Το στερνό ταξίδι του Βύρωνα

Κάθε καλοκαίρι, εδώ και μερικά χρόνια, ο ΔΟΛ διαθέτει, από τα περίπτερα και τα «Σημεία Τύπου», μια σειρά βιβλίων, ένα την εβδομάδα, που έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό. Μια χρονιά, θυμάμαι, ήταν όλα ελληνικά ιστορικά μυθιστορήματα, σαν τους Γαληνότατους του Βλάχου και τους Γραικύλους του Ρούφου (για τους οποίους, το βιβλίο και τη λέξη, χρωστάω να γράψω κάποτε). Πέρυσι, ήταν βιβλία για την ιστορία του 20ού αιώνα, σαν το βιβλίο του Σπ. Μελά για τους βαλκανικούς πολέμους, που το παρουσίασα κι εδώ, ή τα μεγάλα ιστορικά βιβλία του Λιναρδάτου. Φέτος, το μενού είχε βιβλία περιηγητών που επισκέφθηκαν την Ελλάδα παλιότερα, ας πούμε τον 19ο αιώνα όπως ο Σατωβριάνδος ή ο Φλομπέρ. Τα βιβλία που κυκλοφορεί ο ΔΟΛ (νομίζω ότι η σειρά συνεχίζεται κάθε Σαββάτο) έχουν ήδη εκδοθεί παλιότερα στα ελληνικά, όμως οι εκδόσεις είναι νέες, δηλαδή έχουν τουλάχιστον μεταφερθεί στο μονοτονικό.

Λέω τουλάχιστον, επειδή το βιβλίο που θα παρουσιάσω σήμερα έχει υποστεί ριζικότερη επέμβαση –και προς το καλύτερο. Πρόκειται για το Τελευταίο ταξίδι του Λόρδου Μπάυρον και είναι γραμμένο από τον κόμη Πιέτρο Γκάμπα, που συνόδεψε τον Βύρωνα, όπως τον λέμε εμείς, στο ταξίδι του στο Μεσολόγγι κι έμεινε δίπλα του μέχρι το τέλος. Για να σας δώσω ένα κίνητρο να συνεχίσετε να διαβάζετε κάτι το εντελώς ανεπίκαιρο, ορίστε ένα μικρό κουίζ: ποια ελληνική πόλη ήταν το Δραγομέστι που εμφανίζεται συχνά στο βιβλίο; Την απάντηση θα τη βρείτε στις επόμενες παραγράφους.

Λοιπόν, το βιβλίο το έγραψε ο κόμης Γκάμπα. Ευγενής, αλλά με επαναστατικές ιδέες. Ο κόμης ήταν Ιταλός, αλλά έγραψε το βιβλίο του στα αγγλικά και το εξέδωσε στην Αγγλία, όπου είχε συνοδέψει το λείψανο του Μπάιρον. Ύστερα γύρισε στην επαναστατημένη Ελλάδα, αγωνίστηκε στην επανάσταση και το 1828 πέθανε (δεν ξέρουμε πώς) στην Τακτικούπολη, έναν οικισμό πλάι στα Μέθανα (νομίζω ακόμα έτσι λέγεται) που ονομάστηκε έτσι, το μαντέψατε, επειδή εκεί υπήρχαν παραπήγματα του τακτικού στρατού. Το βιβλίο του Γκάμπα μεταφράστηκε αμέσως, βιαστικά και με αρκετή δόση μεταφραστικής ελευθερίας στα γαλλικά.

Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο Μπάμπης Άννινος, από τους καλύτερους γραφιάδες μας, μετέφρασε το βιβλίο τού Γκάμπα, από τα γαλλικά, προφανώς για κάποια εφημερίδα (ο επιμελητής της έκδοσης παραμένει ασαφής ως προς το σημείο αυτό), επίσης με βασικό γνώμονα την τέρψη του αναγνώστη και όχι τη μεταφραστική ακρίβεια. Το κείμενο του Άννινου εκδόθηκε σε βιβλίο αργότερα, στη δεκαετία του 1960 από τον Γαλαξία νομίζω, και επανεκδόθηκε πρόσφατα, το 2005, με τίτλο «Ο Βύρων εν Ελλάδι». (Ο Μπάμπης Άννινος δεν έχει πια κοπιράιτ, καθότι πέθανε το 1934 –τότε πέθαιναν, δεν έφευγαν).

Θα μου πείτε, αφού υπήρχε πρόσφατη στην αγορά η επανέκδοση της μετάφρασης του Άννινου, για ποιο λόγο ξαναεκδόθηκε από τον ΔΟΛ το βιβλίο του Γκάμπα; Η πρωτοτυπία της σημερινής έκδοσης έγκειται στο ότι ο επιμελητής της, ο Ευάγγελος Χεκίμογλου, έχει μεταφέρει στη σημερινή γλώσσα την καθαρεύουσα του Άννινου, αλλά επιπλέον έκανε τη μεταγλώττιση έχοντας αντικριστά το αγγλικό πρωτότυπο κείμενο και τη γαλλική ενδιάμεση μετάφραση –έτσι διορθώνει λαθάκια, επισημαίνει μερικές μεταφραστικές ελευθερίες των δυο προηγούμενων μεταφραστών (του Γάλλου Παριζό και του Άννινου) και προσθέτει όσα αποσπάσματα παρέλειψαν αυτοί, ίσως επειδή τα βρήκαν βαρετά. Ταυτόχρονα, υπομνηματίζει αρκετά πυκνά το κείμενο, ώστε π.χ. να προσδιορίζει κάθε φορά ποιος Μπότσαρης και ποιος Τζαβέλλας είναι ο αναφερόμενος και να δίνει σύντομες βιογραφικές πληροφορίες για διάφορα πρόσωπα που μνημονεύονται.

Όταν έγινε η μεταγραφή της Πάπισσας Ιωάννας του Ροΐδη, είχα εκφράσει τη δυσαρέσκειά μου για το αποτέλεσμα, και ενμέρει για τις μεταγλωττίσεις από θέση αρχής, αλλά από τότε έχω αλλάξει ελαφρώς γνώμη -υποθέτω ότι το 2005 που έγραφα το κείμενο εκείνο είχα τρομάξει από το ενδεχόμενο να μεταγλωττιστούν -στη γλώσσα του Μέγκα- όχι μόνο ο Παπαδιαμάντης και ο Ροΐδης, αλλά και ο Θεοτόκης ή ο Μακρυγιάννης, και δεν αποκλείεται να ήταν τέτοιες οι προθέσεις των υπευθύνων της σειράς αν κρίνουμε από το χουνέρι που έπαθε ο Σολωμός στα χέρια τους. Όμως ας μην πάμε εκεί τη συζήτηση, οι μεταγλωττίσεις αξίζουν δικό τους άρθρο.

Ό,τι όμως κι αν πιστεύει κανείς για τη μεταγλώττιση (ή τη μεταφορά στη σημερινή γλώσσα) της Πάπισσας Ιωάννας, θα συμφωνήσετε ότι άλλο είναι ένα πρωτότυπο λογοτεχνικό κείμενο κι άλλο ένα μεταφρασμένο μη λογοτεχνικό. Επομένως, επικροτώ ανεπιφύλακτα τη μεταγραφή του Χεκίμογλου, που δίνει στρωτό κείμενο (αν και μου φάνηκε κάπως πεζό) αλλά και πιο πιστό στο πρωτότυπο. Επομένως, μπράβο στον μεταγραφέα –και για τη μεταγραφή αλλά και για την υπόλοιπη δουλειά επιμέλειας.

Βέβαια, ξέρω ότι ο έπαινός μου είναι κουτσός, επειδή δεν έχω δει τη μετάφραση του Άννινου, να βάλω αντικριστά μερικά χωρία για να δούμε την έκταση της μεταγραφής και τη δουλειά του μεταγραφέα, ο οποίος, ξαναλέω, μεταγράφει τον Άννινο και δεν μεταφράζει αποξαρχής το αγγλικό, πράγμα που εξηγεί το ότι σε μερικά σημεία η μετάφρασή του δεν είναι απόλυτα πιστή. Δεν την έχω δει, επειδή το άρθρο αυτό που διαβάζετε το έγραψα στις διακοπές, ενώ στη συνέχεια έκρινα ότι αν έκανα και αντιπαραβολή των δύο κειμένων το άρθρο θα μάκραινε πολύ.

Καλή λοιπόν η μεταγραφή (ή επαναμετάφραση) του Χεκίμογλου, αλλά θα γκρινιάξω για μια-δυο μικρολεπτομέρειες. Στα τοπωνύμια, ο μεταγραφέας επιλέγει (καλώς) να διατηρήσει τις τότε ονομασίες και να δίνει τις σημερινές σε υποσημείωση την πρώτη φορά εμφάνισης του τοπωνυμίου. Έτσι, βλέπουμε Βοστίτσα (και σε υποσημείωση Αίγιο), Δραγομέστι (Αστακός και λύθηκε το κουίζ σας), αλλά το Ανατολικό μένει χωρίς υποσημείωση που να πληροφορεί τον αναγνώστη ότι πρόκειται για το σημερινό Αιτωλικό –θαρρώ όμως ότι δεν το ξέρουν όλοι πως έτσι λεγόταν κάποτε, άρα έπρεπε να μπει υποσημείωση.

Μια άλλη υποσημείωση θαρρώ πως λείπει, στη σελ. 120, εκεί όπου ο συγγραφέας, μιλώντας για τον Στάνχοπ και τον Βύρωνα, λέει ότι οι δυο τους άξιζε να είναι φίλοι και λέει: «Λυπάμαι που ο μεροληπτικός οπαδός του ενός προσπάθησε με την ελλιπή αφήγηση των δευτερευουσών διαφορών τους να μειώσει τον άλλον». Εδώ ο σημερινός αναγνώστης, ύστερα από 180 χρόνια, αγνοεί ολότελα ποιος ήταν ο μεροληπτικός οπαδός, και μένει στο σκοτάδι χωρίς υποσημείωση. Εκτός αυτού, νομίζω ότι ο οπαδός ήταν απερίσκεπτος και όχι μεροληπτικός, ενώ η αφήγηση δεν ήταν ελλιπής, αλλά μεροληπτική (το πρωτότυπο λέει an injudicious partisan of the one should, by a partial detail of their trifling differences… και το μεν partial σημαίνει και τα δύο, και ελλιπής αλλά και μεροληπτικός (είναι φτωχή η αγγλική γλώσσα!) αλλά εδώ ολοφάνερα σημαίνει μεροληπτικός, άλλωστε σ’ αυτό συμφωνεί και ο Γάλλος μεταφραστής που μεταφράζει récit partial στα γαλλικά). Δεν ξέρω αν το λαθάκι το έκανε ο Άννινος ή ο Χεκίμογλου, αν έχετε πρόσβαση στο κείμενο του Άννινου να μου πείτε. Αλλά αυτά είναι παρωνυχίδες της μύγας.

Εξίσου ανθυπολεπτομέρεια –και ίσως να έχω εγώ άδικο, πείτε μου τη γνώμη σας– είναι το ότι με ξένισε η αναφορά σε «πυραύλους Κόνγκρηβ» σε μερικά σημεία του βιβλίου (π.χ. σελ. 133). Στο πρωτότυπο είναι Congreave rockets (fusées στα γαλλικά), και ασφαλώς για κάποια εκρηκτική διάταξη θα πρόκειται, αλλά ο σημερινός αναγνώστης, όταν διαβάζει για πυραύλους, σκέφτεται εντελώς άλλα πράγματα, εντελώς σύγχρονα· εδώ ίσως ο Άννινος να έγραψε πρώτος «πυραύλους» και να παρέσυρε τον νεότερο μεταγραφέα, αλλά ο αναγνώστης του Άννινου δεν είχε φόβο να παραπλανηθεί διαβάζοντας για πυραύλους. Εγώ πάντως θα έβαζα ρουκέτες.

Όσο για το περιεχόμενο του βιβλίου, διαβάζοντάς το σε πιάνει σχεδόν αγωνία βλέποντας τον Μπάιρον να έχει καθηλωθεί στο Μεσολόγγι και να μην μπορεί να προχωρήσει, αλλά και σύγκρυο βλέποντας πόσο πίσω ήταν η ιατρική της εποχής (που σύσταινε για όλες τις παθήσεις την αφαίμαξη με βδέλλες). Σε μερικούς δεν θ’ αρέσει το σχόλιο του συγγραφέα ότι στην Ελλάδα οι γιορτές είναι περισσότερες από τις εργάσιμες ημέρες, ούτε η αφήγηση για το πώς οι καπεταναίοι φούσκωναν με ανύπαρκτα πρόσωπα τις καταστάσεις των στρατιωτών τους για να τσεπώνουν περισσότερα μιστά. Κάποιοι θα προσέξουν ότι ο Βύρωνας εμφανίζεται να μην τρώει ποτέ κρέας, αλλά άλλοτε ψάρια και χόρτα, άλλοτε τυρί και σύκα –λέτε να τον έφαγε η έλλειψη κρέατος από το διαιτολόγιό του;

Τέλος, πρόσεξα ένα απόσπασμα, όπου κάποιοι μπορεί να θεωρήσουν ανθέλληνα τον συγγραφέα, διότι γράφει: Οι Σουλιώτες έμαθαν απέξω λίγες λέξεις σχετικές με τον Αγώνα για την εθνική ανεξαρτησία και τη δόξα της αρχαίας Ελλάδας. Αλλά στο βάθος απορρίπτουν το όνομα των Γραικών σαν συνώνυμο των σκλάβων και επιμένουν να φέρουν μόνο το όνομα της φυλής τους. Το αγγλικό λέει: The Suliotes have learnt by rote a few words, allusive to the present chance of national independence, and to the ancient glories of Greece; but their real feelings prompt them to reject the name of Greeks as synonymous with slaves, and to keep to that of their own tribe. Ποιο ακριβώς όνομα απόρριπταν οι Σουλιώτες, αναρωτιέμαι.

ΥΓ Όσο διάβαζα το βιβλίο, φανταζόμουν ότι το Δραγομέστι έχει σλάβικη ετυμολογία (μέστο είναι η πόλη, τουλάχιστο στα τσέχικα). Μετά που έριξα μια ματιά στο πρωτότυπο, είδα ότι η εικασία μου ήταν πιθανότατα λαθεμένη, αφού στα αγγλικά γράφεται Dragomestre. Οπότε πάμε προς το Μέστρε της Βενετίας. Αλλά αν δείτε στο σχόλιο 5, η σλάβικη ετυμολογία είναι σωστή.