Ο Κ. Ζουράρις έρχεται από μακριά

Μια και την πρόταση για Πρόεδρο της Δημοκρατίας τη συζητήσαμε στα σχόλια του χτεσινού άρθρου, και επειδή, εκτός συγκλονιστικού απροόπτου, ο Προκόπης Παυλόπουλος θα εκλεγεί ήδη από την πρώτη ψηφοφορία Πρόεδρος (δεύτερη φορά που συντομεύονται πολύ οι προθεσμίες, μετά τον ταχύτατο σχηματισμό κυβέρνησης), λέω σήμερα να βάλω ένα άρθρο για ένα ζήτημα επικαιρανεπίκαιρο, δηλαδή που ναι μεν συνέβη πριν από λίγες σχετικά μέρες, αλλά που έχει ήδη περάσει στο παρασκήνιο, αφού πρώτα, πρέπει να πω, σχολιάστηκε ευρύτατα στα κοινωνικά μέσα αλλά μόνο παρεμπιπτόντως στο εδώ ιστολόγιο: εννοώ την ομιλία του βουλευτή Θεσσαλονίκης Κώστα Ζουράρι στις προγραμματικές δηλώσεις.

Είναι και λάθος δικό μου, διότι τότε που ήταν επίκαιρο το θέμα δεν προλάβαινα να το σχολιάσω ή είχα κάτι άλλο έτοιμο -παρόλο που πολλοί μού ζήτησαν να σχολιάσω αυτή την ομιλία. Τέλος πάντων, κάλλιο αργά παρά ποτέ, και αφού εδώ λεξιλογούμε ας υπάρχει κι ένα άρθρο για την ιδιαίτερη αυτή ομιλία κι ας μην είναι και τόσο επίκαιρο.

Πράγματι, από τις δεκάδες ομιλίες βουλευτών που ακούστηκαν εκείνο το κοινοβουλευτικό τριήμερο, η σύντομη ομιλία του Κώστα Ζουράρι ήταν η μόνη που συζητήθηκε, αναπαράχθηκε ευρύτατα στα κοινωνικά μέσα, έγινε ιότροπο βιντεάκι (βλ. πιο κάτω). Ο λόγος ήταν το ιδιότυπο λεξιλόγιό της και οι πολλές αναφορές της σε κείμενα της αρχαίας και νέας ελληνικής γραμματείας, αλλά και το μπρίο του αγορητή. Βοήθησε βέβαια και η συντομία της -όπως σχολίασα τότε, με κάποια κακεντρέχεια το ομολογώ, είναι κουραστικό να μιλάς πολλή ώρα σε ξένη γλώσσα και γι’ αυτό η ομιλία του Κ. Ζουράρι κράτησε ελάχιστα περισσότερο από 4 λεπτά. Φαντάζομαι ότι αν είχε τη διπλάσια διάρκεια θα είχε κουράσει -αν όχι τον αγορητή, πάντως σίγουρα τους ακροατές.

Αλλά ιδού το σχετικό βιντεάκι:

Και το κείμενο της ομιλίας, που το δανείστηκα, όπως και πολλά άλλα στοιχεία του άρθρου, από σχετική συζήτηση στη Λεξιλογία (από την οποία έχω αντλήσει και μεγάλο μέρος του υλικού του άρθρου).
Κύριε πρόεδρε, τα σέβη μου.

Κυρίες και κύριοι βουλευταί και βουλευταί, κυρίες και κύριοι συνάδελφοι και συν-αδελφοί.

Υπάρχει καιρός του λέγειν, υπάρχει καιρός του αντιλέγειν, υπάρχει καιρός του ψέγειν.

Σήμερα για μένα θα είναι ο καιρός του υμνείν αίνον, έπαινον, του υμνείν την Ιλιαδορωμιοσύνη.

Κύριες βουλευταί και κύριοι βουλευταί,

«Έρχομαι από μακριά. Οι συλλέκτριες των κρόκων της Θήρας έρχονται δίπλα μου και παγαιμένες δίπλα με τον βόρειο τον άνεμο οι Μυροφόρες με τη χρυσή των αγγέλων αντανάκλαση».

Και επειδή, κύριοι βουλεταί και κυρίες βουλευτές ή βουλευτίνες ή σύντροφοι ή συντρόφισσες, κύριοι και κυρίες, επειδή σήμερα, αύριο, παραπέρα, αυτές τις μέρες, όπως πάντοτε, αείποτε και συνεχώς, θα βυσσοδομούν πάλι η κουστωδία των δυσσεβών Βρυξελλών και εκείνος ο αρχέκακος όφις, ο Αλεμανός, γι’ αυτό ακριβώς θα πρέπει να ξαναγυρίσουμε στον καθ’ ημάς τρόπον. Ποιος είναι ο τρόπος μας; Αυτός: «Πᾶσαν γῆν καὶ θάλασσαν ἐσβατὸν τῇ ἡμετέρᾳ τόλμῃ καταναγκάσαντες γενέσθαι, μνημεῖα ἀΐδια καλῶν τε καὶ κακῶν ξυγκατοικήσαντες».

Και επειδή θα επανέλθουν πάλι οι δυσσεβείς και οι άλλοι Αλεμανοί και ως αρχέκακος όφις, εμείς ξέρουμε ότι θα συμπαραταχθούμε, θα συμπορευθούμε, θα συμπολεμήσουμε τη Υπερμάχω Στρατηγώ, «που ’χει στα μάτια της ψηφιδωτό τον καημὸ της Ρωμηοσύνης».

Και βεβαίως εμείς διδάξαμε στην οικουμένη, εμείς διδάξαμε πάντοτε, εσαεί και αείποτε και ξανά και ξανά ότι σ’ αυτόν εδώ τον υπεράχρονο, τον χρονικώς υπεράχρονο τόπον, σ’ αυτόν τον τόπον, στην κορυφήν του Ομήρου και στο ακροθίνιον του Ολύμπου, εμείς οι Ολύμπιοι διδάξαμε εδώ ότι η Έρις γίνεται Έρως. Ναι, η έρις γίνεται έρως, έρως ελευθερίας. Και φυσικά ξέρουμε πολύ καλά ότι ξεκινούμε όπως πάντα εδώ και τρεις χιλιάδες [χρόνια] ηττημένοι, αλλά ως ηττημένοι είμαστε αυτοί οι οποίοι θα ξαναδώσουμε σ’ αυτόν τον πλανήτη των πεπλανημένων πλανητών και των πλανήτων, θα δώσουμε την «καθ’ ημάς καθεστηκυίαν πολιτείαν». Ποια είναι η «καθ’ ημάς καθεστηκυία πολιτεία»; Μία και μόνη. «Σε τούτα εδώ τα μάρμαρα κακιά σκουριά δεν πιάνει».

Σχόλια:

* καιρός του λέγειν, καιρός του αντιλέγειν: Το σχήμα αυτό που εκμεταλλεύεται ωραία την επανάληψη παραπέμπει στον βιβλικόν Εκκλησιαστή (στο 3ο κεφάλαιο) όπου υπάρχουν πολλά τέτοια ζευγάρια αντιθέτων:

Τοῖς πᾶσιν χρόνος͵ καὶ καιρὸς τῷ παντὶ πράγματι ὑπὸ τὸν οὐρανόν. 3.2 καιρὸς τοῦ τεκεῖν καὶ καιρὸς τοῦ ἀποθανεῖν͵ καιρὸς τοῦ φυτεῦσαι καὶ καιρὸς τοῦ ἐκτῖλαι πεφυτευμένον͵ 3.3 καιρὸς τοῦ ἀποκτεῖναι καὶ καιρὸς τοῦ ἰάσασθαι͵ καιρὸς τοῦ καθελεῖν καὶ καιρὸς τοῦ οἰκοδομῆσαι͵ 3.4 καιρὸς τοῦ κλαῦσαι καὶ καιρὸς τοῦ γελάσαι͵ καιρὸς τοῦ κόψασθαι καὶ καιρὸς τοῦ ὀρχήσασθαι͵ 3.5 καιρὸς τοῦ βαλεῖν λίθους καὶ καιρὸς τοῦ συναγαγεῖν λίθους͵ καιρὸς τοῦ περιλαβεῖν καὶ καιρὸς τοῦ μακρυνθῆναι ἀπὸ περι λήμψεως͵ 3.6 καιρὸς τοῦ ζητῆσαι καὶ καιρὸς τοῦ ἀπολέσαι͵ καιρὸς τοῦ φυλάξαι καὶ καιρὸς τοῦ ἐκβαλεῖν͵ 3.7 καιρὸς τοῦ ῥῆξαι καὶ καιρὸς τοῦ ῥάψαι͵ καιρὸς τοῦ σιγᾶν καὶ καιρὸς τοῦ λαλεῖν͵ 3.8 καιρὸς τοῦ φιλῆσαι καὶ καιρὸς τοῦ μισῆσαι͵ καιρὸς πολέμου καὶ καιρὸς εἰρήνης.

* υμνείν αίνον: ο αίνος είναι περίπου συνώνυμο του ύμνου, και στη χριστιανική γραμματεία πολύ συχνά βρίσκουμε τις δυο αυτές λέξεις πλάι πλάι. Ειδικά «υμνούντες αίνον» μια φορά στην Παλαιά Διαθήκη (Παραλ. Β’, 23.13)

* Ιλιαδορωμιοσύνη: Λέξη ζουραρική, που υπάρχει στον υπότιτλο πρόσφατου βιβλίου του Κ. Ζουράρι, αφιερωμένου στην ποίηση του Ελύτη.

* «Έρχομαι από μακριά … των αγγέλων αντανάκλαση»: Παράθεμα από την Ιδιωτική οδό του Ελύτη, με κάποιες αλλαγές ως προς το πρωτότυπο, που είναι: Έρχομαι από μακριά. Οι συλλέκτριες των κρόκων της Θήρας πορεύονται πλάι μου, κι από κοντά, πηγαιμένες με τον Άνεμο τον βόρειο, οι Μυροφόρες, ωραίες μες στα τριανταφυλλιά τους και τη χρυσή των αγγέλων αντανάκλαση.

* ο αρχέκακος όφις: Το φίδι του προπατορικού αμαρτήματος, ο Σατανάς που βάζει σε πειρασμό. Η λέξη αρχέκακος (που βρίσκεται στην αρχή του κακού) υπάρχει από την κλασική αρχαιότητα, αλλά η φράση είναι χριστιανική.

Στον Γρηγόριο Παλαμά συχνή, π.χ. Πάλιν ὁ δεινὸς καὶ ἀρχέκακος ὄφις, τὴν ἑαυτοῦ κεφαλὴν καθ’ ἡμῶν διαίρων, ὑποψιθυρίζει τὰ τῆς ἀληθείας ἀντίθετα.

Και «αρχέκακος δαίμων» στη θαυμάσια δημοτική του Φραγκίσκου Σκούφου (από τον 17ο αιώνα): Εἶδα τὴν σήμερον μίαν σου ζωγραφίαν καὶ εὐθὺς σοῦ ἀναθεμάτισα τὴν τέχνην· λογιάζω νὰ τὴν ἔμαθες κάτω εἰς τὴν κόλασιν, οὔτε ἄλλος νὰ σοῦ ἐστάθη ὁ διδάσκαλος, παρὰ ὁ ἀρχέκακος καὶ παμπόνηρος δαίμων.

* ο Αλεμανός: ο Γερμανός, οι Γερμανοί. Συνήθης τύπος στα μεσαιωνικά ελληνικά «Αλαμανός και Αλαμάνος» Πράγματι, ο τύπος «Αλεμανός» είναι άπαξ λεγόμενο στο TLG. Ίσως ο (γαλλοτραφής) Ζουράρις επηρεάστηκε από το γαλλ. Allemand.

* «Πάσαν γην και θάλασσαν … ξυγκατοικήσαντες». Παράθεμα από τον Θουκυδίδη (2.41), και συγκεκριμένα από τον Επιτάφιο του Περικλή, με κάποιες διαφορές από το πρωτότυπο, που είναι: πᾶσαν μὲν θάλασσαν καὶ γῆν ἐσβατὸν τῇ ἡμετέρᾳ τόλμῃ καταναγκάσαντες γενέσθαι͵ πανταχοῦ δὲ μνημεῖα κακῶν τε κἀγαθῶν ἀίδια ξυγκατοικίσαντες. Στη μετάφραση της Έλλης Λαμπρίδη: «…με την παλικαριά μας αναγκάσαμε κάθε χώρα και κάθε θάλασσα ν’ ανοίξουνε στο πέρασμά μας κι αφήσαμε παντού μνημεία αιώνια τόσο του καλού όσο και του κακού που μπορούμε να κάνομε» (καλού στους φίλους και κακού στους εχθρούς, εξηγεί η Λαμπρίδη).

* τη Υπερμάχω Στρατηγώ, που ‘χει στα μάτια της ψηφιδωτό τον καημό της Ρωμιοσύνης: Παράθεμα από τον Σεφέρη («Νεόφυτος ο έγκλειστος μιλά» από το Ημερολόγιο Καταστρώματος Γ’):

Για μας ήταν άλλο πράγμα ο πόλεμος για την πίστη του Χριστού
και για την ψυχή του ανθρώπου καθισμένη στα γόνατα της Υπερμάχου Στρατηγού,

πού ειχε στα μάτια ψηφιδωτό τον καημό της Ρωμιοσύνης,
εκείνου του πέλαγου τον καημό σαν ήβρε το ζύγιασμα της καλοσύνης.

* υπεράχρονος: Λέξη που την έχει χρησιμοποιήσει και άλλοτε ο Ζουράρις σε κείμενά του, αλλά τη βρήκα και σε σύγχρονους εκκλησιαστικούς. Άπαξ λεγόμενο στους Πατέρες της Εκκλησίας, στον Δίδυμο τον τυφλό, ως χαρακτηρισμός του Θεού. Θα έλεγε κανείς ότι πρόκειται για πλεονασμό,  αφού αρκεί να είναι κανείς άχρονος (σαν να λέγαμε δηλαδή υπερτέλειος, παγκάκιστος, καλυτερότερος). Το «χρονικώς υπεράχρονος» μάλλον είναι διπλός πλεονασμός.

* ακροθίνιον: Συχνά στον πληθυντικό (τα ακροθίνια), ήταν η κορυφή του σωρού του σταριού, και κατ’ επέκταση οι πρωτοφανήσιμοι καρποί και το πιο εκλεκτό μέρος των πολεμικών λαφύρων που το αφιέρωναν στους θεούς. Νόμιζα στην αρχή ότι ο Ζουράρις έκανε σαρδάμ μεταξύ Ομήρου και Ολύμπου (δηλ. ότι ήθελε να πει «κορυφή του Ολύμπου») αλλά στέκει κι έτσι που το είπε, πολύ περισσότερο που η λέξη ‘ακροθίνιον’ δεν είναι ομηρική.

* η Έρις γίνεται Έρως: Οι δυο λέξεις δεν έχουν ετυμολογική σχέση, πρόκειται για ρητορική εκμετάλλευση της παρήχησης. Έρις και Έρως αντιπαρατίθενται δυο φορές στην αρχαία γραμματεία, τη μία στο Δάφνις και Χλόη (ήριζον έριν ερωτικήν).

* πλανήτης των πεπλανημένων πλανητών και των πλανήτων: κι άλλη παρήχηση. Το «πλανητών» είναι γενική του «πλανήτης» (που θα πει περιπλανώμενος, εκτός από το ουράνιο σώμα) και το «πλανήτων» του επιθέτου «πλάνης», πάλι περιπλανώμενος.

* η «καθ’ ημάς καθεστηκυία πολιτεία»: το πολίτευμά μας. Κάτι ανάλογο στον Ισοκράτη (της πολιτείας της παρ’ ημίν καθεστηκυίας).

* «σε τούτα δω τα μάρμαρα κακιά σκουριά δεν πιάνει». Ο διάσημος στίχος του Γιάννη Ρίτσου από τα 18 Λιανοτράγουδα.

Ηρωίδα χαρακτηρίστηκε η διερμηνέας που επιχείρησε να μεταφράσει την αγόρευση στη νοηματική γλώσσα. Εδώ μπορείτε να διαβάσετε μια συνέντευξή της, αν και όσοι δεν ξέρουμε τη νοηματική δεν μπορούμε βέβαια να εκτιμήσουμε πόσο «ελεύθερα» απέδωσε την ομιλία.

Κάτι που δεν χρειάζεται επεξήγηση, αλλά θέλω να το σχολιάσω, είναι το άκομψο «κυρίες βουλευταί», που, αν ξαναδείτε το βιντεάκι, είναι το μοναδικό σημείο στο οποίο κομπιάζει ο Ζουράρις, μαζί με το επόμενο «κυρίες βουλευτές», που τον αναγκάζει πιστεύω να πει «ή βουλευτίνες» για να μπορέσει να επιστρέψει στη φυσικότητα.

Για παρθενική ομιλία, ήταν πιστεύω πολύ κατάλληλη, αν τη δούμε σαν ένα γλωσσικό πυροτέχνημα φτιαγμένο με οίστρο και τέχνη, αλλά, όπως και κάθε πυροτέχνημα, με λίγη μάλλον ουσία -και ίσως παραφορτωμένο σε αναφορές. (Απ’ αυτή την άποψη μού θύμισε κάπως τις περίφημες «ομιλίες Ζολώτα«, που υποτίθεται ότι ήταν γραμμένες στα αγγλικά με ελληνογενείς μόνο λέξεις). Δεν νομίζω όμως ότι θα συνεχίσει στο ίδιο στιλ ο Κ. Ζουράρις τις κοινοβουλευτικές του αγορεύσεις -άλλωστε, και στην τηλεόραση που τον έχω ακούσει, σπάνια έχει τέτοια πυκνότητα εξεζητημένου λεξιλογίου.

Αλλά αν για τους διερμηνείς  ο Ζουράρις είναι πονοκέφαλος, για όσους λεξιλογούν είναι μια ευχάριστη ενασχόληση -οπότε θα συνεχίσουμε να παρακολουθούμε τις αγορεύσεις του, έστω και για πεζότερα θέματα.