Η παιδεία, η παιδιά και ο κ. Κασιμάτης

Ένα γουστόζικο λαθάκι έκανε στη χτεσινή στήλη του ένας από τους μεγαλοδημοσιογράφους μας, που μάλιστα του αρέσει συνεχώς να διορθώνει τα υπαρκτά ή όχι γλωσσικά λάθη των άλλων. Θα μπορούσα να το αφήσω για τα σαββατιάτικα μεζεδάκια, αλλά προτίμησα να το παρουσιάσω σε αυτόνομο άρθρο, αφενός επειδή έχουμε να (ξανα)πούμε κάμποσα ενδιαφέροντα για την ετυμολογία και την ιστορία των λέξεων και αφετέρου επειδή και το θέμα που θίγει ο δημοσιογράφος έχει ενδιαφέρον.

Αλλά ας τα πάρουμε με τη σειρά. Στη χτεσινή στήλη του στην Καθημερινή, ο κ. Στέφανος Κασιμάτης επικρίνει την ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας διότι καθυστέρησε να εκδώσει διαπιστωτική πράξη για τη διαθεσιμότητα του προσωπικού των πανεπιστημίων (ή ίσως μόνο του ΕΜΠ), και όταν τελικά την εξέδωσε περιλάμβανε μικρότερο αριθμό υπαλλήλων από τον συμφωνημένο, με αποτέλεσμα να μην υπογράφεται η απόφαση και να κινδυνεύουν όλοι οι υπάλληλοι με απόλυση αφού σε ένα μήνα εκπνέει το οχτάμηνο της διαθεσιμότητας. Αυτή τη συμπεριφορά του υπουργείου, τη χαρακτηρίζει κουτοπόνηρη και παιδαριώδη.

Δεν ξέρω αν είναι ακριβής η περιγραφή της κατάστασης (αν και θα με ενδιέφερε να το μάθω). Στέκομαι ωστόσο στην κατακλείδα του σχολίου του κ. Κασιμάτη, που τη μεταφέρω κοπιπαστηδόν: Με τέτοια ανόητα, παιδαριώδη καμώματα, δεν έχει νόημα να ονομάζεται το υπουργείο της Παιδείας. Θα ήταν ακριβέστερο να λέγεται της Παιδίας. Και ας ανοίξουν (ο κ. Αρβανιτόπουλος, ο κ. Λάσκαρης, όποιος είναι ο υπουργός τέλος πάντων…) το λεξικό να δουν τι σημαίνει αυτό…  Μάλιστα, τόσο πολύ άρεσε το εύρημα, που το έβαλαν και στον τίτλο της στήλης.

Στάζει ειρωνεία το κείμενο για την αμάθεια του υπουργού ή όποιου άλλου υπεύθυνου, που χρειάζεται να ανοίξει λεξικό για να μάθει τι σημαίνει «της Παιδίας». Μόνο που εδώ έχουμε, για πολλοστή φορά, μιαν ακόμα επιβεβαίωση του πανίσχυρου Νόμου του Μπούμεραγκ: προσπαθώντας ο κ. Κασιμάτης να βγάλει αγράμματους τους άλλους, φανέρωσε τη δική του ημιμάθεια. Βλέπετε, αν ανοίξει κανείς το λεξικό και αναζητήσει λήμμα «παιδία» δεν θα το βρει  -παιδία είναι μόνο ο πληθυντικός της λ. «παιδίον», π.χ. «τα παιδία παίζει» που λέγαμε στο πασίγνωστο παράδειγμα για την αττική σύνταξη. Λέξη παιδία δεν υπάρχει.

Η λέξη που αμυδρά θυμόταν ο κ. Κασιμάτης είναι η λέξη «παιδιά». Όχι ο πληθυντικός της λ. παιδί, αλλά «η παιδιά», με τη σημασία του υπαίθριου παιδικού παιχνιδιού, και, μεταφορικά, του χαριεντισμού. Η αρχική σημασία επιβιώνει και στο σύνθετο «αθλοπαιδιά». Η σημασία του χαριεντισμού εμφανίζεται π.χ. στην έκφραση «χάριν παιδιάς», που σημαίνει «στα αστεία, για να γελάσουμε».

Ακριβώς την έκφραση αυτή είχε εκμεταλλευτεί παλιότερα ο γελοιογράφος Γιάννης Καλαϊτζής, μετονομάζοντας, σε ένα έξοχο λογοπαίγνιο, το Υπουργείο Παιδείας σε «Υπουργείο χάριν παιδιάς», κάτι που πριν από μερικά χρόνια το επαναλάμβανε συστηματικά σε όσες γελοιογραφίες του τύχαινε να αναφερθούν σε αυτό το υπουργείο. Το ίδιο λογοπαίγνιο έχει χρησιμοποιηθεί και από άλλους, αλλά νομίζω πως η πατρότητα είναι του Καλαϊτζή. Ίσως μάλιστα επειδή στις γελοιογραφίες ο Καλαϊτζής έγραφε με κεφαλαία και χωρίς τόνους (ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΧΑΡΙΝ ΠΑΙΔΙΑΣ) να μπερδεύτηκε και ο κ. Κασιμάτης και να νόμισε ότι η λέξη είναι «παιδία».

Η παιδεία και η παιδιά μοιάζουν τόσο πολύ που θα περίμενε κανείς να ανάγονται στο ίδιο ρήμα. Πράγματι, ετυμολογικά συγγενεύουν, είναι όμως ξαδέρφια και όχι αδέρφια. Ανάγονται κι οι δυο στη λέξη «παις», αλλά η παιδεία παράγεται από το παιδεύω, ενώ η παιδιά από το ρ. παίζω. Ευκαιρία να επαναλάβω κομμάτια από ένα παλιό μου άρθρο, γραμμένο πριν από τρία χρόνια, για να αφηγηθώ την ενδιαφέρουσα ιστορία αυτών των λέξεων.

Η αρχή της αλυσίδας βρίσκεται στη αρχαία λέξη παις.  Παις ήταν κατά βάση το τέκνο, αγόρι ή κορίτσι (αν και θα βρείτε και σε αρχαία κείμενα, π.χ. στους Νόμους του Πλάτωνα, διατυπώσεις που θυμίζουν το υποτιθέμενο νεοελληνικό ή μανιάτικο «δυο παιδιά και τέσσερα κορίτσια»). Παις όμως ήταν και γενικά το άτομο νεαρής ηλικίας (εδώ ταιριάζει και το «Έλληνες αεί παίδες» που είπε τάχα ο Αιγύπτιος στον Σόλωνα), αλλά επίσης παις ήταν στ’ αρχαία και ο υπηρέτης, ακόμα και ηλικιωμένος — σημασία που επίσης επιβιώνει ή επιβίωνε μέχρι πρόσφατα, στο «παιδί» των μπακάλικων και των άλλων μαγαζιών, που μπορεί καμιά φορά να ήταν μεγάλος στην ηλικία, αν και συνήθως ήταν νέος. Το δικό μας «παιδί» προέρχεται από το παιδίον, που είναι υποκοριστικό της λέξης παις.

Από τη λέξη παις φτιάχτηκαν δυο σημαντικά ρήματα, το παίζω και το παιδεύω. Και τα δυο διατηρούνται ως τα σήμερα, αλλά το ένα έχει αλλάξει σημασία. Αρχικά «παιδεύω» σήμαινε «ανατρέφω, εκπαιδεύω κάποιον», όμως επειδή η εκπαίδευση συνοδευόταν από τιμωρίες, σιγά-σιγά, από τα ελληνιστικά κιόλας χρόνια, το ρήμα παίρνει και τη σημασία «ταλαιπωρώ, βασανίζω». Θα θυμάστε στις Παροιμίες της Παλαιάς Διαθήκης, ότι «όν αγαπά Κύριος παιδεύει»: η σημασία εδώ είναι τιμωρεί, όχι εκπαιδεύει, έτσι είναι η αγάπη. Αλλά και στην άλλη γνωστή παροιμία αμαρτίαι γονέων παιδεύουσιν τέκνα, που δεν είναι αρχαία, το παιδεύουν σημαίνει βασανίζουν, όχι μορφώνουν.

Πάντως, οι δυο σημασίες συνυπήρχαν για κάμποσο καιρό, έως και τον Μεσαίωνα, αφού στο λεξικό του Κριαρά βρίσκουμε π.χ. τη λέξη παιδεμένος να σημαίνει αλλού μορφωμένος κι αλλού βασανισμένος. Σήμερα βέβαια χρησιμοποιούμε το εκπαιδεύω για την αρχική σημασία και δεν υπάρχει σύγχυση, αν και μας έχει απομείνει το επίθετο παιδευτικός, ενώ η παιδεία σημαίνει αποκλειστικά την εκπαίδευση, αν και ο κυρΜέντιος του Βάρναλη θα θυμάστε πως παραπονιόταν ότι «τα παιδιά, τα καλοπαίδια παραβγαίνανε στην παίδεια» (με τον τόνο στην πρώτη συλλαβή) συναγωνίζονταν δηλαδή ποιο θα τον βασανίσει περισσότερο.

Το άλλο σημαντικό ρήμα της οικογένειας είναι το παίζω, που δεν έχει αλλάξει σημασία. Δεν αποκλείεται στην αρχή να σήμαινε «συμπεριφέρομαι σαν παιδί, παιδιαρίζω», αλλά ήδη από τον Όμηρο πήρε σημασίες όπως τις σημερινές: παίζω παιχνίδια (πεσσούς, κύβους), παίζω μουσικά όργανα, αστειεύομαι, πειράζω κάποιον (Πάντως, σήμαινε και «χορεύω», ήδη από παλιά). Βέβαια, η διασημότερη αρχαία φράση με το παίζω είναι «τα παιδία παίζει», που όλοι την ξέρουμε σαν δείγμα αττικής σύνταξης και που έχει γνωρίσει αμέτρητες ευτράπελες ή όχι τροποποιήσεις.

Η ετυμολογική σχέση του παιδιού με το παιχνίδι δεν υπάρχει στις λατινογενείς και στις γερμανικές γλώσσες, αλλά πριν βιαστούμε να βγάλουμε από την ετυμολογία συμπεράσματα για το πόσο σοφοί ήταν οι αρχαίοι μας πρόγονοι που ανακάλυψαν ότι το παιχνίδι προσιδιάζει στη φύση των παιδιών και έχει παιδευτικό ρόλο, να σκεφτούμε ότι και σε καμιά από τις παραπάνω γλώσσες δεν υπάρχει και η σχέση παιδείας και βασανιστηρίων· κι αυτή μόνο στα ελληνικά αναπτύχθηκε — κι αν δούμε πόσο πολύ βασανίζονται ολοχρονίς τα παιδιά μας για να περάσουν, εξουθενωμένα, άδεια, σε κάποιο πανεπιστήμιο (και να βγουν απασχολήσιμοι των 400 ευρώ) θα βρούμε εύστοχη την ετυμολόγηση.

Και σήμερα το ρήμα παίζω είναι πολύμορφο, κυριολεκτικά και μεταφορικά: παίζουμε ποδόσφαιρο ή σκάκι, μπιρίμπα ή βιολοντσέλο, ζάρια ή Άμλετ (υπάρχει εδώ και το ανέκδοτο, “απόψε παίζει ο Μπαλανόφσκι”). Και μεταφορικά όμως, μπορεί να παίζει κανείς με τη φωτιά, να παίζει το κεφάλι του κορώνα γράμματα ή να τα παίζει όλα για όλα όταν διακινδυνεύει, να παίζει με τον πόνο μας, να παίζει με τις λέξεις, να παίζει θέατρο, να παίζει κάτι στα δάχτυλα αν το ξέρει καλά, να παίζει κάποιον στα δάχτυλα αν τον έχει του χεριού του, να παίζει με ανοιχτά ή με κλειστά χαρτιά, να παίζει το τελευταίο του χαρτί, να παίζει σε δυο ταμπλό, να παίζει τον παπά αν θέλει να μας εξαπατήσει, κάποτε να παίζει διπλό παιχνίδι, μπορεί να μας παίζει όπως η γάτα το ποντίκι, ή να παίζει εν ου παικτοίς, όταν ασχολείται επιπόλαια με πράγματα σοβαρά, αλλά και να παίζει η κοιλιά του ταμπουρά όταν έχει πείνες, όχι παίζουμε, δεν είναι παίξε-γέλασε εδώ! Πάντως, το κρητικό και το κυπριακό «παίζω» με τη σημασία «χτυπάω, πυροβολώ» (του παίξανε δυο μπαλωθιές) δεν είναι από το παίζω, αλλά από το παίω.

Αλλά δεν τελειώσαμε. Κάποιος το παίζει κάτι όταν προσποιείται, ας πούμε το παίζει αθώος, ή το παίζει μεγάλος πολιτικός (ενώ είναι σκερβελές). Και βέβαια υπάρχει η νεότερη ορμητική εξέλιξη του παίζω που στέκεται μόνο του σαν απρόσωπο ρήμα με σημασίες «ενδέχεται, είναι πιθανό, είναι εφικτό» (και το αρνητικό απρόσωπο “δεν παίζει”, δηλαδή αποκλείεται). Και μέσα σ’ όλα αυτά έχουμε το υπουργείο Παιδείας το οποίο καμιά φορά φαίνεται να παίζει, σαδιστικά θα έλεγε κανείς, με τα νεύρα καθηγητών, μαθητών και γονιών, αλλά και να τους παιδεύει. Αλλά έπαιζαν και οι προηγούμενοι υπουργοί, όταν οι σχεδιασμοί τους συνήθως ήταν καταστρωμένοι με εξαιρετικήν επιπολαιότητα, φαίνονταν πράγματι να έχουν γίνει χάριν παιδιάς.

Πολύ εύστοχο ήταν τελικά το «Υπουργείο χάριν παιδιάς» του Γιάννη Καλαϊτζή. Παιδιάς όμως, όχι παιδίας -τα πάντα είναι ζήτημα παιδείας, που έλεγε και ο κ. Κασιμάτης τις προάλλες, όταν διόρθωνε ένα υποτιθέμενο λάθος (το «έχει παράξει») κάποιου πολιτικού.