Η ευθύνη, η ανευθυνότητα και οι εξετάσεις

Το σημερινό άρθρο βασίζεται σε μια χτεσινή δημοσίευση που έκανα στο Φέισμπουκ σχετικά με το θέμα της Γλώσσας στις πανελλήνιες εξετάσεις που άρχισαν τούτη τη βδομάδα. Το ιστολόγιο συνηθίζει να σχολιάζει τα θέματα των πανελληνίων και σχεδόν κάθε χρόνο έχουμε κάποιο άρθρο (αν και πέρυσι δεν βάλαμε), οπότε ας τηρήσουμε και φέτος την παράδοση.

Λοιπόν, στις προχτεσινές εξετάσεις των Γενικών Λυκείων, στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας, δόθηκε στους υποψηφίους (διασκευασμένο) ένα κείμενο του ακαδημαϊκού Γρηγόρη Σκαλκέα (1928-) με θέμα «Επιστήμη και ανθρωπισμός». Πρόκειται για μια ομιλία που είχε εκφωνήσει ο Σκαλκέας ως Πρόεδρος της Ακαδημίας στις 30.12.2003, κατά την τελετή απονομής των ετήσιων βραβείων της Ακαδημίας. Είναι δηλαδή κείμενο επίσημο, γραμμένο για να ακουστεί και να διαβαστεί από ευρύ κοινό -αλλά είναι και κείμενο που δεν έχει φιλοδοξίες να ταράξει τα νερά ούτε να ανοίξει δρόμους.

Το κείμενο που δόθηκε στους υποψήφιους ήταν διασκευή του πρωτοτύπου ή μάλλον διασκευή ενός τμήματος του πρωτοτύπου. Εδώ μπορείτε να δείτε το κείμενο που δόθηκε στους μαθητές και εδώ το πρωτότυπο της ομιλίας, όπως δημοσιεύτηκε στο Βήμα στις 18.1.2014.

Για ποιους λόγους γίνεται διασκευή ενός κειμένου; Ένας λόγος, ίσως ο κυριότερος, είναι η έκταση. Το αρχικό κείμενο μπορεί να είναι πολύ μεγάλο, δεν είναι πρακτικό να δοθεί ολόκληρο στους μαθητές. Για παράδειγμα, η ομιλία του Σκαλκέα είχε έκταση πάνω από 1600 λέξεις. Η εξεταστική επιτροπή επέλεξε το πρώτο τμήμα της, έκτασης 604 λέξεων, και το διασκεύασε περαιτέρω συντομεύοντάς το στις 477 λέξεις.

Ένας δεύτερος λόγος για να γίνει διασκευή είναι να «στρογγυλέψουν οι γωνιές». Μπορεί το πρωτότυπο κείμενο να έχει κάποιους τύπους ιδιωματικούς ή υπερκαθαρεύοντες ή υπερδημοτικούς. Για παράδειγμα, στο κείμενο του Σκαλκέα, στην πρώτη αράδα, ο τύπος «κατάκτηση της γνώσεως» έγινε «κατάκτηση της γνώσης». Δεν είναι δα και τύπος της αρχαΐζουσας, αλλά οι θεματοθέτες έκριναν σκόπιμο να τον αντικαταστήσουν. Στην αντίστροφη κατεύθυνση κινήθηκε μια αλλαγή που έγινε στο κείμενο του Θεοτοκά, που δόθηκε στους αποφοίτους των ΕΠΑΛ την Τρίτη. Εκεί, ο τύπος «σα να πρόκειται» διασκευάστηκε σε «σαν να πρόκειται» (αν και ένα «σα να πούμε» έμεινε απείραχτο, μάλλον από αβλεψία).

Ίσως για παρόμοιο λόγο, η φράση «τα ευγενή ιδεώδη του ανθρωπισμού … διασύρθηκαν και κατατρέχτηκαν στις ημέρες μας» έγινε «Τα ευγενή ιδεώδη του ανθρωπισμού διασύρθηκαν και υπονομεύθηκαν στις μέρες μας». Αυτό το «κατατρέχτηκαν» δεν στέκει και πολύ καλά, εδώ που τα λέμε.

Το πρόβλημα όμως με τη συντόμευση του κειμένου είναι ότι όταν «κουρεύονται» όσα φαίνονται περιττά διαταράσσεται η εσωτερική ισορροπία του κειμένου, η ανάπτυξη των επιχειρημάτων αλλοιώνεται. Μπορεί να μην εμποδίζεται η κατανόηση, αλλά δυσχεραίνεται ίσως η περίληψη -το παράπονο αυτό το εξέφρασε μια υποψήφια για το κείμενο του Σκαλκέα, και δεν έχει άδικο διότι καλείται να συμπυκνώσει ένα κείμενο ήδη συμπυκνωμένο.

Κι έπειτα, χάνονται και πληροφορίες. Παραθέτω ένα απόσπασμα πριν και μετά τη διασκευή. Με υπογραμμισμένα ό,τι διαγράφτηκε.

Πριν

Δυστυχώς, όμως, οι αποφάσεις για τη χρησιμοποίηση από τη σύγχρονη τεχνολογία επιστημονικών γνώσεων και ανακαλύψεων δεν ανήκουν πάντοτε στην απόφαση ή στη σύμφωνη γνώμη εκείνων που τις ανακάλυψαν, ούτε οι πολλαπλές συνέπειες από τη χρήση τους έχουν όσο και όπως θα άρμοζε υπολογισθεί. Για τούτο, συχνά οι στόχοι μιας ερευνητικής πορείας διασπείρονται. Πολλοί διάσημοι ερευνητές, όπως ο Henri Becquerel, ο Heinrich Hertz και άλλοι ισάξιοί τους, δεν μπόρεσαν να προβλέψουν τις πρακτικές εφαρμογές των ανακαλύψεών τους. Και ο Oppenheimer, όταν πληροφορήθηκε την καταστροφή της Χιροσίμα, ένιωσε βαριές τύψεις συνειδήσεως, διότι είχε τόσο αποφασιστικά συμβάλει στη διάσπαση του ατόμου, που βέβαια δόξασε και την επιστήμη και το όνομά του, αλλά διέσπασε και το ιερό κύρος του Ανθρώπου, προσφέροντάς του τη φονικότερη δύναμη. Και αργότερα, ο Χάιντεγκερ, όταν πληροφορήθηκε την άλωση του γενετικού μυστηρίου του ανθρώπου, είπε πως «τώρα μόνο ένας Θεός μπορεί να σώσει την ανθρωπότητα».

Μετά

Δυστυχώς, όμως, οι αποφάσεις για τη χρησιμοποίηση από τη σύγχρονη τεχνολογία επιστημονικών γνώσεων και ανακαλύψεων δεν ανήκουν πάντοτε στην απόφαση ή στη σύμφωνη γνώμη εκείνων που τις ανακάλυψαν, ούτε οι πολλαπλές συνέπειες από τη χρήση τους έχουν όσο και όπως θα άρμοζε υπολογισθεί. Για τούτο, συχνά οι στόχοι μιας ερευνητικής πορείας διασπείρονται. Πολλοί διάσημοι ερευνητές δεν μπόρεσαν να προβλέψουν τις πρακτικές εφαρμογές των ανακαλύψεών τους.

Με το να σβήνονται τα ονόματα των επιστημόνων που «δεν μπόρεσαν να προβλέψουν τις πρακτικές εφαρμογές» των εφευρέσεών τους  αδυνατίζει η επιχειρηματολογία του συγγραφέα, μια και δεν γίνεται σαφές ποιες είναι αυτές οι εφευρέσεις -ότι είναι η ραδιενέργεια και η ατομική βόμβα, ας πούμε.

Αλλά ας αφήσουμε τα της διασκευής και ας προσέξουμε λίγο περισσότερο την πρώτη φράση, που έμεινε αδιασκεύαστη: Δυστυχώς, όμως, οι αποφάσεις για τη χρησιμοποίηση από τη σύγχρονη τεχνολογία επιστημονικών γνώσεων και ανακαλύψεων δεν ανήκουν πάντοτε στην απόφαση ή στη σύμφωνη γνώμη εκείνων που τις ανακάλυψαν…

Ένα άκομψο υπερβατό (θα ήταν πολύ κομψότερο το «για τη χρησιμοποίηση επιστημονικών γνώσεων και ανακαλύψεων από τη σύγχρονη τεχνολογία») και ένα αδέξιο «οι αποφάσεις … δεν ανήκουν στην απόφαση», που αν το είχε γράψει ένας υποψήφιος θα έπρεπε να του κοπεί βαθμός.

Το μαργαριτάρι με τις αποφάσεις που δεν ανήκουν στην απόφαση το εντόπισε ο φίλος Αντώνης Γαζάκης, ο οποίος έγραψε ένα εκτενές άρθρο για το ίδιο θέμα. Ο Γαζάκης είναι σαφώς πιο δριμύς στην κριτική του, και συμφωνώ μαζί του στα περισσότερα, αν και όχι σε όλα.

Δεν το βρίσκω, ας πούμε, απαραίτητα αρνητικό ότι ο Σκαλκέας ήταν 75 χρονών όταν έγραψε το κείμενο που δόθηκε στους 17χρονους υποψήφιους. Έτσι κι αλλιώς, για τον 17χρονο οποιοσδήποτε πάνω από τα 40 είναι Μαθουσάλας. Αρνητικό θα ήταν αν είχε επιλέξει ένα θέμα απρόσιτο σε νέους ανθρώπους ή αν το αντικείμενο του δοκιμίου του είχε αλλάξει ριζικά μέσα στα χρόνια που μεσολάβησαν -κάτι τέτοιο είχε γίνει πριν από μερικά χρόνια, όταν είχε μπει θέμα ένα δοκίμιο για τη διαφήμιση που είχε γραφτεί το σωτήριον έτος… 1965.

Συμφωνώ ότι το κείμενο που διαλέχτηκε ήταν συντηρητικό, μάλλον (αλλά όχι εντελώς) τεχνοφοβικό, όχι ιδιαίτερα καλογραμμένο -άλλωστε ο συγγραφέας του έγινε γνωστός ως δεινός χειριστής του νυστεριού και όχι της γραφίδας- και επιπλέον βρίσκω ότι ακολουθεί την πεπατημένη, τα SOS των φροντιστηρίων. Μάλλον η εξεταστική επιτροπή θέλησε να φυλάξει τα νώτα της.

Εκτέθηκε ωστόσο με μία τουλάχιστον ερώτηση στα συνώνυμα και τα αντώνυμα.

Συγκεκριμένα, στην ενότητα Β3.β ζητείται να δοθεί ένα αντώνυμο της λέξης ‘ευθύνη’, λέξη υπογραμμισμένη στο κείμενο, στη φράση «Ο επιστήμονας βαρύνεται με πολύμορφη ευθύνη για τη γνώση που κατά κάποιον τρόπο παράγει».

Εδώ βλέπετε τις οδηγίες της Κεντρικής Επιτροπής Εξετάσεων προς τους βαθμολογητές:

Στις οδηγίες λοιπόν δίνεται ως σωστή απάντηση η «ανευθυνότητα». Δεν συμφωνώ, και δεν είμαι μόνο εγώ που δεν συμφωνώ.

Κατά τη γνώμη μου, λοιπόν, η ανευθυνότητα είναι αντώνυμο (αντίθετο στα ελληνικά) της υπευθυνότητας και επίσης κατά τη γνώμη μου, αλλά και κατά τη γνώμη των λεξικών, άλλο είναι η υπευθυνότητα και άλλο είναι η ευθύνη.

Υπευθυνότητα είναι η ιδιότητα του υπεύθυνου, η συναίσθηση ευθύνης που έχει κάποιος (ΛΚΝ). Άλλο είναι λοιπόν η υπευθυνότητα και άλλο η ευθύνη.

Να σημειώσω ότι το λεξικό Συνωνύμων και αντωνύμων του Μπαμπινιώτη δεν δίνει *κανένα* αντώνυμο για την ευθύνη. Άλλοι έψαξαν άλλα λεξικά και με διαβεβαιώνουν ότι πουθενά δεν δίνεται κανένα αντώνυμο για την ευθύνη.

Προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα ότι κάκιστα έπραξαν οι θεματοθέτες να ζητήσουν το αντώνυμο μιας λέξης η οποία, σύμφωνα με έγκυρα λεξικά, δεν έχει αντώνυμο.

Ωστόσο, φαντάζομαι ότι οι περισσότεροι υποψήφιοι θα απάντησαν όντως «ανευθυνότητα» ακόμα και όσοι γνώριζαν ότι δεν είναι σωστή -βλέπετε, τα πιο πολλά παιδιά ξέρουν τι πρέπει να γράψουν για να περάσουν και ξέρουν ότι αυτό δεν είναι απαραίτητα το σωστό ή αυτό που πιστεύουν, ιδίως στο μάθημα της Γλώσσας. Προτιμούν να πάρουν 18 παρά να έχουν δίκιο. Το θέμα όμως είναι ότι κάποιοι υποψήφιοι έχασαν χρόνο και αγχώθηκαν με ένα λάθος ερώτημα.

Στο Φέισμπουκ έγινε συζήτηση για το αντώνυμο της «ευθύνης» και διατυπώθηκαν προτάσεις που ασφαλώς δεν ταιριάζουν (ξεγνοιασιά, επιπολαιότητα, αδιαφορία). Ένας από τους νομικούς συμβούλους του ιστολογίου υποστήριξε ότι από νομική άποψη αντώνυμο είναι είτε η «απαλλαγή από την ευθύνη» είτε «το ανεύθυνον» -που το είχα σκεφτεί κι εγώ, οι παλιοί θα θυμούνται το ανεύθυνον του βασιλιά.

Αλλά βέβαια, αυτά είναι ακαδημαϊκή συζήτηση -το θέμα είναι ότι κακώς μπήκε σε εξετάσεις αυτή η ερώτηση. Απορώ πώς οι θεματοθέτες δεν συμβουλεύονται λεξικά, ώστε να δουν τι λένε τα λεξικά για τα θέματα που έχουν επιλέξει.

Μάλλον δεν άνοιξαν λεξικό ούτε για τα συνώνυμα, στην ενότητα Β3α. Εδώ ζητήθηκε από τους υποψηφίους να αντικαταστήσουν στη φράση
Η προώθηση των φυσικών επιστημών και η έκρηξη της τεχνολογίας […] εγείρουν απορίες.

την υπογραμμισμένη λέξη με ένα συνώνυμό της. Το ερώτημα δεν είναι εγγενώς προβληματικό, όπως αυτό με το αντώνυμο της ευθύνης, όμως η ΚΕΕ στις οδηγίες προς τους βαθμολογητές προτείνει τις εξής σωστές απαντήσεις για συνώνυμα του «εγείρουν»: αίρουν, προκαλούν, δημιουργούν.

Τα «προκαλούν» και «δημιουργούν» είναι δεκτά, όπως δεκτό θα ήταν και το «θέτουν», ίσως και άλλα, όχι όμως το… αίρουν, που μάλιστα δίνεται πρώτο.

Το πόσο ακατάλληλο είναι, το βλέπουμε αν το αντικαταστήσουμε στη φράση:

Η προώθηση των φυσικών επιστημών και η έκρηξη της τεχνολογίας […] αίρουν απορίες.

Αίρουν απορίες δεν λέγεται, αλλά αν με βάζατε να εξηγήσω τι σημαίνει, θα έλεγα πως σημαίνει ότι λύνουν τις απορίες, τις κάνουν να μην υπάρχουν, όπως αίρει κανείς την αμφισημία ή τα εμπόδια ή τις αντιρρήσεις που έχει προβάλει κτλ. -δηλαδή μάλλον αντώνυμο είναι το «αίρουν απορίες» παρά συνώνυμο τού «εγείρουν απορίες».

Εννοείται ότι κανένα λεξικό δεν δίνει συνώνυμο του «εγείρω απορίες» το «αίρω». Ενδεικτικά, το λεξικό του Μπαμπινιώτη στη σημασία «εγείρω ζήτημα» (που είναι παρεμφερής) δίνει «θέτω» ως κατεξοχήν συνώνυμο και δευτερευόντως «δημιουργώ, προβάλλω, προκαλώ».

Φοβάμαι πως εδώ η ΚΕΕ έπεσε θύμα της τρισχιλιετούς οφθαλμαπάτης. Επειδή δηλαδή στα αρχαία ελληνικά και σε κυριολεκτικές χρήσεις το «εγείρω» σημαίνει «σηκώνω», όπως και το «αίρω», οι θεματοθέτες τα θεώρησαν συνώνυμα και στις μεταφορικές χρήσεις και στη σημερινή γλώσσα! Μια ακόμα περίπτωση όπου η ενασχόληση με τα αρχαία βλάπτει την κατανόηση και χρήση των νέων ελληνικών.

Δεν μου αρέσει και πολύ επίσης η πρόταση για συνώνυμα στο «αλλοτριώνουν», που είναι «υπονομεύουν, παρακωλύουν, παρεμποδίζουν, αποξενώνουν». Κανονικά, μόνο το τελευταίο είναι συνώνυμο. Αλλά το πρόβλημα μάλλον έγκειται στο ότι ο Σκαλκέας χρησιμοποιεί τη λέξη «αλλοτριώνω» με άλλη σημασία από αυτήν που συνήθως έχει, αφού γράφει: το άγχος και η αγωνία αλλοτριώνουν […] την πνευματική ολοκλήρωση των ανθρώπων. Ίσως δεν θα έπρεπε να επιλεγεί αυτή η κακογραμμένη πρόταση, και ίσως έμμεση αναγνώριση της κακής επιλογής να ειναι ότι προτείνονται τόσο πολλές σωστές απαντήσεις.

Με δυο λόγια, ένα μέτριο κείμενο, που το μόνο πλεονέκτημα που είχε είναι πως ήταν προβλέψιμο και βατό, μια ερώτηση λαθεμένη, μια άλλη προβληματική και μια πρότυπη απάντηση λαθεμένη. Περνάνε τη βάση οι θεματοθέτες;

Υστερόγραφο

Ενδιαφέρον έχει και το πώς θα βαθμολογηθεί η λαθεμένη ερώτηση με το αντώνυμο της ευθύνης. Ευτυχώς το βάρος της είναι πολύ μικρό -μία μόλις μονάδα στις 100, διότι ικανοποιητική λύση δεν βλέπω. Ελπίζω να μην ισχύει αυτό που διάβασα στο Φέισμπουκ, ότι καλές προσπάθειες όπως η «αναρμοδιότητα» θεωρούνται λάθος ενώ γίνονται δεκτές ως σωστές απαντήσεις όπως «δικαίωμα»!