Μεταφράζεται το φιλότιμο σε άλλες γλώσσες;

Θα το έχετε ακούσει αμέτρητες φορές, πως το φιλότιμο είναι μια ελληνική λέξη που δεν μεταφράζεται σε καμιά άλλη γλώσσα.

Πολλοί συνεχίζοντας πάνω σε αυτή τη βάση υποστηρίζουν ότι η έννοια πλέον του φιλότιμου είναι χαρακτηριστικό της ιδιοσυστασίας του Έλληνα, ενώ κάποιοι υπονοούν εμμέσως μα σαφέστατα ότι οι άλλοι λαοί δεν έχουν στη γλώσσα τους αντίστοιχη λέξη διότι, απλούστατα, δεν έχουν φιλότιμο.

Μια και αναφέρουμε τη λέξη, να δούμε κι έναν ορισμό της, από το ΛΚΝ: η ιδιαίτερη, αυξημένη ευαισθησία, ως στοιχείο του χαρακτήρα κάποιου σε σχέση με την προσωπική τιμή, την αξιοπρέπειά του και γενικότερα με την εικόνα που σχηματίζουν οι άλλοι (η κοινωνία, το περιβάλλον) γι΄ αυτόν.

Σε ένα εξόχως φιλελληνικό βίντεο φτιαγμένο από ομογενείς στις ΗΠΑ, το φιλότιμο αναφέρεται ως το «μυστικό όπλο» των Ελλήνων. Όπως λέει το βίντεο,»Καμιά άλλη γλώσσα δεν διαθέτει μια λέξη για αυτόν τον μοναδικό ελληνικό όρο, ο οποίος θεωρείται ένα σύνθετο πλήθος αξιών που είναι δύσκολο να οριστούν (No other language has a word for this unique Greek term. It is considered a complex constellation of values that is difficult to define).

Το φιλελληνικό βίντεο γράφει το φιλότιμο στα αγγλικά ως philotimo, όπως συνηθίζεται στα ελληνικά δάνεια, αλλά στα αρχαία ελληνικά η λέξη «φιλοτιμία» και το επίθετο «φιλότιμος» (οι αρχαίοι δεν είχαν το ουσιαστικό «φιλότιμο») είχε αρχικά αρνητική έννοια, αφού σήμαινε την υπερβολική δίψα για τιμή, την κακώς εννοούμενη φιλοδοξία. Βέβαια, δεν άργησε να πάρει και θετική σημασία. Πάντως, η άλλη ελληνική λέξη από φ που έχει πρόσφατα περάσει στα αγγλικά, εννοώ τη λέξη fakelaki, μεταγράφηκε με f-.

Πρόσφατα, πάλι, σε ιστότοπο συμφερόντων Μαρινάκη γράφτηκε άρθρο για τις «δύο ελληνικές λέξεις που δεν μπορούν να μεταφραστούν σε καμιά γλώσσα«. Η πρώτη είναι φυσικά το φιλότιμο, ενώ η άλλη είναι… το κέφι -ο συντάκτης παραλείπει να επισημάνει πως η λέξη αυτή δεν έχει ελληνική αρχή. Και πριν απο μερικά χρόνια, ο Γ. Καρατζαφέρης, τότε που συγκυβερνούσε τη χώρα, ειχε αποφανθεί ότι εμείς στη γλώσσα μας, την πλουσιότερη γλώσσα του κόσμου, έχουμε κάποιες λέξεις που δεν τις έχουν στο λεξιλόγιό τους [οι Ευρωπαίοι], όπως «μπέσα» και «φιλότιμο». Ελληνική λέξη ειναι βέβαια η μπέσα, αλλά αλβανικής προέλευσης.

Αλλά ας αφήσουμε την μπέσα και το κέφι και ας περιοριστούμε στον κοινό παρονομαστή, το φιλότιμο. Ισχύει άραγε ο ισχυρισμός ότι «σε καμιά γλώσσα του κόσμου δεν μεταφράζεται» το φιλότιμο;

Προσωπικά διαφωνώ με τον όρο «μεταφράζεται». Θα έλεγα πως ο ισχυρισμός έτσι που είναι διατυπωμένος ασφαλώς δεν ισχύει. Το φιλότιμο, όπως και οποιαδήποτε άλλη ελληνική λέξη, καθώς και οποιαδήποτε λέξη οποιασδήποτε γλώσσας του κόσμου, ασφαλώς μεταφράζεται σε ξένες γλώσσες. Αυτό που εννοείται μάλλον είναι πως δεν μπορεί εύκολα να αποδοθεί μονολεκτικά σε άλλες γλώσσες ή ίσως «δεν μεταφράζεται με απόλυτη ακρίβεια» σε άλλες γλώσσες.

Ισχύει όμως το «σε καμιά άλλη γλώσσα»; Το έχω ξαναγράψει, είμαι εξαιρετικά δύσπιστος απέναντι σε ισχυρισμούς του τύπου: «Μόνο στην Ελλάδα» ή «μόνο στην ελληνική γλώσσα συμβαίνει αυτό» -είτε για καλό πρόκειται, είτε για κακό. Στις συντριπτικά περισσότερες περιπτώσεις, αυτός που προβάλλει τον ισχυρισμό δεν έχει κάνει και δεν μπορεί να κάνει τη σύγκριση με όλες τις χώρες ή με όλες τις γλώσσες.

Συνήθως, όποιος λέει ότι «μόνο στην ελληνική γλώσσα συμβαίνει αυτό το φαινόμενο» εννοεί «αυτό το φαινόμενο νομίζω πως δεν υπάρχει στα αγγλικά» -ή, για να είμαστε γενναιόδωροι, «αυτό το φαινόμενο νομίζω πως δεν υπάρχει στις 2-3 γλώσσες για τις οποίες έχω μια κάποια εποπτεία».

(Το πιο αστείο είναι ότι μερικές φορές ο ισχυρισμός «μόνο στην ελληνική γλώσσα» είναι διπλά λανθασμένος -όπως τότε που είχαμε τη φράση «Οία Ηώ…» και τον ισχυρισμό ότι μόνο στην αρχαία ελληνική γλώσσα μπορεί να υπάρξει μια πλήρης φράση μόνο με φωνήεντα, όπου αφενός η ελληνική φράση δεν είναι σωστά σχηματισμένη και αφετέρου υπάρχουν σε άλλες γλώσσες φράσεις μόνο με φωνήεντα).

Από την άλλη, διαφέρει ο ισχυρισμός ότι η τάδε λέξη δεν μπορεί να αποδοθεί εύκολα (και μονολεκτικά) στην τάδε γλώσσα, δηλαδή όταν η σχέση είναι 1:1. Ο ισχυρισμός αυτός και συχνά ακούγεται και σωστός μπορεί να είναι. Ακούγεται συχνά ιδίως από μεταφραστές που βρίσκουν δυσκολία να μεταφράσουν στη μητρική τους γλώσσα έναν όρο, συχνά αφηρημένη έννοια, μιας ξένης γλώσσας. Οι αγγλόφωνοι μεταφραστές της ελληνικής πιθανόν να ανέφεραν τη λέξη «φιλότιμο», οι Έλληνες μεταφραστές της αγγλικής θα αναφέρουν άλλες λέξεις πχ τη frustration (συμπληρώστε ελεύθερα).

Παρομοίως, κάποιος μπορεί να πει ότι η ελληνική έχει δύο λέξεις, αγάπη και έρωτας, ενώ πολλές άλλες γλώσσες έχουν μόνο μία, πχ τα αγγλικά love, τα γαλλικά amour κτλ. Από την άλλη, η ελληνική έχει μόνο μία λέξη για πολλά ζευγάρια εννοιών όπως liberty/freedom, republic/democracy, speed/velocity κτλ. Αλλά αυτά είναι μεταφραστικά προβλήματα.

Πάντως, και πριν επιστρέψω στο φιλότιμο, να πω ότι υπάρχει ένα γουστόζικο βιβλίο του Howard Rheingold, με τίτλο They Have a Word for it και υπότιτλο A Lighthearted Lexicon of Untranslatable Words and Phrases, που έχει τέτοιες δυσκολομετάφραστες λέξεις διάφορων γλωσσών -δυσκολομετάφραστες στα αγγλικά, να διευκρινίσω.

Για παράδειγμα, από τις γερμανικές λέξεις που ειναι δυσκολομετάφραστες στ’ αγγλικά είναι το gemütlich και το  Drachenfutter. Το πρώτο, επίθετο και επίρρημα, σημαίνει περίπου «άνετα» και εγώ τουλάχιστον θα το ταύτιζα με το αγγλικό cozy αλλά στο άρθρο λέει ότι είναι cozy+snug+homey. Το δεύτερο σημαίνει κατά λέξη «τροφή για τον δράκο» και είναι το δώρο που φέρνει ο παντρεμένος άντρας στη γυναίκα του για να μην τον μαλώσει που κάθισε στη μπιραρία και τα κοπάνισε με τους φίλους του. Μια δυσκολομετάφραστη που είναι κοινή στα γερμανικά (Treppenwitz) και στα γαλλικά (esprit de l’escalier) αλλά προέρχεται από τα γαλλικά και μάλιστα οφείλεται στον Ντιντερό. Ενώ κατεβαίνεις με τα πόδια από το διαμέρισμά σου, ο γείτονας του από κάτω ορόφου σου λέει κάτι προσβλητικό καθώς περνάς από την πορτα του. Δεν βρίσκεις τι να απαντήσεις και συνεχίζεις το δρόμο σου -κι όταν φτάσεις στο ισόγειο βρίσκεις μια ευφυέστατη ατάκα, που θα τον αποστόμωνε -αρκεί να τη σκεφτόσουν έγκαιρα! Αυτό είναι το esprit de l’escalier, η έξυπνη απάντηση που σου έρχεται στο νου πολύ αργά. Πράγματι, δύσκολο να αποδοθεί στα ελληνικά με λίγες λέξεις.

Ξαναρχόμαστε στο φιλότιμο. Αν είναι δυσμετάφραστο, αυτό οφείλεται όχι επειδή συνδέεται με μια περίπλοκη κατάσταση (όπως στο esprit de l’escalier) αλλά μάλλον επειδή πρόκειται για μιαν αφηρημένη έννοια που ο καθένας τη φορτώνει και με μιαν ακόμα απόχρωση. Αν δείτε το βίντεο των ελληνοαμερικάνων, παρουσιάζει άφθονους διάσημους (ελληνικής καταγωγής) που ο καθένας προσθέτει μια έννοια, που, κατά τη γνώμη του, περικλείνεται μέσα στο «φιλότιμο». Ο ένας λέει duty, honour, courage, ο άλλος personal sacrifice, ο άλλος compassion and generosity και ο παράλλος the duty to do what is right.

Αλλά βέβαια αν φορτώσουμε πάνω σε μια λέξη όλες αυτές τις έννοιες φυσικά δεν είναι εύκολο να τη μεταφράσουμε με μία λέξη άλλης γλώσσας. Όμως τις λέξεις δεν τις μεταφράζουμε σκέτες, ξερές, τις μεταφράζουμε ενταγμένες σε φράσεις. Οπότε, ένα καλό τεστ για τη μεταφρασιμότητα του φιλότιμου θα ήταν να πάρουμε μερικές φράσεις που περιέχουν αυτή τη λέξη και να δούμε αν, μεταφράζοντας τις φράσεις αυτές σε μια ξένη γλώσσα, χρησιμοποιούμε την ίδια λέξη.

Πριν από κάμποσο καιρό, πάει χρόνος τουλάχιστον, μου έστειλαν ένα βίντεο από τηλεοπτική εκπομπή, θαρρώ της δημόσιας τηλεόρασης, που ήταν αφιερωμένη στη Νότια Αφρική. Βγήκε εκεί κι ένας Έλληνας, κάτοικος Γιοχάνεσμπουργκ θαρρώ, που εξέφραζε κάποια παράπονα για την καινούργια κυβέρνηση, που μάλιστα την έφερνε σε αντιδιαστολή με τα πρώτα χρόνια μετά το απαρτχάιντ, όταν κυβερνούσε ο Μαντέλα.

Αυτοί οι καινούργιοι, λέει, δεν έχουν ubuntu. Και εξήγησε: Είναι μια λέξη όπως το δικό μας φιλότιμο, που δεν μεταφράζεται εύκολα.

Δυστυχώς δεν βρίσκω τώρα στα ηλεκιτάπια μου το λινκ προς το βίντεο αυτό να σας το βάλω, οπότε θα πρέπει να με πιστέψετε.

[Εκλεκτός φίλος βρηκε το βίντεο, η αναφορά είναι στο 31.30.]

Τη λέξη ubuntu θα την ξέρουν οι κομπιουτεράδες επειδή έτσι ονομάζεται μια πασίγνωστη διανομή του Λίνουξ, αλλά πρόκειται πράγματι για μια λέξη και μια φιλοσοφία των λαών της Νότιας Αφρικής. Δεν ξέρω αν αντιστοιχεί ακριβώς στο φιλότιμο ή πιο πολύ στην ανθρωπιά. Πάντως είναι μάλλον κοντινή έννοια με το φιλότιμο και εξίσου δυσκολομετάφραστη.

Αλλά γιατί να πάμε τόσο μακριά, στην άλλη άκρη του κόσμου (αν και στο ίδιο περίπου γεωγραφικό μήκος) για να βρούμε αντιστοιχίες; Ίσως αρκεί να βγούμε από την πόρτα μας.

Όπως υποστήριξε ο Μιχ. Ντινόπουλος σε μια συζήτηση στην ομάδα Υπογλώσσια, η αλβανική λέξη sedër είναι αντίστοιχη με το φιλότιμο και φαίνεται να περνάει το τεστ των παράλληλων φράσεων:

Nëse kishte një pikë sedre=Άμα είχε μια στάλα φιλότιμο…
Burri për sedër jeton=Ο άντρας ζει για ένα φιλότιμο.
E prek/lëndoj në sedër dikë=Θίγω/πληγώνω το φιλότιμο κάποιου.
Punon me sedër=Δουλεύει με φιλότιμο.

(Εδώ ένα σχετικό άρθρο του Μιχ. Ντινόπουλου)

Βέβαια, το google translate τα βρίσκει σκούρα με τη μετάφραση αυτών των φράσεων κι εγώ αλβανικά δεν ξέρω, αλλά αν ισχύουν οι αντιστοιχίες τότε μου φαίνεται πως βρήκαμε αντίστοιχη λέξη για το φιλότιμο -άλλωστε οι Αλβανοί είναι πολύ συγγενικός μας λαός έτσι κι αλλιώς.

(Αν θέλετε να ψάξετε περισσότερο για τη λέξη sedër να σας προειδοποιήσω πως υπάρχει και άσχετη λέξη seder (χωρίς τα διαλυτικά) που είναι μια τελετή στον εβραϊσμό -μην τα μπλέξετε).

Αλλά ποιος ξέρει αν στη γλώσσα Γιορούμπα ή στην Ταγκαλόγκ ή στην Ορόμο (τη μιλάνε καμιά σαρανταριά εκατομμύρια άνθρωποι στην Αιθιοπία) δεν υπάρχει λέξη αντίστοιχη με το φιλότιμο;

Υστερογραφο: Μου γράφουν ότι στα γερμανικά υπάρχει η λέξη Ehrgefühl.
Εr hat keinen Funken Ehrgefühl = Δεν έχει ίχνος φιλότιμο. ( Funken = σπίθα, ίχνος σε συμφραζόμενα )