Καρκινικά και παλίνδρομα

Θα το ξέρετε ίσως, καρκινική λέξη ή φράση είναι εκείνη που διαβάζεται και ανάποδα, όπως ας πούμε η λέξη ΣΕΡΡΕΣ ή η επιγραφή ΝΙΨΟΝ ΑΝΟΜΗΜΑΤΑ ΜΗ ΜΟΝΑΝ ΟΨΙΝ, που τη βρίσκουμε συχνά σε εκκλησίες, ιδίως χαραγμένη επάνω σε κρήνες, όπως στη φωτογραφία, μια και ταιριάζει, αφού σημαίνει «Ξέπλυνε και τα ανομήματά σου, όχι μόνο το πρόσωπό σου». (Η φράση βρισκόταν αρχικά γραμμένη στο περιρραντήριο της Αγιασοφιάς στην Πόλη, αλλά δεν σώζεται πλέον εκεί).

Αυτή είναι η πιο διάσημη καρκινική φράση αλλά δεν είναι βέβαια η μοναδική. Όμως, γιατί τις λέμε καρκινικές; Επειδή, λέει, το μάτι για να τις διαβάσει κινείται πρώτα από τ’ αριστερά προς τα δεξιά και μετά από τα δεξιά προς τ’ αριστερά, δηλαδή σαν τον κάβουρα. Πάντως, η λέξη δεν είναι αρχαία, εννοώ ότι η λέξη «καρκινικός » δεν φαίνεται να υπάρχει στην αρχαία και βυζαντινή γραμματεία (το TLG δεν την έχει), ωστόσο οι βυζαντινοί, που ασχολούνταν με τέτοιες φράσεις, τις έλεγαν «καρκίνους» (καρκίνοι στίχοι βρίσκω στο λεξικό του Trapp).

Αναπόφευκτα, στην εποχή μας με την εξάπλωση της επάρατης νόσου, ο όρος «καρκινική λέξη» δεν ηχεί και πολύ ευχάριστα. Να σημειωθεί ότι σε όλες σχεδόν τις ευρωπαϊκές γλώσσες οι καρκινικές φράσεις ονομάζονται με έναν άλλο όρο, και μόνο η ελληνική γλώσσα διαφοροποιείται. Το αστείο είναι ότι αυτός ο άλλος όρος είναι ελληνογενής: παλίνδρομες λέξεις -palindromes σε αγγλικά και γαλλικά.

Οι αρχαίοι πρέπει να είχαν ασχοληθεί με παρόμοια λεκτικά παιχνίδια: κάποιες νύξεις υπάρχουν στη βιβλιογραφία για τον αλεξανδρινό ποιητή Σωτάδη, ενώ ο Νικόδημος ο Ηρακλεώτης έγραψε «επιγράμματα αναστρέφοντα». Σύμφωνα με την αγγλική βικιπαίδεια, το αρχαιότερο παλίνδρομο που έχει βρεθεί είναι το τετράγωνο που βρέθηκε στο Ερκουλάνεουμ, την πόλη που σκεπάστηκε με στάχτη στην έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μαζί με την Πομπηία:

S A T O R
A R E P O
T E N E T
O P E R A
R O T A S

που όχι μόνο είναι καρκινική φράση παρά διαβάζεται και από όποια πλευρά του τετραγώνου κι αν ξεκινήσει κανείς. Η φράση σημαίνει: Ο σπορέας Arepo κραταει με προσπάθεια τους τροχούς, αλλά επειδή κύριο όνομα Arepo δεν υπάρχει στα λατινικά πολλοί λένε ότι πρόκειται για μαγικό τετράγωνο με λατρευτική απόκρυφη σημασία -άλλωστε μαγικές καρκινικές λέξεις έχουν βρεθεί και στα ελληνικά σε παπύρους, π.χ. ΑΡΑΡΑΧΑΡΑΡΑ.

Οι βυζαντινοί, όπως είπαμε, ασχολήθηκαν με τις καρκινικές φράσεις και στην Παλατινή ανθολογία βρίσκω μερικά παραδείγματα άλλων καρκινικών φράσεων πλάι στη διάσημη με τα ανομήματα:

Ἀθλήσας ἤδη πώλῳ πηδήσας ἦλθα.
Ἀμήσας ἄρδην ὀροφηφόρον ἥδρασα σῆμα.
Ἀλύξας ὥρην ἠνεμωμένην ἤρωσα ξύλα.
Ἤδη μοι Διὸς ἄρα πηγὴ παρὰ σοί, Διομήδη.
Νοσῶ· σύ, ὃς εἶ ἴαμα, Ἰησοῦ, σῶσον.
Νῷ ἐλατά, μὴ ὀνητὰ σοφὸς ἄτη νοήματα, Λέων.
Ἱερὰ σὰ παρὰ χείλη, Ἥλιε, χαρὰ πᾶσα ῥεῖ.
Νίψον ἀνομήματα, μὴ μόναν ὄψιν.
Νόμον, ὁ κοινός, ἔχε σὸν οἰκονόμον.

και ένα καρκινικό δίστιχο:

Σοφὸς ἔγωγε ἤδη ὢν ἄνω, χαρᾷ τῶν ἄνω γελῶ τὰ

κάτω λέγων· Ἄνω ταραχῶν ἂν ὦ, ἤδη ἔγωγε σοφός.

Πάντως, σε ένα άρθρο για τους ελληνικούς καρκίνους βρίσκω ότι η τέταρτη φράση (Ἤδη μοι Διὸς ἄρα πηγὴ παρὰ σοί, Διομήδη) βρέθηκε στην Πομπηία, επομένως είναι εξίσου αρχαία με το λατινικό μαγικό τετράγωνο.

Αν πάμε στις άλλες γλώσσες, πολλοί θα έχετε υπόψη σας τη διάσημη αγγλική φράση A MAN, A PLAN, A CANAL… PANAMA!, ενώ ο Γάλλος Ζορζ Περέκ, ο μάγος των λέξεων που έγραψε ένα μυθιστόρημα εκατοντάδων σελίδων χωρίς το γράμμα e (La disparition) και άλλο ένα μόνο με το γράμμα e από φωνήεντα (Les revenentes) έχει, φυσικά, συνθέσει ένα παλίνδρομο 1247 λέξεων. Στην αγγλική Βικιπαίδεια θα βρείτε όλα όσα θέλατε να μάθετε για τα αγγλικά παλίνδρομα και όχι μόνο.

Πρόσφατα έπεσε στα χέρια μου το βιβλίο της Σοφίας Σταμπολίτη «707 καρκινικές φράσεις«, που απ’ όσο ξέρω είναι μοναδικό στο είδος του στην ελληνική βιβλιογραφία μια και εξετάζει το φαινόμενο σε όλη του την έκταση στα ελληνικά. (Η συγγραφέας φυσικά πρόσεξε να μαζέψει τόσες φράσεις όσες να δίνουν καρκινικό αριθμό!)

Το βιβλίο περιέχει επίσης εκτενή εισαγωγή του Νικόλα Μάντζαρη, με ενδιαφέρουσα ιστορική αναδρομή, που είναι αρκετά κατατοπιστική αν και θα μπορούσε να είναι πληρέστερη -μερικά από τα παραπάνω δεν τα έχει. Στη συνέχεια προχωράμε στο κυρίως θέμα, ξεκινώντας από το πιο απλό, τις καρκινικές λέξεις, που διαβάζονται και ανάποδα, όπως ΑΚΑΚΑ ή ΕΓΩΓΕ. Επειδή η ελληνική γλώσσα έχει περιορισμένο αριθμό τερματικών γραμμάτων, οι καρκινικές λέξεις δεν είναι πάρα πολλές: η συγγραφέας καταγράφει περίπου 45, από τις οποίες οι μεγαλύτερες, αν είδα καλά, είναι με 9 γράμματα οι ΕΜΑΣΗΣΑΜΕ και ΣΑΚΑΡΑΚΑΣ. Κάποιες από αυτές είναι κύρια ονόματα: ΑΝΝΑ, ΣΑΒΒΑΣ, ΣΕΡΡΕΣ, ΣΗΦΗΣ.

Περισσότερες, αλλά και πάλι όχι τόσες όσες σε άλλες γλώσσες, είναι οι καρκινικές φράσεις, που διαβάζονται και ανάποδα, π.χ. (σταχυολογώ από το Α):

ΑΛΛΑΞΕΣ ΕΞΑΛΛΑ

ΑΝΑΣΑΝΑ ΞΑΝΑΣΑΝΑ

ΑΡΕΤΗ ΜΗΤΕΡΑ

Α ΡΕ ΠΑΡΑΠΕΡΑ

ΑΙΜΑΤΗΡΑ ΒΑΡΗ ΤΑΜΙΑ

Επίσης, η συγγραφέας έχει σε ιδιαίτερο κεφάλαιο τις καρκινικές φράσεις με κύρια ονόματα, με ξένες λέξεις και με αρχαίες λέξεις, ενώ εντοπίζει επίσης και τις «διττές» λέξεις, όπως τις λέει, δηλαδή λέξεις που όταν διαβαστούν ανάποδα δίνουν μια άλλη υπαρκτή λέξη, π.χ. ΗΜΕΡΗ που δίνει ΗΡΕΜΗ. Βέβαια, αν συνδυάσεις δυο ντουμπλφάς λέξεις παίρνεις μια καρκινική φράση (π.χ. ΕΚΑΤΣΑ ΑΣΤΑΚΕ), αν και δεν θα έχει πάντοτε νόημα. Τέλος, η συγγραφέας δίνει μερικές καρκινικές λέξεις δικής της κατασκευής, όπως το ΛΕΤΣΟΧΟΣΤΕΛ, ενώ υπάρχει επίμετρο με «μουσικές λίστες» (τραγούδια με καρκινικούς τίτλους ή στίχους κτλ.)

Αν σας αρέσει αυτού του είδους η γυμναστική, θα διασκεδάσετε με το βιβλίο της Σοφίας Σταμπολίτη. Εμένα μού άρεσε.

Θα κλείσω με μια ιστορία για μια καρκινική ή παλίνδρομη λέξη, τη λέξη ΝΟΜΙΜΟΝ, που δεν την έχει το βιβλίο της Σοφίας Σταμπολίτη, αλλά την διάβασα σχετικά πρόσφατα στο βιβλίο του Γιωργούλα Μπέικου για τη λαϊκή αυτοδιοίκηση.

Ήτανε, λέει, ο Γιάννος Τσιριμώκος (ο πατέρας του Ηλία), που ήταν ο υπουργός Παιδείας στις γλωσσοεκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις των κυβερνήσεων Βενιζέλου, και ήταν υπουργός και ήθελε κάποιο ρουσφέτι για έναν δικό του άνθρωπο, αλλά τα στελέχη του υπουργείου αρνούνταν να το πραγματοποιήσουν. «Δεν είναι νόμιμον, κύριε υπουργέ!» του έλεγε ο τμηματάρχης. Τις εποχές εκείνες η Ελλάδα ήταν σοβιετική και οι τμηματάρχες δεν τσακίζονταν να υλοποιήσουν το θέλημα του υπουργού, οπότε ο Γιάννος βάλθηκε να πείσει τον πεισματάρη υφιστάμενό του ότι το ρουσφέτι είναι δίκαιο και σωστό, αλλά εκείνος βράχος: «Δεν είναι νόμιμον». Οπότε, του λέει κι ο Τσιριμώκος: Έλα δω, γράψε μου τη λέξη «ΝΟΜΙΜΟΝ» -και του δίνει ένα κομμάτι χαρτί. «Με κεφαλαία», διευκρινίζει. Γράφει αυτός, ΝΟΜΙΜΟΝ. Παίρνει ο Τσιριμώκος το χαρτί: τι γράφει; ρωτάει τον τμηματάρχη. – Νόμιμον, απαντάει εκείνος. Ο Τσιριμώκος τότε αναποδογυρίζει το χαρτί. Τι γράφει τώρα; τον ξαναρωτάει. Νόμιμον πάλι, λέει εκείνος. Είδες, του λέει, πως και άμα αναποδογυρίσεις το Νόμιμον πάλι Νόμιμον είναι; Κι έτσι υποχώρησε ο πεισματάρης κι έγινε το ρουσφέτι.

Ωραίο κόλπο και θα μπορούσατε να το χρησιμοποιήσετε κι εσείς -αλλά ίσως γίνεται πιο πειστικό όταν το χρησιμοποιεί υπουργός!