Οι ασκοί του εώλου

Έχω πολλές φορές υποσχεθεί να γράψω για τη λέξη «έωλος» και την (μάλλον ανύπαρκτη) λέξη «αίολος» που λανσάρισε το λεξικό Μπαμπινιώτη, επιμένοντας μάλιστα ότι είναι λάθος να λέμε «έωλος = αστήρικτος, αβάσιμος», αλλά όλο το ανέβαλλα. Τις προάλλες, ένας φίλος μού έστειλε ηλεμήνυμα στο οποίο μου ζητούσε τη γνώμη μου και του έστειλα το σχετικό κεφάλαιο από το βιβλίο μου «Γλώσσα μετ’ εμποδίων». Στο μεταξύ, χτες ο Γιάννης Χάρης παρουσίασε στο ιστολόγιό του ένα πρόσφατο άρθρο του Ν. Δ. Τριανταφυλλόπουλου από τη Νέα Εστία, για το ίδιο ακριβώς θέμα και, σε μεγάλο βαθμό, με παρεμφερή επιχειρήματα. Ο Γ. Χάρης κάνει λόγο και για όσα έχω γράψει στο βιβλίο, και επειδή το βιβλίο έχει εξαντληθεί και το συγκεκριμένο κεφάλαιο δεν υπάρχει ονλάιν, σκέφτηκα να αναδημοσιεύσω εδώ το παλιό μου άρθρο, ώστε να υπάρχει κι αυτό, ιδίως επειδή το άρθρο του Τριανταφυλλόπουλου είναι σε σκαναρισμένες εικόνες και δεν γκουγκλίζεται. Να πούμε επίσης ότι για το ίδιο θέμα έχουν γράψει ο Γιάννης Χάρης καθώς και ο Τιπούκειτος.

Στο τέλος του κεφαλαίου από το βιβλίο μου έχω κολλήσει ένα μεταγενέστερο άρθρο μου για το ίδιο θέμα, έστω και αν αυτό υπάρχει και αυτοτελώς ονλάιν. Επιγραμματικά, υποστηρίζω ότι α) η λέξη «έωλος» δεν σημαίνει *μόνο* μπαγιάτικος, όπως διατείνεται το λεξικό Μπαμπινιώτη και οι μπαμπινιωτιστές, αλλά ότι εδώ και καμιά εικοσαριά αιώνες έχει πάρει επίσης τη σημασία «αστήρικτος, αβάσιμος» και ότι με αυτή τη σημασία τη βρίσκουμε σε κείμενα δοκιμότατων συγγραφέων. β) η λέξη «αίολος», την οποία θεωρεί σωστή το λεξικό Μπαμπινιώτη δεν είναι αρχαία (η αρχαία λέξη είναι «αιόλος») και είναι αμφίβολο αν υπάρχει σε κείμενο παλαιότερο του λεξικού Μπαμπινιώτη.

Το παλιό μου άρθρο:

Στο Λεξικό Μπαμπινιώτη, στη σελ. 91 της β’ έκδοσης, αμέσως μετά το λήμμα ‘αίολος’, υπάρχει ένα πλαίσιο το οποίο λέει επί λέξει τα εξής:

αίολος ή έωλος; Λείπει συνήθως από τα λεξικά –ή το συναντούμε να γράφεται εσφαλμένα και να συγχέεται με το έωλος– το συχνό σήμερα στη χρήση αίολος με τη σημασία «αιωρούμενος, στον αέρα, ευμετάβλητος, ασταθής, αστήρικτος» (για λόγια, επιχειρήματα κ.τ.ό.). Πρόκειται για την αρχ. λ. αἰόλος, που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι με την ίδια περίπου σημασία, της οποίας ο τόνος στα Νέα Ελληνικά έχει αναβιβαστεί στην προπαραλήγουσα, προφανώς υπό την επίδραση του ονόματος Αίολος, του θεού των ανέμων, επίσης συνδεδεμένου με το ευμετάβολο του καιρού. Διαφορετικό είναι το έωλος, επίσης αρχαίο (από το ἕως / ἠώς «αυγή, μέρα»), το οποίο σήμαινε τον «χθεσινό» και (για τρόφιμα) τον «μη νωπό, μη φρέσκο». Πρόκειται για λόγια λέξη που μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σήμερα σε επίσημο, τυπικό, γραπτό λόγο αντί για το μπαγιάτικος (< τουρκ. bayat) της καθημερινής γλώσσας.

Μόλις το είδα, καθώς διάβαζα το λεξικό (δεν το κάνουν όλοι, αλλά εγώ συνηθίζω να τα διαβάζω τα λεξικά) άνοιξα τα μάτια μου διάπλατα διότι, να το ομολογήσω, λέξη ‘αίολος’ δεν ήξερα. Πήγα όμως στα λεξικά. Καταρχήν ή καταρχάς, τι σημαίνει η αρχαία λέξη ‘αιόλος’; Ας ανοίξουμε το Λίντελ Σκοτ. Λοιπόν, ‘αιόλος’ σημαίνει:

1)      γρήγορος, ευκίνητος (πόδας αιόλος ίππος)

2)      απαστράπτων, σαν επίθετο της πανοπλίας (αιόλα τεύχεα στον Όμηρο)

3)      που αλλάζει απόχρωση, που γυαλίζει (αιόλα νυξ)

4)      παρδαλός, αποχρωματισμένος, ποικίλος

5)      μεταφορικά, ευμετάβλητος

6)      ακόμα πιο μεταφορικά, κυρίως στους ποιητές, πανούργος, π.χ. αιόλω ψεύδει στον Πίνδαρο.

Να επισημάνω ότι μόνο μία από τις σημασίες αυτές ταιριάζει με το σχόλιο του λεξικού Μπαμπινιώτη, ή το πολύ δύο, άρα δεν είναι «περίπου» ίδια η σημασία του αρχαίου ‘αιόλος’ και του καινοφανούς (ή ίσως κενοφανούς) ‘αίολος’. Να σημειώσω επίσης ότι το καλό λεξικό αποφεύγει να μας πει πώς και πότε ανέβηκε ο τόνος από το αρχαίο ‘αιόλος’ στο ανεύρετο ‘αίολος’.

Τέλος πάντων, η αίγλη του λεξικού Μπαμπινιώτη είναι τόσο μεγάλη που πολλοί υιοθέτησαν ανεξέταστα τη γραφή ‘αίολος’. Όταν κάποιος επιστολογράφος διαμαρτυρήθηκε στα Νέα πρόπερσι για την αλλαγή ορθογραφίας του ‘έωλος’ σε ‘αίολος’, του επισημάνθηκε από τον αρμόδιο συντάκτη της εφημερίδας ότι σύμφωνα με τα λεξικά Μπαμπινιώτη, Δημητράκου και Τεγόπουλου «έωλος σημαίνει μπαγιάτικος ενώ αίολος σημαίνει αστήρικτος». Κατά το ήμισυ αυτό είναι αλήθεια, κατά το έτερον ήμισυ είναι χοντρή ανακρίβεια, διότι ούτε το λεξικό Δημητράκου, ούτε το λεξικό Τεγόπουλου έχουν λήμμα ‘αίολος’.

Είναι όμως αλήθεια ότι το λεξικό Μπαμπινιώτη, αν και καινοτομεί στο λήμμα ‘αίολος’ που δεν υπάρχει σε κανένα άλλο λεξικό, δεν πρωτοτυπεί στο ερμήνευμα του λήμματος ‘έωλος’. Θέλω να πω, όταν το λεξικό Μπαμπινιώτη στο λήμμα ‘έωλος’ δίνει μόνο τη σημασία «αυτός που έχει απομείνει από την προηγούμενη μέρα, μπαγιάτικος», μπορεί μεν να σφάλλει, αλλά ακολουθεί τα περισσότερα προηγούμενα λεξικά. Πράγματι, τα παλαιότερα μεγάλα λεξικά (Δημητράκου και Σταματάκου) δεν καταγράφουν τη σημασία έωλος = αστήρικτος. Η σημασία όμως αυτή υπήρχε και τα παλιότερα χρόνια, δεν είναι φαινόμενο της τελευταίας δεκαετίας. Δυστυχώς, τα λεξικά στη χώρα μας, ακόμα και τα πολύ καλά, δεν συντάσσονται με βάση σώματα κειμένων, κι έτσι τα λάθη αναπαράγονται. (Ίσως μόνο το λεξικό Τριανταφυλλίδη να έχει συνταχθεί με βάση σώματα κειμένων).

Ας πάμε, όμως, στα σώματα, όπου και όπως μπορούμε. Κοιτάζω ένα σώμα εφημερίδων της δεκαετίας του 1960: δεν βρίσκω ούτε μία χρήση του έωλος με τη σημασία μπαγιάτικος, βρίσκω όμως αρκετές με τη σημασία αστήρικτος. Για παράδειγμα, είναι ένα επιχείρημα κατά βάσιν έωλον (Λουκής Ακρίτας στη Βουλή, Ελευθερία 3.9.1964), ή πόσο έωλη ήταν η ψυχή και το φρόνημα κι η γνώμη του (Μάριος Πλωρίτης, «Επικαιρότητα της Αντιγόνης», Ελευθερία 13.6.1965).

Να πάμε πιο πίσω; Ανεβαίνουμε στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια: η αδέσποτος κατηγορία κατά της Αγροτικής Τραπέζης … είναι έωλος και τελείως αβάσιμος, Εμπρός 17.8.1950 και όλα αυτά είναι τόσον έωλα και ανεδαφικά ώστε να αποβαίνη απορίας άξιον πώς σοβαρά δημοσιογραφικά όργανα…, Εμπρός 19.9.1948.

Πάμε ακόμα πιο πίσω. Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα βρίσκω πράγματι αναφορές με τη σημασία έωλος = μπαγιάτικος, π.χ. 80 οκάδες εώλων ιχθύων (Σκριπ, 4.2.1910), βρίσκω όμως, από τότε, και αναφορές με τη μεταφορική σημασία: τας ασυστάτους και εώλους κατηγορίας ανασκευάζει με αγόρευσή του στη Βουλή ο βουλευτής Π. Μερλόπουλος στο Εμπρός της 7.3.1903, ενώ στις 4.9.1905 στην ίδια εφημερίδα ένας ομογενής από Βενετία ισχυρίζεται ότι Τα εις τας αθηναϊκάς εφημερίδας γραφέντα εν σχέσει προς τα εν τη ενταύθα Ελλην. Κοινότητι είναι έωλα και ανακριβή.

Αλήθεια, πόσο πίσω μπορούμε να πάμε; Πολύ πίσω!

Οι αρχαίοι έλεγαν αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις, ας επισκεφθούμε κι εμείς τα αρχαία κείμενα κι ας δούμε περιπτώσεις που χρησιμοποιείται το ‘έωλος’ με αναμφισβήτητη μεταφορική σημασία. Ξεκινάμε από τον Λουκιανό, επειδή ο Λουκιανός μάς διασώζει τη μετάβαση της σημασίας· συγκεκριμένα, στον Ψευδολόγο λέει: βουλόμενος δὴ μὴ ἕωλα δόξαι λέγειν ἀλλ΄ αὐτοσχεδιάζειν τὰ ἐκ τοῦ βιβλίου. Εδώ το ‘έωλα’ σημαίνει «αυτά που έχουν ήδη ειπωθεί», τουλάχιστον σύμφωνα με τη γαλλική μετάφραση που συμβουλεύομαι. Ξαναειπωμένα, όχι φρέσκα, αλλά προσοχή: το επίθετο δεν χαρακτηρίζει οπωρολαχανικά ή κρέατα αλλά λόγια. Δηλαδή έχουμε την αρχική σημασία του έωλος = μπαγιάτικος, αλλά εφαρμοσμένη μεταφορικά.

Πάμε λίγο αργότερα, στον εθνικό φιλόσοφο Κέλσο, που μας τον έχει διασώσει ο Ωριγένης, ως γνωστόν. Λέει λοιπόν ο Κέλσος, ὡς ἕωλα τὰ περὶ ἀναστάσεως νεκρῶν καὶ κρίσεως θεοῦ. Εδώ έχουμε αναμφισβήτητα μεταφορική χρήση, ότι είναι αστήρικτα (έωλα) τα περί αναστάσεως νεκρών. Προχωράμε στον Επιφάνιο, ο οποίος τον 4ο αιώνα έγραψε το Πανάριον (σαν να λέμε πανέρι), έναν κατάλογο αιρέσεων με την ενδεδειγμένη φυσικά αντιμετώπιση της καθεμιάς. Εκεί λέει λοιπόν: τούτων τῶν ῥημάτων τῶν ἑώλων τε καὶ σαθρῶν και πιο κάτω ὁ λόγος ὁ ἕωλος καὶ μὴ ἔχων σύστασιν μήτε δύναμιν μήτε συνέσεως λογισμὸν ἢ ἔμφασιν και σε ένα άλλο σημείο: ἕωλα δέ͵ Μάρκελλε͵ καὶ ψευδῆ ταῦτα. Δεν νομίζω ότι χρειάζεται μετάφραση, είναι αρκετά απλή η γλώσσα, και είναι οφθαλμοφανέστατο ότι και ο Επιφάνιος χρησιμοποιεί το ‘έωλος’ ακριβώς όπως εμείς σήμερα (εμείς πλην μπαμπινιωτιστών, δηλαδή).

Και για να μη νομιστεί ότι μόνο ο Επιφάνιος το χρησιμοποιεί έτσι, ιδού και Χρυσόστομος: ἀλλ΄ ἕωλος οὗτος ὁ λόγος καὶ οὐκ ἀληθὴς, αλλά και Θεοδώρητος: ἕωλος πανταχόθεν ἀποδέδεικται ἡ τῶν ἐναντίων συκοφαντία, μια φράση που θα την έλεγε κανείς βγαλμένη από σημερινή κοκορομαχία πολιτικών! Αλλά και στα πρακτικά της Οικουμενικής Συνόδου του Οικουμενικού συμβουλίου της Εφέσου, του 431 μ.Χ., λέει κάποιος επίσκοπος: ἐπείσθην ὡς ἕωλα πάντα ἐτύγχανε τὰ εἰρημένα μοι κατὰ τῆς ἁγίας συνόδου, που θα μπορούσε να το πει κι ένας σημερινός δεσπότης.

Για να προχωρήσω χρονικά πιο πέρα, παραλείπω αρκετά αποσπάσματα και πηγαίνω στον 10ο αιώνα, στις επιστολές του πατριάρχη Νικολάου, όπου: Ψευδῆ γὰρ ἅπαντα καὶ ἕωλα τὰ δηλούμενα καὶ γραφόμενα. Είναι εντυπωσιακό ότι ο Νικόλαος χρησιμοποιεί το ίδιο σχήμα όπως και ο Επιφάνιος πεντέξι αιώνες πιο πριν: ψευδή και έωλα, ψευδή και αστήρικτα θα λέγαμε σήμερα εμείς (πλην μπαμπινιωτιστών, επαναλαμβάνω).

Θέλετε και λεξικό; Πάμε στο λεξικό Σούδα, το μεγαλύτερο βυζαντινό λεξικό. Εκεί, ο ορισμός παρατίθεται σε όλη του τη μεγαλοπρέπεια. Ἕωλα τὰ χθεσινά. καὶ Ἕωλον ὁμοίως͵ τὸ ψυχρόν͵ μάταιον͵ ἀνωφελές͵ ἀνίσχυρον· Μάλιστα, το λεξικό παραθέτει και το γνωστό υπέροχο ανέκδοτο για τον Φιλόξενο, τον ποιητή, που ο τύραννος Διονύσιος των Συρακουσών τον είχε στείλει σε καταναγκαστικά έργα επειδή δεν επαινούσε τα ποιήματά του.

Να κάνω διάλειμμα να διηγηθώ την ιστορία, αξίζει. Ο τύραννος που είχε ψώνιο ότι είναι μεγάλος τραγωδός, διάβαζε τα ποιήματά του σε έναν κύκλο ποιητών. Ρώτησε τον Φιλόξενο τη γνώμη του, κι εκείνος θαρρετά του είπε ότι είναι για πέταμα. Θύμωσε ο Διονύσιος και τον έστειλε να σπάει πέτρες. Πέρασε κάμποσος καιρός και ο τύραννος υπέθεσε ότι θα έχει λογικευτεί ο ποιητής, οπότε τον συγχώρεσε και τον κάλεσε ξανά σε συμπόσιο, όπου, φυσικά, άρχισε να απαγγέλλει πάλι την καινούργια του ποιητική παραγωγή. Δίχως να πει λέξη ο Φιλόξενος σηκώθηκε και έκανε να φύγει. – Πού πας; τον ρώτησε ο Διονύσιος. – Στο λατομείο, είπε ο ποιητής! Το ανέκδοτο το βρίσκω υπέροχο όπως είπα, αλλά αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ είναι ότι για τα ποιήματα του τυράννου χρησιμοποιείται η λέξη ‘έωλα’. Προφανώς όχι μπαγιάτικα, αλλά σκάρτα, ανάξια λόγου, για τα μπάζα. Μεταφορική χρήση και πάλι.

Και όχι απλώς μια οποιαδήποτε μεταφορική χρήση. Η ίδια συγκεκριμένη μεταφορική χρήση, από τον 3ο αιώνα μέχρι σήμερα, από τον Κέλσο που βρίσκει έωλα τα περί αναστάσεως νεκρών, στους επισκόπους που βρίσκουν έωλα τα όσα έχουν ειπωθεί εναντίον της συνόδου, στον πατριάρχη Νικόλαο που βρίσκει ψευδή και έωλα όσα γράφτηκαν, μια αδιατάραχτη γραμμή μέσα στους αιώνες οδηγεί ίσια μέχρι τον σημερινό κυβερνητικό εκπρόσωπο που κρίνει έωλα τα επιχειρήματα της αντιπολίτευσης ή μέχρι τα αμφιθέατρα των φοιτητικών μας συνελεύσεων, όπου φωνάζαμε «άσε ρε τα σάπια!» στον ομιλητή της αντίπαλης παράταξης!

Θα μου πείτε: καλά, και πώς εξηγείς ότι δεν έχει καταγραφτεί στα λεξικά αυτή η σημασία, η μεταφορική, της λέξης ‘έωλος’, που χρησιμοποιείται από τον Κέλσο μέχρι τον βουλευτή του 1900 ή του 1960; Θα απαντήσω ότι υπάρχει και σε λεξικά καταγραμμένη η σημασία, απλώς όχι σε όλα.

Για παράδειγμα, στο λεξικό του ιδρύματος Τριανταφυλλίδη, στο λήμμα ‘έωλος’ διαβάζουμε: κυρίως ως χαρακτηρισμός επιχειρημάτων κτλ. που είναι ξεπερασμένα και που κατά συνέπεια δεν έχουν ουσιαστικό περιεχόμενο, που είναι αβάσιμα. [λόγιο < αρχ. ἕωλος (αρχική σημασία: μπαγιάτικος)]. Εδώ μας λέει υπαινικτικά κάτι πολύ σημαντικό ο Ευ. Πετρούνιας, που έκανε τις ετυμολογίες του καλού λεξικού. Ότι όχι μόνο η λέξη ‘έωλος’ σημαίνει σήμερα «αβάσιμος» (και όχι μπαγιάτικος), αλλά και στα αρχαία ελληνικά η έννοια μπαγιάτικος ήταν απλώς η αρχική της σημασία. Αυτό το είδαμε άλλωστε αναλυτικά από τα δεκάδες παραδείγματα χρήσης με σημασία μεταφορική.

Η αλήθεια είναι ότι το Λίντελ Σκοτ δεν καταγράφει απερίφραστα μεταφορικές σημασίες της λέξης. Αν όμως ανοίξουμε τον Lampe, το Πατριστικό Πατερικό λεξικό, που είναι χρήσιμο επειδή κάνει τη γέφυρα ανάμεσα στο Λίντελ Σκοτ και στα νεότερα, θα διαβάσουμε ότι ‘έωλος’ αρχικά σημαίνει μπαγιάτικος και ότι συχνά χρησιμοποιείται μεταφορικά με την έννοια «ασήμαντος, αβάσιμος, αστήρικτος». Και δίνει και άφθονα παραδείγματα ο Lampe από φράσεις που τεκμηριώνουν πέρα από κάθε αμφιβολία ότι το ‘έωλος’ δεν σημαίνει μόνο «χτεσινός» και «μπαγιάτικος», αλλά και «αστήρικτος». Κάποιες από αυτές τις φράσεις τις είδαμε ήδη κι εμείς εδώ. Φυσικά, ο Lampe δεν περιλαμβάνει λήμμα ‘αίολος’.

Και αλήθεια, υπάρχει άραγε λέξη ‘αίολος’; Καθώς γράφω τις γραμμές αυτές, δεν έχω ακόμα κατασταλάξει αν πράγματι υπήρξε κάπου κάποτε λέξη ‘αίολος’ με τη σημασία «ευμετάβλητος» ή αν το λήμμα του λεξικού Μπαμπινιώτη είναι κάποιο εσκεμμένο λάθος που τυπώθηκε σαν δόλωμα, σαν αυτά που συνηθίζουν μερικά λεξικά για να ξεσκεπάζουν όσους τα αντιγράφουν.

Βεβαιότητα απόλυτη δεν έχω (ούτε γι’ αυτό το θέμα, ούτε για άλλα), αλλά ύστερα από ενδελεχή έρευνα μπορώ να πω με ασφάλεια ότι:

• κανένα λεξικό απ’ όσα συμβουλεύτηκα δεν καταγράφει λέξη ‘αίολος’·
• σε κανένα κείμενο της ελληνικής δεν μπόρεσα να βρω επίθετο ‘αίολος’· βεβαίως, βρήκα το κύριο όνομα Αίολος·
• το επίθετο ‘έωλος’ που αρχικά σήμαινε «μπαγιάτικος, χτεσινός», ήδη από τον 3ο αιώνα και αδιατάρακτα στη συνέχεια πήρε τη μεταφορική σημασία «αστήρικτος», όπως μαρτυρείται από δεκάδες χωρία·
• σήμερα, όπως κατοχυρώνει και το έγκυρο λεξικό Τριανταφυλλίδη, η κύρια σημασία της λέξης ‘έωλος’ είναι «αστήρικτος, αβάσιμος».

Η ιστορία έχει και την αστεία της πτυχή. Είπα πιο πάνω ότι υπάρχουν πολλοί που δέχονται ανεξέταστα ό,τι κι αν γράφει το λεξικό Μπαμπινιώτη, παρ’ όλο που το συνέταξαν θνητοί άνθρωποι και παρ’ όλο που στο εξώφυλλό του γράφει «Λεξικό» και όχι «Ευαγγέλιον». Στην υπόθεση με τον έωλο αίολο το καλό λεξικό έχει πάρει πολλούς στο λαιμό του. Να διηγηθώ μια διδακτική ιστορία.

Όταν ο δρομέας Κώστας Κεντέρης κέρδισε το χρυσό μετάλλιο στην Ολυμπιάδα του Σίδνεϊ το 2000, και έναν χρόνο αργότερα ζευγάρωσε τις επιτυχίες του στο Παγκόσμιο Πρωτάθλημα, για να τον τιμήσει η Ναυτιλιακή Εταιρεία Λέσβου έδωσε το όνομα «Αίολος Κεντέρης» σε ένα από τα πιο γρήγορα πλοία της. Μετά, όταν στην Ολυμπιάδα του 2004 ο Κεντέρης μπλέχτηκε στο γνωστό σκάνδαλο, πολλές εφημερίδες και τηλεοπτικά ρεπορτάζ δεν αντιστάθηκαν στον πειρασμό του εύκολου λογοπαιγνίου και βγήκαν με τίτλο: ΕΩΛΟΣ ΚΕΝΤΕΡΗΣ.

Λίγες μέρες αργότερα, είδα στην Ελευθεροτυπία το ακόλουθο σχόλιο από έναν λάτρη της γλώσσας [έτσι το έγραφα στο βιβλίο -θα καταλάβατε ίσως ότι είναι ο Στάθης Σταυρόπουλος]:

Ένα εύκολο, ατυχές και –κυρίως– λάθος λογοπαίγνιο πλημμύρισε τον Τύπο αυτές τις ημέρες: το «Αίολος Κεντέρης» που έγινε «Έωλος Κεντέρης» για να δείξει το ψεύτικο, το σόλοικο και το αναξιόπιστον του πράγματος στη γνωστή θλιβερή ιστορία. Όμως, όπως επανειλημμένως έχει γραφεί επίσης στον Τύπο, η λέξη «έωλος» σημαίνει απλώς ο μπαγιάτικος, «ο εκ της προηγούμενης ημέρας απομείνας, ο χθεσινός»· (λεξικά Δημητράκου, Μπαμπινιώτη, Τεγόπουλου κι όλα τα λεξικά). Χρησιμοποιείται (η λέξη «έωλος») μόνον περί τροφίμων, ειδικώς «επί κρεάτων και ιχθύων» κι είναι απλώς το αντίθετον του φρέσκος. Αντιθέτως, η λέξη «αίολος» (προερχόμενη απ’ τον Αίολο τον θεό των ανέμων και «τον ασκό του» –όχι «τους ασκούς του», άλλο λάθος αυτό), σημαίνει μεν ο ευκίνητος κι ο ορμητικός, αλλά κυριώτατα σημαίνει: ο άστατος, ο ευμετάβολος, ο δόλιος, ο πανούργος, μάλιστα κατά Πίνδαρον «αίολον ψεύδος», ο ασταθής, ο αφερέγγυος, ο αναξιόπιστος –όπερ έδει δείξαι. Είναι, συνεπώς, ειρωνικόν αλλά αληθές, ότι η λέξη «αίολος» από μόνη της εμπεριέχει τον ψόγο, που με τη λέξη «έωλος», πολλοί, πλην όμως λανθασμένα, προσπάθησαν να αποδώσουν.
Τι να κάνουμε; Ενίοτε η γλώσσα λέγει τα αληθή χωρίς να χρειάζεται να λανθάνει…

Όσοι είχαν την υπομονή να διαβάσουν το πανωκατωσέντονο που έγραψα, θα έχουν ήδη δει ότι ο λάτρης της γλώσσας έπεσε έξω εφ’ όλης της ύλης. Η λέξη που σημαίνει «άστατος, ευμετάβλητος, πανούργος» δεν είναι η λέξη ‘αίολος’ αλλά η λέξη ‘αιόλος’. Μόνο αυτή τη λέξη έχουν τα λεξικά, μόνο αυτή τη λέξη χρησιμοποιεί π.χ. ο Πίνδαρος. Και βέβαια η λέξη ‘έωλος’ δεν χρησιμοποιείται μόνο για κρέατα και ψάρια, αλλά έχει, τουλάχιστον τα τελευταία 2000 χρόνια, αποκτήσει τη μεταφορική σημασία «αβάσιμος, αστήρικτος, ψεύτικος, σκάρτος». Το λογοπαίγνιο με τον έωλο αίολο μπορεί να ήταν εύκολο, αλλά λανθασμένο δεν ήταν.

Και τέλος, το τελευταίο ίσως δίδαγμα που θα μου αρκούσε να χωνέψουμε μερικοί έστω απ’ όσους διαβάζουμε τούτες τις γραμμές, είναι το εξής: Όλες οι γλώσσες είναι δύσκολες, αλλά η δική μας, η ελληνική, επειδή πιάνει τόσες χιλιάδες χρόνια είναι διπλά και τρίδιπλα δύσκολη. Λεξικό δυσκολεύεται να την αγκαλιάσει και γραμματικός να τη δαμάσει. Λοιπόν, πριν ανοίξετε τους ασκούς (ναι, τους ασκούς!) του Αιόλου και του εώλου και αρχίσετε να ειρωνεύεστε όσους γράφουν «έωλος», και για να το γενικεύσω, πριν αρχίσετε να βγάζετε αγράμματους όσους χρησιμοποιούν μια εκδοχή διαφορετική από αυτήν που ξέρατε ή αυτήν που έτυχε να δείτε πρώτη, σκεφτείτε να ανοίξετε και κανένα άλλο λεξικό –ένα δεν φτάνει για την ανυπόταχτη γλώσσα μας!

Όσο για τους ασκούς; Ναι, ο Όμηρος δεν μιλάει για «ασκούς του Αιόλου» αλλά για έναν ασκό. Και εδώ κολλάω το νεότερο άρθρο μου:

Οι λαθολόγοι  είναι κατηγορηματικοί: είναι λάθος να λέμε «άνοιξε τους ασκούς του Αιόλου», το σωστό είναι «τον ασκό του Αιόλου». Έτσι συνιστά το βιβλίο «Το λέμε σωστά; Το γράφουμε σωστά;» έτσι και το άρθρο με τα εκατό «Συχνά λάθη στη χρήση της νεοελληνικής» του δ.φ. Αρ. Αναγνώστου για το οποίο έχω γράψει άλλο σημείωμα. Το συνήθως συντηρητικό λεξικό Μπαμπινιώτη λημματογραφεί την έκφραση ως «ανοίγω τους ασκούς του Αιόλου» αλλά σε παρένθεση σημειώνει ότι ορθότερος είναι ο τύπος «τον ασκό του Αιόλου». Ακολουθώντας τη χρήση και όχι τη μυθολογία, το λεξικό του Ιδρύματος Τριανταφυλλίδη καταγράφει «τους ασκούς του Αιόλου».

Στο βιβλίο μου «Γλώσσα μετ’ εμποδίων» δεν αφιερώνω ειδικό κεφάλαιο στην έκφραση αυτή, αλλά λέω τα εξής σε ένα κεφάλαιο όπου εξετάζω διάφορες, ελαφρότερες ή βαρύτερες, περιπτώσεις κειτουκειτισμού, δηλ. δογματικής προσήλωσης στην αρχική μορφή εκφράσεων:

«Επίσης μαθαίνουμε ότι είναι λάθος να λέμε «άνοιξε τους ασκούς του Αιόλου» διότι ο Όμηρος στην Οδύσσεια μιλάει για έναν ασκό, όχι για πολλούς. Εδώ θα δώσω κάπως περισσότερο δίκιο στους λαθοθήρες, διότι δεν στηρίζονται απλώς και μόνο σε μια φράση (η οποία, πρέπει να το πούμε, δεν απαντά στον Όμηρο) αλλά και σε ένα πραγματολογικό στοιχείο, στις απεικονίσεις του Αιόλου κτλ. Ωστόσο, στη σημερινή εποχή, πολλοί βρίσκουν περισσότερο παραστατικό να χρησιμοποιούν τον πληθυντικό (πολλές φουρτούνες και προβλήματα στην μπερδεμένη σύγχρονη ζωή, πολλοί ασκοί!) Από την εμπειρία μου, στην καθημερινή χρήση ο ενικός (ο ασκός του Αιόλου) και ο πληθυντικός (οι ασκοί) έχουν πάνω-κάτω ίσο μερίδιο. Για το λόγο αυτό πολλές έγκυρες φρασεολογικές συλλογές καταγράφουν τη φράση στον πληθυντικό, όπως άλλωστε και το λεξικό Τριανταφυλλίδη. Δεν θα διορθώσω τον ασκό, αλλά θα ζητήσω να μη θεωρούνται λάθος οι ασκοί».

Δηλαδή, για τους ασκούς του Αιόλου ακολουθώ τακτικη μαοϊκή, με την έννοια ότι αφήνω όλα τα λουλούδια να ανθίσουν. Εγώ προτιμώ τους ασκούς, αν δω έναν ασκό σε δικό σας κείμενο δεν θα το θεωρήσω λάθος και δεν θα το διορθώσω, αλλά αν επιχειρήσετε να διορθώσετε ασκούς σε δικό μου κείμενο και να τους κάνετε ασκό, θα στενοχωρηθούμε.

Ωστόσο, άνοιξα σήμερα τον Παπαδιαμάντη, τον πέμπτο παρεξηγημένο τόμο του, που έχει όλα τα «υπόλοιπα» κείμενά του, άρθρα σε εφημερίδες και άλλα τέτοια, και αισθάνθηκα δικαίωση. Αφορμή, ένα σημείωμα του Παντελή του Μπουκάλα στην Καθημερινή (που το έχω μεταφέρει εδώ) το οποίο παραθέτει αποσπάσματα από μια γλωσσική μελέτη του Παπαδιαμάντη. Κι όπως την (ξανα)διάβασα ολόκληρη, μηχανικά γυρίζοντας τις σελίδες έπεσα πάνω σε μια επιστολή του Παπαδιαμάντη σε εφημερίδα, στην οποία ο Ππδ. διαμαρτύρεται για τη μεροληπτική ανταπόκριση σε σχέση με κάποιες εκλογές στη Σκιάθο, ανταπόκριση την οποία υπέγραφε ο συντάκτης της εφημερίδας με το ψευδώνυμο Αίολος. Και ξεκινάει την επιστολή του ο μέγας κυρΑλέξανδρος:

Πολύ έωλός μοι εφάνη ο Αίολος, ο θεός των ανέμων, με τους φουσκωμένους ασκούς του, ούς επαφήκε πρό τινων ημερών εν τη Νέα Εφημερίδι, προκειμένου περί της δημοτικής εκλογής Σκιάθου.

Μ’ ένα σμπάρο, δυο δικαιώσεις! Αφενός ο Παπαδιαμάντης χρησιμοποιεί (φυσικά!) τον τύπο «έωλος» με τη μεταφορική σημασία (κι ας έχουν βαλθεί μερικοί να μας πείσουν ότι το έωλος σημαίνει αποκλειστικά και μόνο ‘μπαγιάτικος’) και αφετέρου, το κυριότερο, μιλάει για «ασκούς» του Αιόλου σε πληθυντικό. I rest my case, θαρρώ ότι λένε οι αγγλοσάξονες σ’ αυτό το σημείο.

Γελοιογραφία του Στάθη Σταυρόπουλου από το 1993. Περιέργως, σε άρθρο του το 2004 ο ίδιος θεωρεί λάθος το «ασκοί του Αιόλου».