Υπερασπίζω ή υπερασπίζομαι;

Τις προάλλες συναντήθηκα σε μια γωνιά του κυβερνοχώρου με φίλο δικηγόρο, ο οποίος μού έδωσε μια «παραγγελία για το μπλογκ, όταν βρεις χρόνο κι όταν έχεις κέφι». Η παραγγελία του φίλου διατυπώνεται στο εξής ερώτημα: «Υπερασπίζω ή υπερασπίζομαι ή και τα δύο; Θα πω «θα υπερασπίσω κάποιον» ή «θα υπερασπιστώ κάποιον»; Ή και τα δύο;».

Του απάντησα σε συντομία και τώρα έρχομαι να εκτελέσω και την… παραγγελία, δηλαδή να γράψω άρθρο για το ερώτημα του τίτλου, έτσι ώστε, αν παραστεί ανάγκη, να μπορώ κι εγώ να ζητήσω από τον φίλο κάποια νομική συμβουλή (αχρείαστος να είναι, βέβαια).

Υπερασπίζω λοιπόν ή υπερασπίζομαι; Ποιο είναι το σωστό;

Αλλά ας δούμε πρώτα την ιστορία της λέξης. Δεν είναι της κλασικής αρχαιότητας, εμφανίστηκε στην ελληνιστική εποχή, πρώτα στον Πολύβιο, στον 3ο αιώνα π.Χ. -και εμφανίστηκε ως ενεργητικό ρήμα, υπερασπίζω: τους υπερασπίσαντας και σώσαντας τινας των πολιτών…

Η ετυμολογία είναι προφανής: υπέρ + ασπίς, βάζω δηλαδή την ασπίδα μου πάνω από τον συμπολεμιστή μου και τον προστατεύω -και τον καιρό εκείνο, τον καιρό που οι μάχες δίνονταν σώμα με σώμα και με όπλα αγχέμαχα, η λέξη θα είχε και εντελώς κυριολεκτικές χρήσεις, αν και ήδη από την αρχή εμφανίζεται και η αφηρημένη της σημασία, μακριά από το πεδίο της μάχης δηλαδή. Πάντως έχουν περάσει από τότε σχεδόν εικοσιπέντε αιώνες, τα όπλα έχουν γίνει παντοδύναμα κι ο σκοτωμός στον πόλεμο έχει πάρει μαζικές διαστάσεις, ασπίδες βρίσκουμε μόνο στα μουσεία ή σε τίποτα κιτσάτες τελετές με σαλαμινομάχους που φοράνε τζεντζερέδια, αλλά εξακολουθούμε να υπερασπιζόμαστε ή να υπερασπίζουμε την πατρίδα, τα συμφέροντά μας, τον πελάτη μας στο δικαστήριο, όπως και να προασπίζουμε τα δικαιώματά μας ή τη δικαιοσύνη, οι ανώτατοι αξιωματικοί έχουν πάντοτε υπασπιστές, κι ας μην τους κρατάνε τώρα την ασπίδα αλλά το πολύ το τάμπλετ ή τον χαρτοφύλακα. Είπαμε, η γλώσσα είναι πράγμα συντηρητικό.

Πράγμα συντηρητικό, αλλά που εξελίσσεται. Κι έτσι, το ρήμα «υπερασπίζω», ενώ εξακολουθεί ενεργητικό, μερικούς αιώνες αργότερα παρουσιάζει και τη μέση φωνή αλλά με ενεργητική σημασία, «υπερασπίζεται δε και την φιλανθρωποτάτην ευχήν» στον Ευσέβιο, τον 4ο αιώνα μ.Χ. Η εμφάνιση του μέσου τύπου δεν σήμαινε εγκατάλειψη του ενεργητικού: μάλιστα, ο Ευσέβιος, σε άλλα του έργα, χρησιμοποιεί κανονικά τον ενεργητικό τύπο, ας πούμε: «προπολεμήσουσιν υπερασπίζοντες των προσφύγων».

Πώς όμως εμφανίστηκε ο μέσος τύπος; Οι αρχαίοι συνήθιζαν τη χρήση της μέσης φωνής με ενεργητική σημασία για να δείξουν ότι κάτι γίνεται με παραγγελία ώστε να το εκτελέσει άλλος, δηλαδή το «οικοδομώ οικίαν» σήμαινε ότι χτίζω το σπίτι με τα χέρια μου (είμαι χτίστης), ενώ «οικοδομούμαι οικίαν» ότι παραγγέλνω σε άλλους να χτίσουν το σπίτι μου (και τους πληρώνω), αλλά αυτή η λεπτή διάκριση έχει εξαιρέσεις και κόντρα εξαιρέσεις που καμιά φορά είναι περισσότερες από τον κανόνα, κι έτσι τελικά απλώς μένει μια μάλλον αναρχούμενη διτυπία, όπου μέσος και ενεργητικός τύπος χρησιμοποιούνταν και οι δυο με ενεργητική σημασία, και αυτό μας έχει κληροδοτήσει και καναδυό ζευγάρια με εντελώς ίδια σημασία, όπως το «αιτώ» και το «αιτούμαι» και κατ’ αναλογία μάλλον το υπερασπίζω και το υπερασπίζομαι.

Κι άλλα ρήματα πέρασαν από παρόμοια διαδικασία, αλλά εκεί ο ενεργητικός τύπος ατόνησε -ας πούμε το αρχαίο «υποπτεύω» σήμερα λέγεται «υποπτεύομαι» και μόνο σπάνια θα συναντήσεις κανέναν πολύ παλιομοδίτη να λέει «υπόπτευσα» και να εννοεί «υποπτεύθηκα» (κι όμως, πριν από εκατόν τόσα χρόνια, ο αττικιστής Κόντος θεωρούσε ‘παντελώς έκφυλο και ανελλήνιστο’ τον τύπο «υποπτεύομαι»). Το ίδιο και το επιβουλεύω που έγινε επιβουλεύομαι. Στην ίδια κατηγορία με το «υπερασπίζω/ομαι» είναι και το «προασπίζω/ομαι» που επίσης διατηρεί και τον ενεργητικό και τον μέσο τύπο -άλλωστε μοιάζουν πολύ και στην σημασία οι λέξεις αυτές.

Το «υπερασπίζομαι» βέβαια είναι συχνότερο από το «υπερασπίζω» στη χρήση, ίσως και πολύ συχνότερο -αλλά αυτό δεν κάνει «αποθετικό» το ρήμα, ίσως όμως να το κάνει «οιονεί αποθετικό». Για να κάνω μια παρένθεση αποθετικά είναι τα ρήματα που έχουν ενεργητική διάθεση αλλά μόνο μέσο τύπο, όπως π.χ. το επεξεργάζομαι, το διαπραγματεύομαι, το χειρίζομαι. Τα ρήματα αυτά δεν σχηματίζουν παθητική φωνή, και κανονικά, παρόλο που λέγεται κάποτε, δεν μπορείς να πεις «*το σχέδιο επεξεργάστηκε από την επιτροπή» ή «*από τις μετοχές που διαπραγματεύτηκαν, τη μεγαλύτερη πτώση σημείωσαν οι τραπεζικές». Θα την πεις περιφραστικά την παθητική φωνή (το σχέδιο έτυχε επεξεργασίας ή πιο στρωτά «το σχέδιο το επεξεργάστηκε η επιτροπή τάδε» ή «οι μετοχές που έγιναν αντικείμενο διαπραγμάτευσης» ή πιο στρωτά «από τις μετοχές που ακούστηκαν/κινήθηκαν χτες, τη μεγαλύτερη πτώση…»). Εννοείται βέβαια ότι τα ρήματα αυτά δεν έχουν ενεργητική φωνή, δεν υπάρχει *επεξεργάζω.

Τώρα, το υπερασπίζομαι, ενώ έχει ενεργητικό τύπο, υπερασπίζω, ίσως είναι «οιονεί αποθετικό», με την έννοια ότι αποφεύγουμε την παθητική φωνή του.

Δηλαδή, μπορείς να πεις είτε «Ο Χ.Α.Σοδίκης υπεράσπισε λαμπρά τον πελάτη του» είτε «Ο Χ.Α.Σοδίκης υπερασπίστηκε λαμπρά τον πελάτη του». Και οι δυο τύποι είναι εξίσου αποδεκτοί και το ποιον θα διαλέξουμε είναι μάλλον θέμα ύφους και προσωπικής προτίμησης, δεν νομίζω να έχουν καμιά διαφορά στη σημασία (αλλά αν διαφωνούν οι δικηγόροι του ιστολογίου, αν πιστεύουν ότι έχει διαφορά το ‘υπερασπίζω τον πελάτη μου’ από το ‘υπερασπίζομαι τον πελάτη μου’ ας μας το πουν).

Ωστόσο, δεν νομίζω ότι μπορούμε να πούμε: «Ο κατηγορούμενος υπερασπίστηκε λαμπρά από τον Χ.Α.Σοδίκη», δεν μπορούμε να χρησιμοποιούμε την ίδια λέξη και για την ενεργητική και για την παθητική φωνή.

Αυτά περίπου είπα (αλλά πολύ πιο σύντομα) στον φίλο που είχε την απορία.