Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης: Μετακατοχικές περιπέτειες

Εδώ και κάμποσο καιρό δημοσιεύω, κάθε δεύτερη Τρίτη (και σήμερα κατ’ εξαίρεση Τετάρτη), αποσπάσματα από το βιβλίο του πατέρα μου, του Δημήτρη Σαραντάκου, “Ο άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης” (εκδ. Ερατώ, 1995, εξαντλημένο), που είναι μια βιογραφία του παππού μου, του Νίκου Σαραντάκου (1903-1977), ο οποίος είχε το ψευδώνυμο Άχθος Αρούρης (που είναι ομηρική έκφραση και σημαίνει ‘βάρος της γης’). Η σημερινή συνέχεια είναι η τεσσαρακοστή και είναι η πρώτη του 9ου κεφαλαίου, που έχει ακριβώς τον τίτλο «Μετακατοχικές περιπέτειες». Η προηγούμενη συνέχεια βρίσκεται εδώ. Βρισκόμαστε στη Μυτιλήνη στις αρχές του 1945.

Σύλληψη με την κατηγορία του στασιαστή

Παρά τον αφοπλισμό του ΕΛΑΣ και της Πολιτοφυλακής και την κατάλυση της «Εαμοκρατίας», η κατάσταση στη Λέσβο δεν άλλαξε και πολύ. Η αποδοχή του ΕΑΜ από τη συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού και το κύρος της εαμικής ηγεσίας, ιδίως μετά το χειρισμό της απόκρουσης των Άγγλων κατά τα Δεκεμβρια­νά, ήταν τόσο μεγάλες ώστε να συντηρείται το ίδιο υψηλό φρόνημα και η ατμόσφαιρα της έξαρσης των μεταπελευθερωτικών μηνών. Άλλωστε το 136 Τάγμα Εθνοφυλακής, αποτελούμενο από Λέσβιους έφεδρους και στελεχωμένο από ντόπιους αξιωματικούς, δεν προσφερόταν για την προώθηση των σκοπών που οι Άγγλοι σε συνεργασία με τους ακροδεξιούς της κυβέρνησης Βούλγαρη προωθούσαν: να σπρώξουν τη χώρα στον εμφύλιο σπαραγμό εξαπολύοντας άγρια τρομοκρατία κατά των αριστερών.

Μπήκε θέμα να απομακρυνθεί το 136 Τάγμα και να αντικατασταθεί με άλλη μονάδα εγγυημένης εθνικοφροσύνης. Το πρώτο βήμα ήταν η αντικατάσταση του διοικητή του, συνταγματάρχη Σοφοκλή Βουρνάζου, που ήταν Λέσβιος και συμπαθών το ΕΑΜ (είχε κάποτε διατελέσει μέλος του) με ξένο και εθνικόφρονα. Βέβαια ο νέος διοι­κητής, ο μανιάτης συνταγματάρχης Κυβέλος, ήταν άνθρωπος συνε­τός και μετρημένος. Ο ποιητής αναγνώρισε στο πρόσωπό του τον παλιό του υπολοχαγό στη Θεσσαλονίκη και πήγε να τον δει. Η συνά­ντησή τους ήταν πολύ εγκάρδια. Και πάλι η Δεξιά δεν ικανοποιήθηκε. Η παραπληροφόρηση συνεχίστηκε. Οι αθηναϊκές εφημερίδες “Βραδυνή”, “Ακρόπολις”, “Ελληνικόν Αίμα” και άλλες άρχισαν να δημοσιεύουν κατασκευασμένες και ψευδείς ειδήσεις «περί τρομο­κρατίας των ελασιτών εις Λέσβον», ορισμένες από τις οποίες ξεπερνούσαν κάθε όριο. Όταν για παράδειγμα έφτασε στη Μυτιλήνη ο νέος νομάρχης έγιναν έντονες και οργανωμένες αποδοκιμασίες της κυβερ­νητικής πολιτικής και παρά την προστασία της Εθνοφυλακής ορισμέ­νοι χειροδίκησαν κατά δύο χωροφυλάκων της συνοδείας του νομάρ­χη. Το σχετικά ασήμαντο αυτό επεισόδιο μεταμορφώθηκε από τη “Βραδυνή” σε «κακοποίησιν και αιχμαλωσίαν του Νομάρχου από οπλισμένους ελασίτας, οι οποίοι τον μετέφερον εις άγνωστον τοπο­θεσίαν, ενδεχομένως δε τον έχουν ήδη εκτελέσει». Ο χαίρων άκρας υγείας και απολύτως ασφαλής στο γραφείο του Νομάρχης δεν έκρι­νε σκόπιμο να στείλει κάποια διάψευση. Τελικά πήρε άδεια και έφυγε στην Αθήνα. Τον αναπλήρωσε ο νομάρχης Χίου Σταματιάδης, άνθρωπος του Γεωργίου Παπανδρέου, φανατικός αντικομμουνιστής, που σε συνεργασία με τον νεοφερμένο εισαγγελέα Κωστόπουλο και τους τοπικούς εκπρόσωπους της δεξιάς σχεδίασαν μεθοδικά το χτύ­πημα του ΕΑΜ στο νησί.

Αρχές Απριλίου μεταφέρθηκε στη Λέσβο το 149 Τάγμα Εθνοφυ­λακής, που το συνόδευαν δυσοίωνες φήμες για φόνους, ξυλοδαρμούς και βιαιοπραγίες. Οι νέοι μουσαφίρηδες, που ο λεσβιακός λαός ονό­μασε «μπουραντάδες», στρατωνίστηκαν στο Διδασκαλείο, στη νότια πλευρά της πόλης και από την πρώτη μέρα επιδόθηκαν στο έργο για το οποίο προορίζονταν. Οι μπουραντάδες σταματούσαν και ερευνού­σαν όποιον περνούσε από το δρόμο μπροστά στο στρατόπεδο. Αλίμο­νό του αν έβρισκαν επάνω του εαμικές εφημερίδες. Οι προπηλακισμοί και οι ξυλοδαρμοί άρχισαν να δημιουργούν ατμόσφαιρα τρομο­κρατίας και φόβου για πρώτη φορά μετά από οχτώ μήνες απόλυτης ησυχίας και τάξης.

Στις 8 Μαΐου παραδόθηκε άνευ όρων η χιτλερική Γερμανία. Ο πόλεμος στην Ευρώπη τέλειωσε. Ο λαός της Μυτιλήνης ξεχύθηκε ασυγκράτητος σε διαδήλωση πανηγυρισμού, που εξελίχθηκε σε λαϊ­κή γιορτή. Oι μπουραντάδες έβλεπαν τις εκδηλώσεις κίτρινοι από χολή και μίσος. Οι περισσότεροι ήταν πρώην συνεργάτες του κατακτητή. Την ίδια νύχτα, καλυμμένοι από το σκοτάδι, έσπασαν τα γρα­φεία του ΕΑΜ, της ΕΠΟΝ και του ΚΚΕ, τα λεηλάτησαν και τους έβα­λαν φωτιά. Η πρωτοφανής στα χρονικά της Λέσβου ενέργεια ξεσή­κωσε θύελλα διαμαρτυριών. Την άλλη μέρα μπροστά στη Νομαρχία πραγματοποιήθηκε διαδήλωση διαμαρτυρίας κατά την οποία το πλήθος μπήκε στο κτίριο και κάποιες γυναίκες έδειραν το διευθυντή της. Η αφορμή είχε βρεθεί.

Ο εισαγγελέας χαρακτήρισε τη διαδήλωση στάση κι έδωσε εντο­λή για βίαιη διάλυση των συγκεντρωμένων, όχι στο 136 Τάγμα, που τυπικά ήταν ακόμα υπεύθυνο για την τήρηση της τάξης, αλλά στο 149 Τάγμα Εθνοφυλακής, που είχε στο μεταξύ καταλάβει θέσεις γύρω από τη Νομαρχία. Οι μπουραντάδες άρχισαν αμέσως να πυροβολούν το πλήθος. Έπεσε ο πρώτος νεκρός του εμφυλίου πολέμου στη Λέσβο, ο εργάτης Γιώργος Πετράς. Την επομένη άρχισε βροχή μηνύσεων με την κατηγορία της στάσης κατά των στελεχών του ΕΑΜ.

Στις φυλακές της Λαγκάδας

Ο ποιητής πιάστηκε στο γραφείο του στην Τράπεζα στις 6 Ιουνίου. Ο φίλος του ο Χαράλαμπος ο Κανόνης δεν πιάστηκε, γιατί έλειπε με αναρρωτική άδεια και αμέσως πέρασε στην παρανομία. Ύστερα από σύντομη κράτησή του στην Ασφάλεια, που βρισκόταν στο ίδιο κτίριο, όπου άλλοτε στεγαζόταν το υποκατάστημα της Αγροτικής Τράπεζας, στην οδό Αρίωνος, ο ποιητής μεταφέρθηκε στις φυλακές της Λαγκάδας. Οι πρώτοι εαμίτες κρατούμενοι βρήκαν τις φυλακές σχεδόν άδειες, γιατί τότε φιλοξενούσαν καμιά πενηνταριά ποινικούς κατάδικους και υπόδικους και κάπου είκοσι δοσίλογους, και σε άθλια κατάσταση από πλευράς καθαριότητας. Πολύ γρήγορα και καθώς καθημερινά φτάναν φουρνιές πολιτικών κρατουμένων, βάλαν μπρος και τις μεταμόρφωσαν. Όλοι οι τοίχοι, που ήταν κατάστικτοι από λιωμένους κορέους και πάσης φύσεως ακαθαρσίες, ασβεστώθηκαν, τα πατώματα πλύθηκαν, τα αποχωρητήρια απολυμάνθηκαν. Ο ποιη­τής εγκαταστάθηκε στο θάλαμο 10, τον αποκληθέντα «θάλαμο των διανοουμένων», όπου μεταξύ άλλων ήταν ο Ηλίας ο Παρασκευαΐδης, διαπρεπής γεωλόγος και λόγιος, ο Νίκος ο Σωτηράκης, μαθηματικός και λόγιος, ο Πάνος ο Ευαγγελινός, φαρμακοποιός και λόγιος, ο Μανώλης ο Δεμερτζής, φυσικός, ο Φοίβος Ανατολέας, ζωγράφος, ο Λευτέρης ο Κιοσκλής, ο Τάκης ο Αμπατζής, δικηγόροι, ο Νιόνιος ο Χατζής και άλλοι. Σε έμμετρη επιστολή που έστειλε πολλά χρόνια αργότερα στον Πάνο τον Ευαγγελινό, ο ποιητής αναθυμάται τους συγκρατούμενούς του:

Ήταν ποικίλοι και πολλοί
-λουλούδι – μυρουδιά, βιολί-
ο Κόρακας, ο Σωτηράκης
υπέρποτε τσαγκός ο Λιας
-που τότες είχε αφήσει μούσι-
Βαρύς σερέτης ο Μουκάκης
βραχνά τραγούδαγε την «Τράκα»

[…]

Ήταν κι ο Νιόνιος ο Χατζής
ο Λάσκαρης, ο Δεμερτζής
ο Θείελπις ο μακαρίτης
απ’ τήν Αγιάσσο κάποιος νέος
που ’χω ξεχάσει τ’ όνομά του.
Ο «εκτελεστής» μας ο Αλκαίος
με τα συχνά παράπονά του
ο Αμπατζής, ο Πλωμαρίτης
κι ο Λευτεράκης ο Κιοσκλής
ξεχωριστός μέσ’ στην παρέα
που ήταν στις φάρσες μερακλής
και τις οργάνωνε έτσι ωραία
μέσα στα τέσσερα ντουβάρια,
που παρά τρίχα κάποιο βράδυ
να γίνουμε μαλλιά κουβάρια
και να μας φάει το σκοτάδι.

Ο Απόστολος Αποστόλου, ο «Δάσκαλος» [Γραμματέας της Νομαρχιακής του ΕΑΜ και αργότερα, για είκοσι και πάνω χρόνια, δήμαρχος της Μυτιλήνης] στο βιβλίο του Μνήμες γράφει σχετικά:

«…Ήταν ένας Θαυμάσιος άνθρωπος ο Νίκος… Μεταπελευθερωτικά διώχτηκε κι αυτός και κλείστηκε στις φυλακές της Μυτιλήνης. Τον θυμάμαι πάντα με πολλή αγάπη. Ήταν ο πιο ζωντανός άνθρω­πος της φυλακής. Μαζί με άλλους δύο, τον Διονύση Χατζή και τον Στρατή Γαλάνη, έστησε ολόκληρο Εργαστήρι μέσα στη φυλακή, όπου έφτιαχναν διάφορα χρήσιμα πράγματα για μας και τους έξω. Κι όταν το βράδυ μαζευόμασταν στο θάλαμο, αυτός μας διασκέδαζε με τις εύθυμες ιστορίες του. Ήταν ανεξάντλητος. Ακόμα και μαθήματα ρωσικής μας έκανε. Κι εγώ υπήρξα ένας από τους μαθητές του…»

Σύντομα οργανώθηκε η διαβίωση των κρατουμένων. Καθιερώθη­καν μαθήματα για τους αναλφάβητους αλλά και επιμορφωτικοί κύ­κλοι για τους εγγράμματους. Οι κρατούμενοι καθηγητές βρήκαν μπόλικη δουλειά. Αργότερα άρχισαν να γίνονται πολιτιστικές εκδη­λώσεις και στο τέλος ανεβάσαν και θέατρο με σατιρικά σκετς. Μεγά­λη προσοχή δόθηκε στη σωματική αγωγή. Ο κρατούμενος καθηγητής σωματικής αγωγής Κουφέλης τους έκανε κάθε πρωί γυμναστική, ενώ οργανώθηκε ομάδα βόλεϊ.

Υστερογραφο: Δεν θα το αναγνωρίσατε οι περισσότεροι, αλλά το ποίημα του παππού μου είναι φτιαγμένο πάνω στο πατρόν ενός «αντιπατριωτικού» ποιήματος του Βάρναλη, που έχει τον τίτλο «Εξαγνισμός» και δεν έχει συμπεριληφθεί στα Άπαντά του. Περισσότερα, μαζί με άλλες στροφές (ή άλλη παραλλαγή) της παράφρασης, εδώ.