Ένα ποίημα για το Λος Αλάμος

Το Λος Αλάμος, όπως το λέγαμε παλιά, ή Λος Άλαμος όπως το λένε οι ντόπιοι, είτε στα ισπανικά είτε στα αγγλικά, δεν ξυπνάει αμέσως την ποιητική διάθεση -η μικρή πόλη του Νέου Μεξικού είναι γνωστή επειδή στα όριά της βρίσκεται το τεράστιο ερευνητικό εργαστήριο στο οποίο εκπονήθηκε το σχέδιο Μανχάταν, δηλαδή η πρώτη ατομική βόμβα.

Αλλά το ποίημα που έχω υπόψη μου δεν αναφέρεται καθόλου στο φονικό όπλο ή έστω στα λαμπρά μυαλά που το σχεδίασαν -αντίθετα επικεντρώνεται αποκλειστικά στο τοπωνύμιο, που το ανατέμνει ευρηματικά με παιγνιώδη διάθεση:

ΛΟΣ  ΑΛ  ΑΜΟΣ [Γραμμένο σαν να ήταν τρεις λέξεις]

Όταν τις νύχτες ξαγρυπνώ
κι είναι μου οι θλίψεις άμμος
ποτές, ποτές μου δεν ξεχνώ
το Λος Αλάμος.

…Μια πολιτεία μακρινή,
σα μουσική Ταμ-Ταμ,
χαρούμενη και ποθεινή,
το Λος Αλάμ…

Τάχα να είναι μου γραφτό,
να μείνω με το «αλλά»,
κάποτε να το επισκεφτώ
το Λος Αλλά;

Όνειρο μέθης του μυαλού
μην είμαι εγώ ο τρελός;
Ονειροπόλημα τρελού;
το Λος! Το Λος!

Όπως βλέπετε, ο ποιητής αγνόησε κάθε τι άλλο και έμεινε στις ηχητικές δυνατότητες του παιχνιδιού με το τοπωνύμιο, και φαντάστηκε τη μικρή πόλη, χαμένη στη μέση του πουθενά και σκεπασμένη με τους πέπλους του απόρρητου, σαν «χαρούμενη και ποθεινή πολιτεία».

Αλλά είπαμε τόσα κι ακόμα δεν έχω φανερώσει ποιος είναι ο ποιητής. Πρόκειται για τον μάλλον ξεχασμένο σήμερα ποιητή, κριτικό και δημοσιογράφο Γιώργο Μυλωνογιάννη (1909-1954), από τα Χανιά της Κρήτης. Το συγκεκριμένο ποίημα δημοσιεύτηκε το 1956, δηλαδή μετά τον θάνατό του,  στο περιοδικό Λογοτέχνης του Στέφανου Χατζημιχελάκη και περιλαμβάνεται σε έναν τόμο που κυκλοφόρησε πέρυσι (για την ακρίβεια: τον Δεκέμβριο του 2013) από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη, σε επιμέλεια του καθηγητή Γιάννη Παπακώστα, με τίτλο Ανοίχτε τα παράθυρα στο φως και υπότιτλο Προσεγγίσεις στο ποιητικό και στο κριτικό έργο του Γιώργου Μυλωνογιάννη.

Για τους αναγνώστες του ιστολογίου, ο Μυλωνογιάννης δεν είναι άγνωστος. Πριν από δυο χρόνια, του είχα αφιερώσει ένα άλλο άρθρο, όπου τον χαρακτήριζα «λησμονημένον», ίσως υπερβολικά, αφού ένα ποίημά του μελοποιήθηκε τα τελευταία χρόνια.

Ακόμα, σε ένα παλιότερο άρθρο είχαμε δει πως ο Μυλωνογιάννης, φίλος του Λαπαθιώτη, είναι το μοναδικό πρόσωπο που φιγουράρει και στις δύο εκδοχές του σαρκαστικού ποιήματος στο οποίο ο Λαπαθιώτης φαντάστηκε την κηδεία του. Στην πρώτη εκδοχή,

Θα είναι κι ο Μήτσος με το Χάρη,
και πέντε-δέκα συγγενείς,
–κι ο Γιώργος ο Μυλωνογιάννης:
άλλος κανείς, κανείς, κανείς…

Στη δεύτερη εκδοχή,

Θα είναι ο Άγγελος, ο Χάρης,
ο Κλέων, ο Τάκης, η Λιλή,
ο Γιώργος ο Μυλωνογιάννης,
κι άλλοι πολλοί, πολλοί, πολλοί…

(Περισσότερα για τα ποιήματα αυτά, εδώ).

Στη μία εκδοχή, άλλος κανείς, στην άλλη εκδοχή, άλλοι πολλοί -αλλά πάντοτε o Μυλωνογιάννης, κοινός παράγοντας. (Ο Χάρης δεν είναι το ίδιο πρόσωπο -στην πρώτη περίπτωση πρόκειται για τον Χάρη Σταματίου του Μπουκέτου, στη δεύτερη για τον Πέτρο Χάρη της Νέας Εστίας).

Στο ΕΛΙΑ υπάρχουν κάμποσα μπιλιετάκια που είχε στείλει ο Λαπαθιώτης στον Μυλωνογιάννη. Διαλέγω ένα από τα συντομότερα γιατί τα πιο πολλά από τα άλλα έχουν ψωμί και θέλουν εκτενή σχολιασμό, κι αυτό θα με κάνει να ξεστρατίσω από το σημερινό μου θέμα, που δεν είναι ο Λαπαθιώτης αλλά ο Μυλωνογιάννης και το βιβλίο του Γ. Παπακώστα.

Ο τίτλος «Ανοίχτε τα παράθυρα στο φως» είναι ο πρώτος στίχος του εξής ποιήματος του Μυλωνογιάννη:

ΛΑΧΤΑΡΑ

Ανοίχτε τα παράθυρα στο φως!
Οι κάμαρες φαντάζουνε σαν τάφοι,
του ήλιου λαχταράω το χρυσάφι
μέσα στο μαύρο χάος ναυαγός.

Του ήλιου εραστής και νοσταλγός,
ποια μοίρα και ποια μπόρα μου το γράφει
γύρω, τριγύρω να με κλειούνε τάφοι
και με τα χέρια σταυρωτά, κι αργός

Κι ανήμπορος ν’ αφήνουμαι στη θλίψη,
τη θλίψη που ποτέ δε θα μου λείψει,
θαρρώντας πως δε χάνεται ο καιρός,

Κι αφήνοντας τη φλόγα να με γλύψει.
Δώστε φτερά για ν’ απλωθώ στα ύψη
κι ανοίχτε τα παράθυρα στο φως!

που δημοσιεύτηκε στο αριστερό λογοτεχνικό περιοδικό Ελεύθερα Γράμματα (γύρω στο 1946, δεν έχω σημειώσει την ημερομηνία και δεν αξίζει τον κόπο να ψάχνω όλο το σώμα). Το περίεργο είναι ότι το ποίημα που έδωσε τον τίτλο του βιβλίου, και που δεν είναι δα και παγκοσμίως γνωστό, δεν ανθολογείται στο βιβλίο!

Από τα 24 ποιήματα του Μυλωνογιάννη που περιλαμβάνονται στο βιβλίο (μαζί με 6 μεταφράσεις, 25 κριτικά κείμενα, καθώς και εκτεταμένη εισαγωγή του Παπακώστα), τα 14 είναι εντελώς άγνωστα, αφού προέρχονται από τα κατάλοιπα του ποιητή, που τα εμπιστεύθηκαν στον Γ. Παπακώστα οι κάτοχοί τους. (Βέβαια, για τον σημερινό μέσο αναγνώστη, και οι τρεις συλλογές που εξέδωσε ο ποιητής είναι σχεδόν απρόσιτες, οπότε όλα τα ανθολογούμενα ποιήματα είναι σχεδόν εξίσου άγνωστα -αλλά για τον μελετητή υπάρχει διαφορά).

Ξεσηκώνω ένα ποίημα «Στον Καρυωτάκη», που έρχεται να προστεθεί στα τόσα και τόσα ποιήματα που έστειλαν ομότεχνοι στον αυτόχειρα της Πρέβεζας.

ΣΤΟΝ ΚΑΡΥΩΤΑΚΗ

Πέντε’ έξι στίχοι μοναχά -να! η ζωή μας όλη
πικρή και ταπεινή και πονεμένη
-αντίο σας για πάντα αγαπημένοι…
Κι ύστερα, φίλε ποιητή, απ’ το μοιραίο βόλι
και την αιώνια φυγή, τι μένει
στους άλλους; Λίγοι στίχοι ξεχασμένοι.

Κι η σταδιοδρομία σου, τα όνειρα, οι πόθοι
ελπίδες κι ηλιαχτίδες της ζωής σου;
– Στον ήρεμο τον ύπνο σου κοιμήσου.
Τώρα που το ποτήρι σου ως κάτω εκενώθη
και κει που είσαι -αν μπορείς- θυμήσου
τα πατημένα ρόδα της ψυχής σου…

Θα προσέξατε ότι το ποίημα συνομιλεί τουλάχιστον με δύο ποιήματα του Καρυωτάκη: αφενός τη Σταδιοδρομία, όχι μόνο επειδή μνημονεύεται η λέξη, αλλά κι επειδή ο τελευταίος στίχος απηχεί το τελευταιο δίστιχο εκείνης («θα φύγουν, και θάναι η καρδιά μου / σα ρόδο που επάτησα χάμου») -και αφετέρου ο πρώτος στίχος νομίζω ότι παραπέμπει στην Υστεροφημία (Mόνο μπορεί να μείνουνε κατόπι μας οι στίχοι, δέκα μονάχα στίχοι μας να μείνουνε…). Υπάρχουν κι άλλα δυο ποιήματα που αναφέρονται στην αυτοκτονία του Καρυωτάκη, το: «Ηυτοκτόνησεν, βληθείς διά σφαίρας περιστρόφου» (έτσι είχαν γράψει οι εφημερίδες για τον Καρυωτάκη) και το «Απεπειράθη να αυτοκτονήσει, βληθείς διά σφαίρας περιστρόφου». Αλλά και κάμποσα από τα άλλα ποιήματα είναι πεισιθάνατα.

Ο Μυλωνογιάννης ήταν αριστερός, αν και λίγα ποιήματα έγραψε που να φαίνεται η τοποθέτησή του. Ανάμεσα στα λογοτεχνικά περιοδικά που εξέδωσε ήταν και ο Λυτρωμός, που είχε τροτσκιστικό προσανατολισμό, και που κάποτε, νάμαστε καλά, θα βάλω μιαν ανθολογία από ποιήματα που δημοσίευσε στα εφτά τεύχη του. Όπως και η υπόλοιπη παρέα του Μπουκέτου (Λαπαθιώτης, Σταματίου, Μ. Παπανικολάου) ταλαιπωρήθηκε με τα ναρκωτικά και πέθανε στο Δρομοκαΐτειο, όπου μπαινόβγαινε προσπαθωντας να αποτοξινωθεί -το ίδιο τέλος με τον Παπανικολάου.

Σε μιαν υποσημείωση του βιβλίου του Παπακώστα βρίσκω κι ένα ποίημα που αφιέρωσε στον Γιώργο Μυλωνογιάννη ο αδελφός του, ο Παντελής, μετά τον θάνατό του. Να το βάλουμε για αποχαιρετιστήριο:

ΜΕΤΑΘΑΝΑΤΙΟ

Δυο τρεις γραμμές στη συλλογή του Αποστολίδη
σα μαχαιριές λόγια πικρά του Πετροχάρη
και του Χατζίνη «άψογη» κρίση για στολίδι
κι έτσι είσαι δυο φορές, αδέρφι μου, κουφάρι…

Μ’ αν η ζωή μου διάβηκε στην αγωνία
του στίχου αλήθεια, πόσο αυτό βαραίνει!
Όλα ‘ναι ψέμα κι όνειρο κι η Κοινωνία
μήτε μ’ αγκάθια πια τον τάφο σου δε ραίνει…

Ήσουνα, λένε, μια κοινότατη θητεία
στα γράμματα (και στη ζωή, αλητεία).
Όμως απ’ όλα αυτά σαν τι πια ν’ απομένει;
Ποιος θε να πει για τον δικό σου πικραμό;

Α! να’βγαινε στον Κάτου Κόσμο η «Νέα Εστία»
θα ερχόμουνα να τη γεμίζαμε μ’ αστεία
και να γελούν και να γελούν οι πεθαμένοι
(Ίσως να βρίσκαμε κι οι δυο το λυτρωμό…)

Θα αναγνωρίσατε πάλι τον Καρυωτάκη (αγκάθια τον τάφο σου δεν ραίνει -βλ. τη Δικαίωσι). Ο Πετροχάρης είναι ο διευθυντής της Νέας Εστίας (Πέτρος Χάρης) και ο Αποστολίδης ο Ηρακλής, ο κορυφαίος ανθολόγος. Δεν αποκλείω, βέβαια, ο πέμπτος στίχος να είναι «η ζωή σου διάβηκε» και όχι «η ζωή μου» όπως τυπώνεται στο βιβλίο. Ταιριάζει περισσότερο έτσι. Δυστυχώς το βιβλίο δεν είναι απαλλαγμένο από λάθη -ένα λάθος (πρέπει να) υπάρχει στον τελευταίο στίχο του Λος Αλαμος (εδώ το διόρθωσα), ενώ βέβαια και ο Λαπαθιώτης δεν αυτοκτόνησε στις 7 Ιανουαρίου 1943 όπως γράφεται στην εισαγωγή (σελ. 18) αλλά στις 8 Ιανουαρίου 1944.

Κι έτσι τον ξαναθυμηθήκαμε τον Μυλωνογιάννη.