Ο Σεφέρης δεν ήταν «προσεκτικός ομιλητής»!

Κυκλοφόρησε πριν από λίγο καιρό, στις αρχές του 2014, το νέο λεξικό του Κέντρου Λεξικολογίας και του Γ. Μπαμπινιώτη, το «Λεξικό των δυσκολιών και των λαθών στη χρήση της ελληνικής», με τον υπότιτλο «Γλωσσικός σύμβουλος», ενώ στο εξώφυλλο δηλώνεται και η προγραμματική αρχή «Για να μιλούμε και να γράφουμε σωστά ελληνικά». Πρόκειται για ένα βοήθημα που παρουσιάζει, με λεξικογραφικό τρόπο, τα θέματα εκείνα στα οποία υπάρχουν αβεβαιότητες ή δυσκολίες στην ελληνική γλώσσα, όχι όμως δυσκολίες τέτοιες που θα είχε ένας αλλοδαπός που μαθαίνει ελληνικά αλλά θέματα στα οποία αισθάνεται αβεβαιότητα ο φυσικός ομιλητής της γλώσσας.

Τέτοια συγγράμματα, που δεν είναι ούτε ορθογραφικά λεξικά, ούτε πλήρεις γραμματικές, έχουμε αρκετά ήδη στη γλώσσα μας -μπορούμε να αναφέρουμε το «Είναι λάθος ή δεν είναι; Ιδού η απορία» της Άννας Ιορδανίδου, η οποία άλλωστε έχει επιμεληθεί και τον παλιότερο και πολύ εκτενέστερο «Οδηγό της νεοελληνικής γλώσσας» σε δύο τόμους, το κάπως παλιότερο «Το λέμε σωστά το γράφουμε σωστά» (Αναγνωστοπούλου και Μπουσούνη-Γκεσούρα), το «Κόκκινο βιβλιαράκι του κειμενογράφου» (Οδηγός για τη σωστή χρήση της ελληνικής γλώσσας στην επικοινωνία), και άλλα. Όπως βλέπετε, σε όλους σχεδόν τους τίτλους υπάρχει η λέξη «σωστός» (ή το αντίθετό της).

Τέτοια βιβλία δεν είναι περιττά, κάθε άλλο. Πράγματι, στην εποχή μας, καθώς η νεοελληνική έχει πολλές ακαταστάλαχτες περιοχές, όπου ακόμα κονταροχτυπιέται το τυπικό της καθαρεύουσας με της δημοτικής χωρίς να έχει κανένα επικρατήσει, για πολλά θέματα ο ομιλητής έχει αβεβαιότητα, οπότε ένας γλωσσικός οδηγός έχει τη θέση του ακόμα και για φυσικούς ομιλητές, ιδίως βέβαια για τους επαγγελματίες του λόγου: «γραφιάδες», μεταφραστές, επιμελητές εκδόσεων, διορθωτές, για εκδοτικούς οίκους, περιοδικά, μακάρι και υπεύθυνους ιστοτόπων, αν και με την τσαπατσουλιά που χαρακτηρίζει ακόμη και επαγγελματικούς ιστοτόπους που ανήκουν σε μεγάλα μέσα ενημέρωσης φαίνεται ουτοπικό να μιλάμε για επιμέλεια κειμένων τη στιγμή που ούτε από τον Σπελ Τσέκερ δεν τα περνάνε.

Γενικά, κάθε σοβαρός εκδοτικός οίκος έχει –ή πρέπει να έχει– έναν μπούσουλα για ορισμένα αμφιλεγόμενα θέματα ορθογραφίας και γλώσσας, αν μη τι άλλο για να μην υπάρχει ορθογραφική αναρχία στις εκδόσεις του, ιδίως για βιβλία ή περιοδικά όπου συγκεντρώνονται άρθρα από πολλούς συγγραφείς, οπότε για θέματα όπως π.χ. η γραφή των ξένων δανείων καλό είναι να υπάρχει ενιαία στάση.

Αλλά και ο οποιοσδήποτε ασχολείται ιδιωτικά με τη γλώσσα χρειάζεται παρόμοια βοηθήματα, γιατί η γλώσσα είναι ωκεανός απέραντος και κανείς δεν μπορεί να πει ότι μπορεί να πλοηγηθεί με σίγουρο χέρι σε όλες τις γωνιές του. Και επειδή κανείς από εμάς δεν έχει πλήρη εποπτεία της συζήτησης που γίνεται για θέματα γλώσσας, ένα σύγγραμμα που καταγράφει τα αμφιλεγόμενα ζητήματα, βοηθάει μερικές φορές να συνειδητοποιήσουμε ότι ένα ζήτημα είναι αμφιλεγόμενο.

Ας περάσουμε τώρα στο συγκεκριμένο βιβλίο. Δεν φιλοδοξώ να το παρουσιάσω εξαντλητικά, επειδή πρόσφατα το πήρα στα χέρια μου και δεν το έχω διαβάσει ολόκληρο -τα λεξικά εγώ τα διαβάζω περίπου σαν τα μυθιστορήματα, από την αρχή ως το τέλος. Όμως, το έχω φυλλομετρήσει αρκετά για να πάρω μια γενική ιδέα, και θα σταθώ κυρίως στον πρόλογο του συγγραφέα, που εκφράζει και την «γλωσσική ιδεολογία» του και στην έννοια του «προσεκτικού ομιλητή», την οποία και άλλοτε έχει χρησιμοποιήσει ο κ. Μπαμπινιώτης, αλλά πρώτη φορά την ορίζει με τόση σαφήνεια.

Ποιος είναι ο «προσεκτικός ομιλητής»; Αντιγράφω από τη σελίδα 14 της εισαγωγής τις προδιαγραφές του: «Στο παρόν λεξικό, η χρήση του όρου [προσεκτικός ομιλητής] επιφυλάσσεται ειδικότερα για αυτούς που -σε περίπτωση παράλληλων τύπων ή σε αμφιλεγόμενες ιδίως ή μη ευρύτερα γνωστές περιπτώσεις- επιλέγουν προσεκτικά την προσφορότερη (από γραμματικής, συντακτικής, σημασιολογικής κτλ. απόψεως) χρήση. Είναι αυτοί που θα πουν ο ασκός του Αιόλου (και όχι οι ασκοί του Αιόλου), της εισαγγελέως και όχι της εισαγγελέα ή της εισαγγελέας), κατ’ αρχάς όταν θέλουν να δηλώσουν το «αρχικά, πρώτα, εν πρώτοις» (αποφεύγοντας το κατ’ αρχήν που σημαίνει «ως θέμα αρχής»), ακόμα και πανεπιστημιόπολη (κατά το ακρόπολη κτλ.) και όχι πανεπιστημιούπολη».

Από την αρχή της ίδιας σελίδας, μια άλλη πινελιά στο πορτρέτο του «προσεκτικού ομιλητή». Αφού, σωστά, πει ότι το αν θα γράψεις «να χαρακτηριστεί» ή «να χαρακτηρισθεί» είναι θέμα επιλογής και συμφραζομένων, ο κ. Μπαμπινιώτης προχωράει ένα σκαλάκι πιο πάνω: Τα πράγματα γίνονται δυσκολότερα αν αντί της φράσης να αντιμετωπιστεί ως λάθος χρησιμοποιήσει τη διατύπωση να αντιμετωπιστεί σαν λάθος. Η χρήση του σαν αντί του ως σε τέτοια περίπτωση -δοθέντος ότι το σαν εισάγει κανονικά μια αμφισβητούμενη από τον λέγοντα ιδιότητα, μια μη αληθή ιδιότητα)- εγγίζει τα όρια του λάθους που ο προσεκτικός ομιλητής είναι προτιμότερο να αποφύγει.

Η νουθεσία για τους προσεκτικούς ομιλητές εμφανίζεται και στο κυρίως σώμα του λεξικού. Στο λήμμα για τον ασκό/τους ασκούς του Αιόλου (σελ. 199), ας πούμε, διαβάζουμε ότι «Οι προσεκτικοί ομιλητές προτιμούν στον λόγο και στη γραφή τους τη φράση στον ενικό, ο ασκός του Αιόλου…»). Εύκολα βλέπουμε ότι το νέο λεξικό προσφέρεται για να αποτελέσει (στα κατάλληλα χέρια βεβαίως, δηλαδή σε ακατάλληλα χέρια) εργαλείο άσκησης εξουσίας και να συνεχίσει να εξυπηρετεί το «άλμα τριπλούν» της λαθολογίας, μόνο που τώρα, αντί για το «είσαι αγράμματος» θα μπει το «δεν είσαι προσεκτικός ομιλητής».

Παρένθεση για το «άλμα τριπλούν». Με τα γλωσσικά λάθη (ή «λάθη») συμβαίνει συχνά αυτό που εγώ ονομάζω «λογικό άλμα τριπλούν»· δηλαδή, κάποιος (που τον αντιπαθούμε, που είναι πολιτικός μας αντίπαλος, ή που θέλουμε να του κάνουμε κακό), κάποιος λοιπόν σε ένα κείμενό του διαπράττει ένα γλωσσικό λάθος (ή «λάθος»), ας πούμε λέει «ευχαριστώ όλους όσους με ψήφισαν», μια φράση άλλωστε που τη λέει, έτσι ακριβώς, τη βραδιά των εκλογών, ιδρωμένος αλλά περιχαρής, ο εκάστοτε νικητής των εκλογών και μέλλων πρωθυπουργός. Η φράση αυτή, σύμφωνα με πολλούς «είναι λάθος», διότι το υποκείμενο του ψηφίζω πρέπει να πάει σε ονομαστική. Άρα, λέει ο λαθολόγος, αφού έκανες αυτό το ένα λάθος δεν χειρίζεσαι καλά τα ελληνικά· πρώτο άλμα· άρα, είσαι ακαλλιέργητος, αμόρφωτος, ανελλήνιστος, δεύτερο άλμα· άρα, τρίτο άλμα και φαρμακερό, αυτά που λες δεν έχουν καμιά αξία. Κλείνει η παρένθεση.

Για να κάνουμε την αντιδιαστολή, ας δούμε πώς αντιμετωπίζει το ίδιο γλωσσικό δίλημμα («ασκός ή ασκοί του Αιόλου») η Άννα Ιορδανίδου στο δικό της βιβλίο (στου οποίου την παρουσίαση συμμετείχα πριν από καμιά δεκαριά μέρες. Στη σελ. 169, η Ιορδανίδου γράφει: Παρά το γεγονός ότι στη μυθολογία αναφέρεται ένας ασκός του Αιόλου, οι φράσεις χρησιμοποιούνται εναλλακτικά: ανοίγω τον ασκό/τους ασκούς του Αιόλου (για ενέργεια ή κατάσταση με απρόβλεπτες εξελίξεις): Τους ασκούς του Αιόλου άνοιξε το θέμα της νέας εθνικής οδού Πατρών-Κορίνθου. Δηλαδή,  δυο τύποι δίνονται σαν ισοδύναμοι («χρησιμοποιούνται εναλλακτικά») χωρίς να στιγματίζεται κάποιος από τους δύο και χωρίς, κατά μείζονα λόγο, να στιγματίζεται ο ομιλητής που θα χρησιμοποιήσει τον τύπο που δεν αρέσει στη συγγραφέα. Ο Μπαμπινιώτης όχι απλώς ξεχωρίζει τους τύπους, αλλά στιγματίζει και τον ομιλητή, αφού τον θεωρεί «μη προσεκτικό».

Κι αν πάρουμε σαν κριτήριο ακριβώς αυτή τη φράση, παρατηρώ ότι ο Αλέξ. Παπαδιαμάντης δεν μπορεί να αξιωθεί τον τίτλο του «προσεκτικού ομιλητή», αφού σε κείμενό του (και μάλιστα, σε επιστολή σε εφημερίδα, γραμμένη στην καθαρεύουσα, όχι σε διήγημα) χρησιμοποιεί την έκφραση στον πληθυντικό και μιλάει για «ασκούς» του Αιόλου. Άλλωστε, ξέρουμε ότι ο Παπαδιαμάντης, όπως και η σχολική γραμματική, σε όλα του τα διηγήματα χρησιμοποιεί ανελλιπώς το άκλιτο προτακτικό «πάτερ», δηλαδή «ο πάτερ Νικόδημος, του πάτερ Νικηφόρου, τον πάτερ Ισίδωρο» ενώ τα λεξικά Μπαμπινιώτη κατασκευάζουν έναν προσεκτικό ομιλητή που το κλίνει.

Αλλά και ο Γιώργος Σεφέρης, παρόλο που τιμήθηκε με βραβείο Νόμπελ και ήταν, κατά γενική ομολογία, ένας από τους πιο γερούς χειριστές της πένας, δυστυχώς κόβεται στις εξετάσεις και δεν θεωρείται «προσεκτικός ομιλητής» κατά Μπαμπινιώτην. Όπως είδαμε πιο πάνω, ο κ. Μπαμπινιώτης θεωρεί ότι ο προσεκτικός ομιλητής του θα αποφύγει να γράψει «να αντιμετωπιστεί σαν λάθος». Κι όμως ο Σεφέρης αυτό ακριβώς έγραψε, και όχι σε κάποιο τυχαίο κείμενό του.

Γράφει λοιπόν ο Σεφέρης, στον πρόλογό του στη μεταγραφή της Αποκάλυψης του Ιωάννη: Η εργασία μου –βιάζομαι να το τονίσω– δεν πρέπει να θεωρηθεί σαν εργασία οριστική. Θα ευχόμουν να κοιταχτεί σαν αφορμή για σοβαρή σκέψη πάνω σ’ ένα σπουδαίο θέμα, για φωτισμένη κρίση και καλοπροαίρετη επίκριση. «Προλόγισμα στη μεταγραφή της Αποκάλυψης» Δοκιμές Β’, σ. 289. Δυο φορές διαπράττει ο… απρόσεχτος Σεφέρης το λάθος: τον Σεπτέμβριο και με τον κηδεμόνα του!

Όσο για το τελευταίο κριτήριο της εισαγωγής του βιβλίου, ότι δηλαδή οι «πολύ» προσεκτικοί ομιλητές είναι αυτοί που λένε… πανεπιστημιόπολη αντί πανεπιστημιούπολη) πολύ φοβάμαι ότι εδώ προσεγγίζουμε το μονομελές σύνολο, διότι βέβαια όλοι μας λέμε και γράφουμε «πανεπιστημιούπολη», όπως άλλωστε και μεγαλούπολη, εργατούπολη, παιδούπολη, κηπούπολη· κανείς απ’ όσο ξέρω δεν λέει «πανεπιστημιόπολη, μεγαλόπολη (εκτός αν εννοεί την πόλη της Αρκαδίας με το θερμοηλεκτρικό εργοστάσιο της ΔΕΗ), εργατόπολη, παιδόπολη, κηπόπολη (!)» όπως συστήνει ο Οδηγός του κ. Μπαμπινιώτη για όλα τα σύνθετα της πόλης που δεν έχουν το πρώτο συνθετικό σε γενική (όπως η Κωνσταντινούπολη) . Μάλιστα, δεν θυμάμαι να έχω συναντήσει σε κανέναν άλλον γλωσσικό οδηγό αυτή τη συμβουλή -δηλαδή μια ιδιοτροπία του συγγραφέα ανάγεται σε «δυσκολία» και «λάθος» της γλώσσας, λες και η γλώσσα είναι ιδιωτικό κτήμα κι όχι συλλογικό δημιούργημα.
(Κακώς είχα και την παιδούπολη στον παραπάνω κατάλογο, είναι μια λέξη που εμφανίζεται με δυο τύπους, παιδόπολη και παιδούπολη. Ίσως υπάρχει και μια διαφοροποίηση σημασίας, όπου παιδοπόλεις ονομάζονται τα ιδρύματα, τα άσυλα παιδιών, σαν εκείνα που είχαν ιδρυθεί υπό την αιγίδα της βασίλισσας Φρειδερίκης στον εμφύλιο πόλεμο).

Όπως καταλαβαίνετε, εγώ αποποιούμαι ευχαρίστως τον χαρακτηρισμό του «προσεκτικού (κατά Μπαμπινιώτη) ομιλητή». Από την άλλη πλευρά, θα αναγνωρίσω με χαρά ότι ο συγγραφέας έχει βάλει αρκετό νερό στο κρασί του, κι έτσι στον Οδηγό αποκηρύσσει έμμεσα πολλές από τις ορθογραφικές πρωτοτυπίες που είχε εισηγηθεί στα παλιότερα λεξικά του την τελευταία 15ετία. Για παράδειγμα, τη λέξη τσιρότο τη λημματογραφεί έτσι (και όχι… τσηρώτο όπως στο μεγάλο λεξικό του) και στην ανάπτυξη του θέματος, παρόλο που αναφέρει ότι «θα ήταν συνεπέστερο η λέξη να ορθογραφείται τσηρώτο)» δέχεται (με πόνο ψυχής, φαντάζομαι) ότι έχει επικρατήσει η γραφή τσιρότο «επειδή πρόκειται για λεξικό δάνειο του οποίου η σχέση με την αρχαία λέξη δεν είναι εμφανής ή αισθητή». Κάτι ανάλογο ισχύει για δεκάδες λήμματα του νέου λεξικού.

Και εδώ βέβαια υπάρχει ένα αστείο φαινόμενο: ικανός αριθμός των «δυσκολιών και λαθών» του λεξικού δεν είναι «δυσκολίες» της γλώσσας γενικώς, αλλά αμφισβητήσεις, κυρίως ορθογραφικές, τις οποίες ο ίδιος ο κ. Μπαμπινιώτης είχε παλιότερα ανακινήσει, και τώρα απλώς τις παίρνει πίσω. Σε κανένα άλλο «λεξικό δυσκολιών και αμφίβολων τύπων» δεν θα βρείτε λήμματα για την ορθογραφία του τσιρότου, της τσιπούρας, του ροδάκινου, του αγοριού, του τζίρου κτλ. γιατί κανείς δεν είχε (ή: δεν είχε τις τελευταίες δεκαετίες) εκφράσει αμφιβολία για την ορθογραφία των λέξεων αυτών, ώσπου να τις αμφισβητήσει ο κ. Μπαμπινιώτης. Τα λήμματα αυτά είναι ίσως χρήσιμα για όποιον παρακολουθεί την εξέλιξη των απόψεων του κ. Μπαμπινιώτη, αλλά όχι για τον μέσο αναγνώστη.

Τέλος, μια αδυναμία του λεξικού αυτού είναι πως η κατάρτιση του «λημματολογίου» του φαίνεται να έχει βασιστεί εν μέρει στα «γλωσσικά σημειώματα» που βρίσκονται εντός πλαισίου στο μεγάλο λεξικό, και όχι σε αποδελτίωση νεότερων κειμένων. Έτσι, ενώ αφιερώνει, όπως είπαμε, άφθονο χώρο σε ανύπαρκτες αμφιβολίες του τύπου «τσιπούρα ή τσιππούρα», που κανέναν δεν έχουν απασχολήσει εκτός από τον συγγραφέα, δεν έχει λέξεις που προβληματίζουν τους σημερινούς ομιλητές. Ένα μόνο παράδειγμα: όσοι παρακολουθούν τα σαββατιάτικα «μεζεδάκια» θα έχουν προσέξει ότι κάθε τόσο επισημαίνουμε, εδώ και χρόνια, τη λαθεμένη χρήση της λέξης «τιμητής», που πολλοί τη χρησιμοποιούν λες και σημαίνει «θαυμαστής, αυτός που τιμά κάποιον» (ενώ σημαίνει σχεδόν το αντίθετο). Ε λοιπόν, λήμμα «τιμητής» δεν υπάρχει στο «Λεξικό δυσκολιών» -ενώ υπάρχει λήμμα «αγόρι»!

Αν πάρουμε υπόψη και την τιμή του, που μπορεί να μην είναι υψηλή (32,4 με την έκπτωση) για έργο 1000 σελίδων αλλά απολύτως δεν είναι ευκαταφρόνητη στους καιρούς που ζούμε, αλλά κυρίως εξαιτίας της απαράδεκτης κατασκευής του «προσεκτικού ομιλητή», δεν μπορώ να σας συστήσω το καινούργιο Λεξικό δυσκολιών, αν και αναγνωρίζω ότι είναι αξιόλογη δουλειά που έχει πολλά ενδιαφέροντα σημεία. Εξαιτίας των ιδιορρυθμιών του συγγραφέα δεν μπορεί να χρησιμεύσει ως μοναδικό βοήθημα-τυφλοσούρτης π.χ. σε εκδοτικό οίκο. Από την άλλη, σε συνδυασμό και σε αντιπαραβολή με άλλα ανάλογα συγγράμματα είναι σίγουρα  χρήσιμο για όσους μελετούν τη γλώσσα. Σε επόμενα άρθρα θα μας δοθεί ασφαλώς η ευκαιρία να δούμε πώς αντιμετωπίζεται από τον κ. Μπαμπινιώτη το ένα ή το άλλο αμφιλεγόμενο θέμα.