Περί ταχέων επεμβάσεων και παχέων αγελάδων

Ένα από τα βασικά καθήκοντα του Frontex, όπως ορίζονται στη σχετική νομοθεσία της ΕΕ, είναι «ο σχεδιασμός και συντονισμός κοινών επιχειρήσεων και ταχέων επεμβάσεων στα σύνορα». Ωστόσο, παρά το γεγονός ότι οι πρόσφυγες εξακολουθούν να βρίσκονται στην επικαιρότητα, το σημερινό μου άρθρο δεν έχει αυτό το θέμα -είναι καθαρά γλωσσικό. Απλώς από την περιγραφή των καθηκόντων του Frontex δανείστηκα την παραπάνω φράση, που μου δίνει το έναυσμα για το άρθρο.

Το απόσπασμα που έβαλα μέσα στα εισαγωγικά έχει ένα λάθος, ενώ ο τίτλος του σημερινού μου άρθρου έχει δύο λάθη. Και να μην ξέρετε ποιο είναι, εύκολα θα υποθέσετε ότι, αν υπάρχει λάθος, θα υπάρχει στον τύπο «ταχέων επεμβάσεων» -και, προκειμένου για τον τίτλο του άρθρου, στο «παχέων αγελάδων».

Γιατί είναι λάθος; Ας δούμε. Η ονομαστική είναι στον ενικό «ταχεία επέμβαση» και στον πληθυντικό «ταχείες επεμβάσεις». Στη γενική «ταχειών επεμβάσεων», όχι «ταχέων». Το «ταχέων» είναι η γενική του αρσενικού -ο ταχύς, του ταχέος (που πολλοί το γράφουν *ταχέως!), οι ταχείς, των ταχέων.

Και για ταχείες επεμβάσεις δεν μιλάμε πολύ συχνά (άσε που μπορούμε να τις πούμε ‘γρήγορες επεμβάσεις’ και να ξεμπερδεύουμε) αλλά με τις αγελάδες το λάθος είναι πολύ συχνότερο, μια και πρόκειται για παγιωμένη φράση, ή μάλλον για δίδυμες φράσεις, αφού άλλοτε λέμε για ισχνές (έως σκελετωμένες, τον τελευταίο καιρό) αγελάδες και άλλοτε για παχιές.

Θα το ξέρετε, αλλά ας πούμε πως αυτές οι δίδυμες φράσεις λέγονται, αντίστοιχα, για περίοδο οικονομικής δυσχέρειας και δυσπραγίας η πρώτη και για εποχή ευημερίας και άνεσης η δεύτερη: λέμε για τον καιρό, την εποχή, την περίοδο, τα χρόνια «των ισχνών αγελάδων» και «των παχιών αγελάδων».

Οι δυο φράσεις ανάγονται στη βιβλική διήγηση για τα όνειρα του Φαραώ, που είδε εφτά ισχνές αγελάδες να κατασπαράζουν τις εφτά παχιές, και ο Ιωσήφ του εξήγησε ότι θα έρθουν εφτά χρόνια ευημερίας και μετά εφτά χρόνια λιμού (Γένεσις 41, 1-36).

Για να δούμε και ένα παράδειγμα χρήσης. Ο Καραγάτσης, στο Δέκα, μιλάει για έναν ναυτικό που βρέθηκε άνεργος εξαιτίας της ναυτιλιακής κρίσης:

Μπορούσε ανέγνοιαστος να περιμένει πότε θα περάσει η κρίση –δυο και τρία χρόνια. Είχε την πρόνοια, τον καιρό των παχιών αγελάδων, ν’ αγοράσει ένα περιβόλι με ξινά και μαγγανοπήγαδο που, καλή-κακή χρονιά, του αφήνει δεκαπέντε χιλιάρικα εισόδημα.

Τώρα, αυτό το «παχιών αγελάδων» σε πολλούς φαίνεται πολύ λαϊκό, κι έτσι το ευπρεπίζουν, και το κάνουν «παχέων» -αλλά αυτό είναι σολοικισμός, αφού το «παχέων» μόνο σε… ταύρους πηγαίνει, διότι είναι γένους αρσενικού. Ή θα πεις «παχειών» στην καθαρεύουσα, ή «παχιών» στη νεοελληνική, που είναι και πολύ προτιμότερο.

Από μια άποψη, γενικές με επίθετα σε -ύς, όπως «των ταχέων επεμβάσεων», μοιάζουν με τους πολύ συχνότερους, και εξίσου λαθεμένους, τύπους με μετοχές, όπως π.χ. «των *πληγέντων περιοχών», που ακούγεται πολύ στα δελτία ειδήσεων όταν έχουμε πλημμύρες και άλλες φυσικές καταστροφές. Κι εδώ έχουμε λάθος, αφού το «πληγέντων» είναι γενική πληθυντικού του αρσενικού, οπότε το σωστό είναι «των πληγεισών περιοχών» -το «απεχθές σωστό», όπως το λέω εγώ.

Και δεν το λέω εγώ μόνο. Πιο ωραία τα έλεγε ο Ροΐδης πριν από 120 και βάλε χρόνια, στη μνημειώδη μελέτη του Τα είδωλα. Εκεί, αφού σαρκάσει την δήθεν ευφωνία «δύο αλλεπαλλήλων περισπωμένων τύπων, ως λ.χ. των καθεστηκυιών εξουσιών, των ληξασών προθεσμιών, των αποβιωσασών γυναικών, κτλ.» συνεχίζει επισημαίνοντας ότι ακόμα και άριστοι λόγιοι γράφουν «των ζώντων γλωσσών», «όχι μόνον εξ απροσεξίας αλλά και εξ αυτομάτου εξεγέρσεως του ωτίου κατά του αφορήτου των ζωσών γλωσσών».

Και πράγματι, τέτοια λάθη βρίσκει κανείς και στα γραφτά άριστων και έμπειρων χειριστών της ελληνικής, αλλά και φανατικών φίλων της καθαρεύουσας -πολύ χαρακτηριστικά, κάποιος είχε ψαρέψει σε κείμενο του πρώην προέδρου Χρήστου Σαρτζετάκη το ίδιο λάθος («παρακρατικών οργανώσεων, διατελούντων εις την υπηρεσίαν του κυβερνώντος κόμματος»). Υπάρχει άλλωστε και το παλιότερο ανέκδοτο, που ίσως είναι απόκρυφο, για τον γλωσσαμύντορα καθηγητή Μιστριώτη που υποτίθεται ότι άρχισε μια ομιλία του με ένα τέτοιο «λάθος»: «Λαλούντων των αηδόνων…»

Θα μου πείτε, τι κάνουμε; Κάνουμε εσκεμμένα το «στρωτό λάθος» («των πληγέντων περιοχών», «των ταχέων επεμβάσεων», «των παχέων αγελάδων») ή σφίγγουμε τα δόντια και γράφουμε το «απεχθές σωστό»; («των πληγεισών περιοχών», «των ταχειών επεμβάσεων» κτλ.);

Ξαναπάω στον Ροΐδη, ο οποίος πάλι στα Είδωλα υπερασπίζεται τον πολυμαθέστατο Κωνσταντίνο Οικονόμο, στα γραφτά του οποίου κάποιος αττικιστής είχε ψαρέψει ένα λάθος ανάλογο με αυτό που μας απασχολεί σήμερα, δηλαδή τη γενική «των οξέων κραυγών». Γράφει λοιπόν ο Ροΐδης:

«Αν είναι άδικο και γελοίο να διασύρεται ως αγράμματος ο Οικονόμος επειδή από απροσεξία έγραψε των οξέων κραυγών, θα μπορούσε πολύ δικαιότερα να κατηγορηθεί για αναίσθητος αν προσέχοντας είχε γράψει των οξειών κραυγών».

Ευτυχώς ανάμεσα στο απεχθές σωστό και στο στρωτό λάθος υπάρχει και ο τρίτος δρόμος, ο δρόμος της γκαμήλας -να αποφύγεις εντελώς τον προβληματικό τύπο, αν γίνεται.

Πριν από μερικά χρόνια, είχα σε ένα κείμενο της δουλειάς μου τη φράση: «κατά τη διάρκεια κοινών επιχειρήσεων, πιλοτικών σχεδίων και ταχέων επεμβάσεων«.

Εδώ δεν μπορούσα να αποφύγω τη γενική πτώση, διότι  οι τρεις τελευταίες λέξεις προσθέτονταν σε ήδη υπάρχον κείμενο. Για κάποιο λόγο, έκρινα ότι δεν μπορούσα να το κάνω «γρήγορων επεμβάσεων». Οπότε, σφίγγοντας τα δόντια, το διόρθωσα: «ταχειών επεμβάσεων». Αλλά δεν άντεχα να το βλέπω, και το ξανάλλαξα σε «ενεργειών ταχείας επέμβασης». Στον ενικό δεν υπάρχει πρόβλημα.

Δεν είναι βέβαια πάντοτε εφικτός ο δρόμος της γκαμήλας, αλλά τις περισσότερες φορές θα μας βγάλει στο ίσιωμα, μακριά από το απεχθές σωστό κι από το εύηχο λάθος.

ΥΓ Θα το καταλάβατε ίσως, αλλά στο άρθρο που μόλις διαβάσατε έκανα μια μικρή απάτη. Το δεύτερο παράθεμα του Ροΐδη, αυτό για τον Οικονόμο, το έχω μεταφέρει σε σημερινή γλώσσα, έτσι για παιχνίδι. Το κακό είναι ότι δεν βρίσκω τώρα το πρωτότυπο για να γίνει και η σύγκριση.