται έχουν υλικό ως επί το πλείστον αδημοσίευτο, αν και για κάποιες από τις λέξεις αυτές έχουμε συζητήσει στο ιστολόγιο, αλλά αυτές είναι μειοψηφία.

Για να πάρετε μιαν ιδέα από το περιεχόμενο του βιβλίου, αντιγράφω εδώ ένα λήμμα, το ζιαφέτι. Διάλεξα τη λέξη αυτή επειδή την είχαμε χρησιμοποιήσει εδώ, σε σχόλια, χωρίς όμως να της αφιερώσουμε ειδικό άρθρο -και επειδή ο φίλος που την είχε πρωτοχρησιμοποιήσει έχει σταματήσει να σχολιάζει.

Ζιαφέτι

Ζιαφέτι είναι το συμπόσιο, το φαγοπότι, το ξεφάντωμα, το γλέντι. Δάνειο από τα τουρκικά, ziyafet, λέξη που έχει περάσει σε όλες τις βαλκανικές γλώσσες. Ακούγεται και σήμερα, ιδίως για τα γλέντια που γίνονται σε πανηγύρια και γενικά σε χωριά. Από την παρουσίαση του δίσκου δημοτικής μουσικής Ζαγορίσιο ζιαφέτι αντιγράφω τον ορισμό: «Ζιαφέτι στο Ζαγόρι είναι όταν μαζεύονται 25-30 άτομα, βάζουν ένα αρνί σε καφενείο νύχτα και σου λένε έλα».

Σε ένα δημοτικό του Ολύμπου, όταν φέραν το κεφάλι του Τάκου στον Πασά, έγινε «τρεις μέρες ζιαφέτι», ενώ αρκετά συχνά χρησιμοποιεί τη λέξη ο Ρήγας στο Σχολείον των ντελικάτων εραστών. Στις Νησιώτικες ιστορίες ο Εφταλιώτης θυμάται έναν γάμο όπου «ήτανε μια λάκερη βδομάδα, κάθε μέρα κι απ’ ένα μεγάλο ζιαφέτι».

Η λέξη ωστόσο δεν ακούγεται μόνο στην Ήπειρο, τη βρίσκω επίσης στα νησιά, την Κρήτη, τη Θράκη, πιθανώς και αλλού. Ζιαφέτι γινόταν επίσης τα παλιότερα χρόνια όταν τελείωνε το χτίσιμο ενός σπιτιού και ο νοικοκύρης τραπέζωνε τους μαστόρους. Ωραία λέξη το ζιαφέτι, κι ας μην την έχουν τα νεότερα λεξικά· στους ζοφερούς καιρούς μας, θέλουμε πολλά συνώνυμα της ευωχίας και της συντροφικότητας.

Προσπαθώ σε κάθε λήμμα να έχω παραθέματα από εμφανίσεις της λέξης σε κείμενα μεγάλων συγγραφέων μας, θέλοντας να παντρέψω λεξικογραφία και λογοτεχνία. Έτσι, πέρα από τη γεύση που παίρνει ο αναγνώστης από μεγάλα έργα, μπορεί επίσης να μάθει τι είναι επιτέλους το καραντί που απειλεί να μας μπατάρει στο ποίημα του Καββαδία, ποιον υβριστικό χαρακτηρισμό για τους ιερείς είχε καταγράψει στο λεξικάκι του ο Καβάφης, πώς είχε αποκαλέσει ο Βάρναλης τον Τσόρτσιλ, σε ποια λέξη είχε κολλήσει ο Άγγλος μεταφραστής του Σεφέρη και τι εννοεί ο Μάρκος Βαμβακάρης όταν τραγουδάει πως «κάνει σαρμάκο».

Για να σχηματίσετε μια εικόνα για το περιεχόμενο, ιδού μερικά λήμματα, το 1/10 του συνόλου, παρμένα περίπου στην τύχη:

1. αβαγιανός
2. αλιτζές
3. αντράλα
4. αρουλίζω
5. βεδούρα
6. βοδώνω
7. γερδέλι
8. γκαϊλές
9. γουλόζος
10. διώμα
11. ζαμπούνης
12. ζνίχι
13. καλιοντζής
14. καρύτζαφλος
15. κατσιφάρα
16. κνικάτος
17. κουρνάζος
18. λιμπά, τα
19. μαναφούκι
20. μονομερίδα
21. μπακράτσι
22. μπονόρα
23. ναμικιόρης
24. ξαντιμεύω
25. οσκρός
26. πίζουλος
27. πρέντζα
28. ρομπατσίνα
29. σατίρι
30. σοπάκι
31. ταζέδικος
32. ταυραμπάς
33. τράφος
34. τσίμπαλο
35. φλετουρώ
36. χάψη
37. ψίκι

Νομίζω ότι οι Λέξεις που χάνονται είναι καλό για «βιβλίο κομοδίνου»: αφού τα άρθρα είναι αυτοτελή, μπορεί κανείς να διαβάζει ένα-δυο άρθρα και μετά να το αφήνει: δεν είναι ανάγκη να το διαβάσετε σε μια καθισιά, ούτε να το ξεκινήσετε από την αρχή.

Το βιβλίο υπάρχει στα βιβλιοπωλεία, όπως διαπίστωσα με τα μάτια μου προχτές που το βρήκα στον Ιανό της Θεσσαλονίκης, ενώ βλέπω επίσης ότι υπάρχει και στα ηλεβιβλιοπωλεία, π.χ. στην Πρωτοπορία. Φυσικά δεν είμαι αμερόληπτος, αλλά μου φαίνεται ωραίο δώρο για τις γιορτές 🙂