Οι λέξεις ταξιδεύουν: μιλώντας για τη γλώσσα σε μαθητές

Ως τώρα έχω δώσει αρκετές διαλέξεις για γλωσσικά ή μεταφραστικά θέματα, κάποιες σε φοιτητές ή μεταπτυχιακούς και τις περισσότερες σε κοινό μεγαλύτερης ηλικίας. Όμως την περασμένη Δευτέρα, στις 11 του μήνα, με κάλεσαν να μιλήσω σε μαθητές: το ελληνικό τμήμα του Ευρωπαϊκού Σχολείου Λουξεμβούργου θα γιόρταζε την Παγκόσμια Ημέρα της Ελληνικής Γλώσσας και οι καθηγητές μου έκαναν την τιμή να με καλέσουν να μιλήσω ως τελευταίος ομιλητής στη δίωρη εκδήλωση.

Στην εκδήλωση ειχαν έρθει και επίσημοι, μίλησε (για λίγο) ο διευθυντής του σχολείου, ύστερα ο πρέσβης της Ελλάδας που επανέλαβε, φευ, την ανακοίνωση του υφυπουργού Τ.Κουίκ, ο Έντουαρντ Βόλτερ, λουξεμβουργιανός πρόεδρος των «Φίλων της Ελλάδας», που μάλιστα μίλησε κι αυτός ελληνικά, κι ύστερα τα παιδιά έκαναν ένα παιχνίδι παρουσιάζοντας ελληνικές λέξεις που έχουν περάσει στις ευρωπαϊκές γλώσσες.

Επειδή θα μιλούσα σε νεανικό κοινό, συνόδεψα την ομιλία με αρκετές διαφάνειες. Εδώ δεν τις αναδημοσιεύω όλες διότι θα βάραινε πολύ το άρθρο, παρά μόνο στα σημεία όπου υπάρχει σαφής νύξη στο κείμενο. Επίσης, ως συνήθως, δημοσιεύω το γραπτό κείμενο που είχα ετοιμάσει, αν και σε ορισμένα σημεία στην ομιλία μου είπα και πράγματα εκτός κειμένου.

Όπως συχνά συμβαίνει, οι τακτικοί αναγνώστες θα έχουν ξαναδιαβάσει τα περισσότερα  απ’ όσα ανέφερα. Τα παιδιά νομίζω πως δεν βαρέθηκαν, πάντως.

Οι λέξεις ταξιδεύουν: δάνεια και αντιδάνεια στην ελληνική γλώσσα

Καλημέρα σας. Ξεκινώντας θα ήθελα να ευχαριστήσω το Ευρωπαϊκό Σχολείο Λουξεμβούργου για την τιμή που μου έκανε να με προσκαλέσει να μιλήσω εδώ σήμερα με την ευκαιρία της Διεθνούς ημέρας της ελληνικής γλώσσας· ευχαριστώ ιδιαίτερα την Κατερίνα Μπρεντάνου και τη Διονυσία Ψυχογιού που μαζί κάναμε τις συνεννοήσεις.

Θα μιλήσουμε λοιπόν για τη γλώσσα. Ζούμε όλοι μας στο Λουξεμβούργο, κάποιοι από εσάς έχετε γεννηθεί και εδώ. Κάτι που ίσως δεν το έχουμε συνειδητοποιήσει όλοι μας, είναι ότι το Λουξεμβούργο έχει μια μοναδική ιδιότητα, όσον αφορά τη γλώσσα πάντοτε: είναι χώρα πολύγλωσση, αλλά από μια άποψη είναι η μοναδική πολύγλωσση χώρα της Ευρώπης, δηλαδή η μοναδική χώρα με πολύγλωσσους κατοίκους. Το γειτονικό μας Βέλγιο όπως και η Ελβετία είναι επίσης πολύγλωσσες χώρες, με την έννοια ότι έχουν δύο και τρεις επίσημες γλώσσες, όμως στην πραγματικότητα αποτελούνται από επιμέρους μονόγλωσσες περιοχές, ενώ οι κάτοικοι του Λουξεμβούργου είναι πραγματικά πολύγλωσσοι, σε όλη την έκταση της χώρας, μιλούν και τις τρεις επίσημες γλώσσες της χώρας, λουξεμβουργιανά, γαλλικά και γερμανικά. Επίσης, το Λουξεμβούργο, επειδή είναι έδρα πολλών υπηρεσιών της ΕΕ έχει κατά πάσα πιθανότητα το μεγαλύτερο ποσοστό μεταφραστών ανάμεσα στους κατοίκους του. Γι’ αυτό δίκαια θα μπορούσε να χαρακτηριστεί Ευρωπαϊκή Πρωτεύουσα της Πολυγλωσσίας.

Τι σημαίνει όμως Λουξεμβούργο; Luxembourg, αυτό το λουξ- κάτι μας θυμίζει. Μήπως από το φως; Δεν ξέρω αν το ξέρετε, lux στα λατινικά είναι το φως, ex oriente lux, εξ ανατολών το φως.

Ή μήπως είναι από την πολυτέλεια; Λέμε ότι τα είδη πολυτελείας είναι είδη λουξ. Στην πραγματικότητα, αυτές οι δυο έννοιες συνδέονται μεταξύ τους διότι το lux της πολυτέλειας ανάγεται στο λατινικό luxus = λαμπρός.

Όχι, το Λουξεμβούργο δεν πήρε το όνομά του ούτε από την πολυτέλεια ούτε από το φως. Η μορφή του ονόματος παραπέμπει βέβαια στην πολυτέλεια ή στο φως, αλλά αυτό είναι παραπλανητικό –να θυμίσουμε ότι στα λουξεμβουργιανά το λένε Letzebuerg. Το όνομα ανάγεται σε ένα κάστρο, πάνω στο βράχο του Μποκ, που το έχτισε ο κόμης Sigefroi το 963, Σιγεφρείδο θα τον λέγαμε ίσως, και που αρχικά ονομαζόταν Lucilinburhuc. Και στο μεν δεύτερο συνθετικό του ονόματος πολλοί θα αναγνωρίσουν το –burg, και σωστά, αλλά στο πρώτο πιο δύσκολα θα φανεί το παλαιογερμανικό luzel που οδήγησε, μεταξύ άλλων, στο σημερινό αγγλικό little. Μικρό, επομένως, το Λουξεμβούργο, που αν θέλαμε να το εξελληνίσουμε θα μπορούσαμε να το μεταφράσουμε Καστράκι.

Τι μας δείχνει το παράδειγμα αυτό; Μας δείχνει ότι ακόμα και εκεί που φαίνεται να υπάρχει ταύτιση ανάμεσα σε δυο λέξεις ή δυο ρίζες, μπορεί να μην υπάρχει ετυμολογική συγγένεια. Μπορεί να οφείλεται σε σύμπτωση. Όσοι ασχολούνται ερασιτεχνικά με την ετυμολογία κάνουν συχνά το λάθος να θεωρούν ότι η ομοηχία δηλώνει ετυμολογική συγγένεια.

Βέβαια, πολλές φορές όταν έχουμε όμοιες λέξεις σε διαφορετικές γλώσσες η ομοιότητα αυτή δεν είναι συμπτωματική. Υπάρχει δανεισμός, δηλαδή η μία γλώσσα δανείστηκε μια λέξη από μιαν άλλη.

Εσείς, που μιλάτε ελληνικά, μπορείτε να αναγνωρίζετε ελληνικές ρίζες και λέξεις σε άλλες λέξεις άλλων γλωσσών, που τις συναντάτε στην καθημερινή σας ζωή, στο σχολείο ή και βγαίνοντας μια βόλτα στην πόλη.

Για παράδειγμα, στη διαφάνεια βλέπουμε την επιγραφή Théatre national du Luxembourg, εθνικό θέατρο του Λουξεμβούργου, στο Μερλ, στη γειτονιά μου θα μπορούσα να πω. Η λέξη théatre, φυσικά, είναι δάνειο από τα ελληνικά: θέατρο.

Εδώ πάλι έχουμε το λογότυπο του Μουσείου Ιστορίας και Τέχνης του Λουξεμβούργου, Musée National d’Histoire et d’ Art Εδώ έχουμε δύο ελληνικά δάνεια, musée, από το ελληνικό μουσείον, και το histoire από το αρχείο ιστορία, που επειδή στα αρχαία ελληνικά προφερόταν με ένα δασύ πνεύμα στην αρχή, κάπως σαν χιστορία, πέρασε στα λατινικά ως historia και από εκεί στα παλαιά γαλλικά ως histoire, αλλά και estoire, ένας πιο λαϊκός τύπος, γι’ αυτό και στα αγγλικά έχουμε δύο λέξεις, history αλλά και story.

 

Το κτίριο αυτό το αναγνωρίζετε; Το έχετε ποτέ επισκεφτεί; Πώς το λένε; Το λένε Philharmonie. Να ακόμα ένα ελληνικό δάνειο, θα πείτε. Και πράγματι είναι οφθαλμοφανής η ομοιότητα ανάμεσα στη philharmonie και στη φιλ-αρμονική. Όμως, εδώ συμβαίνει κάτι περίεργο. Η λέξη “φιλαρμονική” δεν υπήρχε στα ελληνικά. Τη δανειστήκαμε από τα γαλλικά. Τη λέξη την έπλασαν ευρωπαίοι λόγιοι, στην Ιταλία μάλλον, χρησιμοποιώντας βέβαια ελληνικά δομικά στοιχεία, το φιλ- από τη λέξη φίλος και τη λέξη “αρμονία”.

Τέτοιες λέξεις είναι πάρα πολλές, που τις έπλασαν λόγιοι από την Αναγέννηση και μετά, χρησιμοποιώντας ελληνικές ρίζες. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το τηλέφωνο: τηλε- που θα πει “μακριά” και “φωνή”. Ποια άλλη λέξη ξέρετε από τηλε-; Την τηλεόραση, θα μου πείτε. Πώς είναι η τηλεόραση στα αγγλικά; television. Εδώ έχουμε μια σύνθετη λέξη, όπου το πρώτο συνθετικό είναι ελληνικό, το τηλε-, αλλά το δεύτερο συνθετικό, το βίζιον έχει λατινική προέλευση. Βλέπετε δηλαδή ότι για να δώσουν όνομα στους επιστημονικούς νεολογισμούς, οι επιστήμονες πολύ συχνά έφτιαχναν λέξεις “υβριδικές” παίρνοντας ένα πρόθημα ή μια ρίζα από τα ελληνικά κι ένα επίθημα ή μια άλλη ρίζα από τα λατινικά.

Πρόθημα λέμε στη γλωσσολογία ένα δομικό στοιχείο της λέξης που μπαίνει μπροστά από τη ρίζα. Επίθημα όταν μπαίνει στο τέλος, μετά τη ρίζα. Για παράδειγμα, ελληνικά προθήματα που χρησιμοποιούνται ευρέως στην επιστημονική ορολογία είναι anti-, auto-, bio-, geo-, hyper-, macro-, micro-, neo-, poly- κτλ. Επιθήματα είναι πχ -ism, -graph, -logy, -oid, -phobia.

Οι επιστήμονες όταν θέλουν να φτιάξουν έναν νέο όρο μπορούν να πάρουν μια λέξη και να τη συνδυάσουν με μια άλλη λέξη ή να πάρουν μια ρίζα και να τη συνδυάσουν με ένα πρόθημα ή με ένα επίθημα -ή, καμιά φορά, και με τα δύο, π.χ. Poly-morph-ism – πολυμορφισμός.

Αυτούς τους όρους, όπως telephone, polytechnic, philharmonic, τους λέμε “ελληνογενείς” για να δείξουμε ότι είναι φτιαγμένοι με ελληνικά δομικά στοιχεία αλλά δεν υπήρχαν στα ελληνικά, και για να τους ξεχωρίσουμε από τα ελληνικά δάνεια, που είναι λέξεις που υπήρχαν ήδη στα ελληνικά, όπως mathematics, theatre, lyric, geometry, philosophy.

Για παράδειγμα, βλέπετε δεξιά τη λέξη «νοσταλγία»: είναι φτιαγμένη από τις λέξεις νόστος (γυρισμός) και άλγος (πόνος), ο πόνος του ξενιτεμένου που λαχταράει τον γυρισμό, κι όμως δεν την έφτιαξαν Έλληνες αυτή τη λέξη, παρόλο που εμείς οι Έλληνες από τα πανάρχαια χρόνια ξενιτευόμαστε. Τον έπλασε τον όρο ένας Γερμανός επιστήμονας, πρώτα στα λατινικά, για να χαρακτηρισει μάλιστα αυτό που πάθαιναν οι Ελβετοί μισθοφόροι, που ήταν σκορπισμένοι τότε σε όλη την Ευρώπη μακριά από την πατρίδα τους -αυτό που στα γερμανικά λεγόταν Heimweh.

Πριν προχωρήσω, να σας ρωτήσω κατι: γιατί στα αγγλικά και στα γαλλικά και στις άλλες γλώσσες γράφουν philosophy και όχι filosofy; Ο λόγος είναι ότι το αρχαίο ελληνικό φι προφερόταν σαν π με μια άχνα, ας πούμε π-h- και επειδή στα λατινικά δεν υπήρχε αυτός ο φθόγγος, τον αναπαραστήσανε με ph-. Εν τω μεταξύ όμως, στην ελληνιστική εποχή η προφορά άλλαξε και ο φθόγγος έχασε τη δασύτητά του και από τότε προφέρεται όπως το προφέρουμε σήμερα.

Λοιπόν, ως τώρα είδαμε δύο τρόπους με τους οποίους βρίσκουμε ελληνικές λέξεις στις ευρωπαϊκές γλώσσες, έχουμε τα λόγια δάνεια, μέσω των λατινικών συνήθως, και τον σχηματισμό ελληνογενών όρων.

Υπάρχει και μια άλλη κατηγορία δανείων, κι αυτός είναι ο λαϊκός δανεισμός και στις περιπτώσεις αυτές δεν μπορούμε να αναγνωρίσουμε εύκολα την ελληνική λέξη που βρίσκεται στην αρχή της ξένης λέξης.

Να φέρω ένα παράδειγμα, στα αγγλικά η εκκλησία είναι church. Αν σας πω ότι η αγγλική λέξη έχει ελληνική αρχή, θα δυσκολευτείτε να βρείτε ποια είναι αυτή. Όσοι ξέρουν γερμανικά, ξέρουν ότι η γερμανική λέξη για την εκκλησία είναι die Kirche, που δεν διαφέρει πολύ από το αγγλικό. Στα λουξεμβουργιανά είναι Kierch.

Όλες αυτές οι λέξεις ξεκίνησαν από την ελληνική λέξη “Κυριακός”, του κυρίου. Η εκκλησία λεγόταν και “Κυριακός οίκος” και από εκεί πέρασε στα αρχαία γερμανικά ως kirika, και από εκεί στα αγγλικά και σε πολλές ακόμα γλώσσες -στα ρωσικά, ας πούμε, όπου η εκκλησία είναι τσέρκοβ. Ξέρετε ίσως ότι στα γαλλικά η εκκλησία είναι eglise -εδώ αναγνωρίζουμε πιο εύκολα την ελληνική λέξη.

Να δούμε ένα άλλο παράδειγμα. Θα σας δείξω αυτή τη φωτογραφία, παρμένη από τους δρόμους του Λουξεμβούργου.

Είναι ένα παλιό λουξεμβουργιανό φαρμακείο, που έχει ηλικία πάνω από 150 χρόνια, και βρίσκεται στην Place d’Argent, στο Eich. Δείτε λίγο την επιγραφή, στη μέση Perlia, είναι το όνομα του φαρμακείου, δεξιά Pharmacie, είναι η λέξη Φαρμακείο στα γαλλικά, αλλά αριστερά τι είναι αυτό το Apdikt;

Είναι η λουξεμβουργιανή λέξη για το φαρμακείο, κι αν σας πω ότι κι αυτή η λέξη έχει ελληνική προέλευση, μάλλον θα δυσκολευτείτε να βρείτε από ποιαν ελληνική λέξη προέρχεται. Για σκεφτείτε το…

[Εδώ τα παιδιά μου έβαλαν τα γυαλιά, διότι βέβαια ήξεραν την απάντηση]

Αν πάλι βλέπαμε τη γερμανική αντίστοιχη λέξη, Apotheke, θα καταλαβαίναμε ότι και οι δυο προέρχονται από την ελληνική “αποθήκη”.

Να τα πάρουμε με τη σειρά. Η λέξη αποθήκη είναι βέβαια αρχαία, με σημασία όμοια με τη σημερινή, παράγωγο του ρήματος αποτίθημι «αποθέτω, αφήνω κάπου πράγματα». Η λέξη αυτή περνάει στα λατινικά ως apotheca, με τη σημασία «κελάρι, αποθήκη τροφίμων/προμηθειών»

Στα μοναστήρια του Μεσαίωνα, apotheca ονομαζόταν ο χώρος της εναπόθεσης των προμηθειών, πολλές από τις οποίες ήταν φάρμακα, και apothecarius ονομάστηκε ο μοναχός ο υπεύθυνος για τη φύλαξη και τη χορήγησή τους, ο πρόδρομος ας πούμε του σημερινού φαρμακοποιού, κι έτσι το μοναστηριακό apotheca πήρε ήδη τη σημασία του φαρμακείου -οπότε δεν είναι περίεργο που σήμερα στα γερμανικά Apotheke δεν είναι βεβαίως η αποθήκη αλλά, ακριβώς, το φαρμακείο. (Ακόμα και στα αγγλικά, όπου το φαρμακείο λέγεται pharmacy, ο φαρμακοποιός λέγεται σε κάπως επίσημο ύφος apothecary).

Πρόκειται για λόγιο δανεισμό που διατηρεί την ορθογραφία της αρχικής λέξης κι έτσι είναι εύκολη η αναγνώρισή της. Από την άλλη πλευρά, στα λουξεμβουργιανά η αντίστοιχη λέξη, Apdikt, είναι σαφώς πιο δύσκολo να την αναγνωρίσουμε.

Αλλά η αποθήκη έκανε και άλλα ταξίδια. Πέρασε και στις ρωμανικές γλώσσες, κι έτσι έχουμε για παράδειγμα το ιταλικό bottega, εμπορικό κατάστημα, ή το ισπανικό bodega, με την ίδια περίπου σημασία, αν και στη συνέχεια χρησιμοποιήθηκε περισσότερο για τα μαγαζιά που πουλούσαν κρασί.

Υπάρχει και το γαλλικό boutique, που σημαίνει κατάστημα. Είναι δάνειο από το προβηγκιανό  botiga, botica, το οποίο με τη σειρά του είναι δάνειο από τη βυζαντινή λέξη «αποθήκη», όπου το η προφερόταν, βέβαια, /i/, όπως σήμερα. Η λέξη μπουτίκ έχει περάσει στα ελληνικά.

Βλέπετε πώς αλλάζουν οι σημασίες. Σήμερα, λέμε boutique hotel ένα μικρό αλλά πολυτελές ή πάντως χαριτωμένο και σίγουρα όχι πολύ φτηνό ξενοδοχείο, ενώ στις μπουτίκ μπορουμε να αγοράσουμε ρούχα, μάλλον ακριβά -αν πείτε ότι η λέξη προέρχεται από την αποθήκη, ο ιδιοκτήτης του ξενοδοχείου ή του καταστήματος μάλλον θα ενοχληθεί.

Η μπουτίκ είναι περίπτωση αντιδανείου όπως τα λέμε. Αντιδάνεια λέμε τις λέξεις που μπαίνουν ως δάνεια σε μια γλώσσα αλλά έχουν την απώτερη καταγωγή τους σε άλλη, παλαιότερη λέξη της γλώσσας προορισμού.

Βλέπουμε εδώ μερικά αντιδάνεια.

Ο καναπές είναι αντιδάνειο, αφού είναι μεν δάνειο από το γαλλικό canapé, αλλά η γαλλική λέξη, μέσω λατινικών, ανάγεται στο ελληνιστικό κωνώπιον ή κωνωπείον, που ήταν η κουνουπιέρα, και συνεκδοχικά το ανάκλιντρο που σκεπαζόταν με κουνουπιέρα.

Το μπαρούτι είναι αντιδάνειο, αφού η αρχική πυρίτις πέρασε στα αραβικά ως barud, στα τουρκικά barut, και πίσω στα ελληνικά, μπαρούτι.

Το πέναλτι στο ποδόσφαιρο είναι αντιδάνειο, αφού έχουμε στην αρχή την ελληνική λέξη ποινή, που περνάει στα λατινικά ως poena, και από ένα λατινικό poenalitas μέσω των γαλλικών έχουμε το αγγλ. penalty.

Αντιδάνεια υπάρχουν σε όλες τις γλώσσες, π.χ. το budget στα γαλλικά είναι αντιδάνειο από τ’ αγγλικά, αφού η αγγλική λέξη ανάγεται στο παλαιότερο γαλλικό bougette, αλλά στα ελληνικά είναι πάρα πολλά λόγω της μακραίωνης ιστορίας της γλώσσας και των πολλών επαφών της με άλλες.

Τα αντιδάνεια είναι ένα γοητευτικό ταξίδι λέξεων, σαν μια δοσοληψία ανάμεσα σε γλώσσες και πολιτισμούς απ’ όπου και τα δυο μέρη βγαίνουν εμπλουτισμένα. Όταν μελετάμε τα αντιδάνεια μαθαίνουμε πώς σκέφτηκαν οι άνθρωποι πριν από αιώνες, τιμούμε όλους τους εμπόρους, τους τεχνίτες, τους ναυτικούς, τους πραματευτάδες, τους μετανάστες χάρη στους οποίους, μέσα στους αιώνες, μπολιάστηκε η μια γλώσσα με λέξεις της άλλης.

Και άλλωστε η ελληνική αρχική λέξη του αντιδανείου σπανίως είναι η πρώτη αρχή. Ο κώνωψ, που είναι η «αρχή» της ετυμολογικής αλυσίδας του καναπέ, είναι με τη σειρά του δάνειο από τα αιγυπτιακά.

Μερικοί θεωρούν ότι τα γλωσσικά δάνεια αποτελούν απειλή για μια γλώσσα, αλλά δεν συμφωνώ.

Σε αντίθεση με τα χρηματικά δάνεια της πραγματικής ζωής, τα οποία πράγματι μπορεί να οδηγήσουν σε μεγάλα προβλήματα αυτόν που δανείζεται, τα γλωσσικά δάνεια πλουτίζουν τη γλώσσα αποδέκτη -και αυτό το βλέπουμε στην περίπτωση της αγγλικής γλώσσας, η οποία έχει το μεγαλύτερο λεξιλόγιο ακριβώς επειδή σε όλη την ιστορία της δεν δίσταζε να δανείζεται αφειδώς από παντού, ακόμα και τις τελευταίες δεκαετίες που κυριαρχεί παγκοσμίως.

Και τα αρχαία ελληνικά, ακόμα και την εποχή που κυριαρχούσαν παγκοσμίως, δεν έπαψαν να δανείζονται -οι αρχαίοι, θυμίζω, είχαν αρραβώνες, χιτώνες και σινδόνες, αγγαρείες, παραδείσους και παρασάγγες (σημιτικά δάνεια τα τρία πρώτα, περσικά τα άλλα), που όμως δεν μας ενοχλούν διότι δεν καταλαβαίνουμε πως είναι δάνεια

Αλήθεια, ξέρετε τι ήταν ο παράδεισος; Οι Πέρσες βασιλιάδες, αλλά και άλλοι ισχυροί άνδρες, οι σατράπες, διατηρούσαν μεγάλους περιφραγμένους κήπους, με πλούσια βλάστηση και άφθονα νερά, μέσα στους οποίους έτρεφαν και άγρια θηράματα –και σ’ αυτούς τους κήπους αποσύρονταν για κυνήγι και αναψυχή κι εκεί φιλοξενούσαν άλλους άρχοντες, γιατί οι δυνατοί όλων των εποχών διασκεδάζουν καλύτερα όταν βρίσκονται μακριά από το πλήθος.

Η περσική ονομασία για τους κήπους αυτούς ήταν pairi.daeza, που σήμαινε τον περιφραγμένο χώρο. Οι Έλληνες συγγραφείς, όπως ο Κτησίας και ο Ξενοφώντας, που ήρθαν σε επαφή με τους Πέρσες και έγραψαν για τη ζωή τους, αυτούς τους περσικούς κήπους τους είπαν “παράδεισους”. «Παράδεισος μέγας, αγρίων θηρίων πλήρης, ά εκείνος εθήρευεν από ίππου», λέει ο Ξενοφώντας για τον Κύρο, δηλαδή είχε έναν μεγάλο κήπο γεμάτο με άγρια θηρία, κι έβγαινε καβάλα στ’ άλογο να τα κυνηγήσει, ενώ σε άλλο απόσπασμά του εξηγεί: «κήποι τε έσονται, οι παράδεισοι καλούμενοι, πάντων καλών τε καγαθών μεστοί όσα η γη φύειν θέλει» -γεμάτοι με όλα τα καλά που βγάζει η γη.

Όταν στην ελληνιστική εποχή μεταφράστηκε η εβραϊκή Πεντάτευχος, στη λεγόμενη “μετάφραση των Εβδομήκοντα”, η εβραϊκή λέξη για τον κήπο της Εδέμ αποδόθηκε Παράδεισος κι έτσι, μέσα από τη Βίβλο, όταν ήρθε ο χριστιανισμός, πέρασε σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες, paradise, paradis κτλ.

Λέγαμε λοιπόν, πριν κάνουμε αυτή την παρένθεση, ότι και στα αρχαία ελληνικά υπήρχαν δάνεια από άλλες γλώσσες, αλλά και στη βυζαντινή εποχή και τότε η ελληνική γλώσσα δανειζόταν.

Βλέπετε εδώ στη διαφάνεια ένα μικρό απόσπασμα από ένα έργο του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου.

τοὺς ἄρχοντας τοῦ τάγματος τῶν ἐξσκουβίτων, οἷον τοποτηρητὰς, σκρίβωνας, τὸν χαρτουλάριον, δρακοναρίους, σκευοφόρους, σιγνοφόρους, σενάτορας, πρωτομανδάτορας καὶ μανδάτορας

με μπλε χαρακτήρες είναι τα λατινικά δάνεια και όπως βλέπετε υπάρχουν και λέξεις που είναι υβριδικά σχηματισμένες, με ελληνικό πρόθημα ή επιθημα και λατινική ρίζα, πρωτο-μανδάτωρ, σιγνο-φόρος.

Οπότε, όπως δανείζονταν οι αρχαίοι και οι βυζαντινοί, έτσι δανείζεται και η νεότερη γλώσσα κι έχουμε στη νέα μας γλώσσα σπίτια, πόρτες και σκάλες (λατινικά δάνεια), έχουμε μπαρμπούνι, κουζίνα, σάλτσα, λούστρο (ιταλικά δάνεια), έχουμε κεφτέδες, ντουλάπια και ντολμάδες (τουρκικά δάνεια), έχουμε αμορτισέρ, καρμπιρατέρ, ασανσέρ και καλοριφέρ (γαλλικά δάνεια), έχουμε βόλεϊ, μπάσκετ και κόουτς, έχουμε κλικάρω, σουτάρω, γκουγκλάρω (αγγλικά δάνεια).

Οπότε, συμφωνήσαμε πιστεύω ότι όλες οι γλώσσες δανείζονται λέξεις και ότι δεν είναι κακό πράγμα τα γλωσσικά δάνεια.

Θα κλείσω με ένα ακόμα γλωσσικό δάνειο. Εδώ που βρισκόμαστε, είναι το Ευρωπαϊκό σχολείο, στα γαλλικά Ecole Européenne. Το σχολείο στα γαλλικά λέγεται école. Οι δυο λέξεις έχουν κάποια ηχητική ομοιότητα, αλλά όχι πολύ μεγάλη. Αν όμως δούμε την αντίστοιχη αγγλική λέξη, school, η ομοιότητα με το σχολείο γίνεται κάπως μεγαλύτερη. Κι αν δούμε το λογότυπο των Ευρωπαϊκών Σχολείων, που είναι στη λατινική γλώσσα, και είναι Schola Europaea βλέπουμε ότι μοιάζει ακόμα περισσότερο με την ελληνική.

Πράγματι, η λατινική λέξη schola είναι δάνειο από τα ελληνικά, σχολή. Από τα λατινικά πέρασε στη συνέχεια σε πάρα πολλές γλώσσες -κάτι που δείχνει για μια ακόμα φορά τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξε η λατινική γλώσσα στο να διαδοθούν οι ελληνικές λέξεις. Μην τον υποτιμούμε τον ρόλο τους, αν δεν ήταν τα λατινικά οι ελληνικές λέξεις δεν θα είχαν περάσει στις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες.

Πώς όμως η σχολή πήρε τη σημασία της;

Είναι μεγάλη ιστορία αλλά αξίζει τον κόπο να την διηγηθούμε.

Η αρχαία ελληνική λέξη “σχολείον” παράγεται από τη λέξη “σχολή”, που την έχουμε επίσης στη σημερινή γλώσσα. Λέμε, ας πούμε, “σχολή χορού”, “ανώτατη σχολή” για το πανεπιστήμιο.

Ωστόσο, η σημασία της αρχαίας λέξης ήταν στην αρχή πολύ διαφορετική. Στα αρχαία ελληνικά η λέξη σχολή σήμαινε αρχικά την ανάπαυση, την απραξία, τον ελεύθερο χρόνο.

Η αρχαία σημασία επιβιώνει και σήμερα, στη λέξη σχόλη ή σκόλη που δεν ξέρω αν την ξέρετε, αν και ίσως έχετε υπόψη σας ένα τραγούδι που λέει “Κυριακή γιορτή και σκόλη να ’ταν η βδομάδα όλη”.

Σχολή λοιπόν ήταν στην αρχή η ανάπαυση, το να μην κάνεις τίποτα και μάλιστα η ασχολία, με το στερητικό άλφα, σήμαινε ακριβώς το αντίθετο: την απουσία αργίας, ελεύθερου χρόνου. Όποιος έχει μια ασχολία, δεν μπορεί να κάθεται και να μην κάνει τίποτα, έτσι δεν είναι;

Λοιπόν, όταν ο Αθηναίος της εποχής του Περικλή έλεγε «σχολήν άγω» αυτό σήμαινε ότι καθόταν αραχτός και ήρεμος· και επειδή όποιος είναι ξεκούραστος και απαλλαγμένος από τις σκληρές βιοποριστικές ασχολίες μπορεί να αφιερώνει χρόνο στη χαλαρή συζήτηση με άλλους και στην πνευματική του καλλιέργεια, σιγά-σιγά η λ. σχολή παίρνει τη σημασία «μελέτη, φιλοσοφική συζήτηση» και αργότερα, στην ελληνιστική εποχή, φτάνει να σημαίνει και το μέρος, το ίδρυμα όπου σπουδάζει κανείς και αποκτά γνώσεις.

Αυτή λοιπόν η λέξη σχολή, ενώ στην αρχή σήμαινε την ανάπαυση και τον ελεύθερο χρόνο, έφτασε τελικά να σημαίνει το σχολείο -δηλαδή, θα έλεγε κανείς, το αντίθετο του ελεύθερου χρόνου. Βλέπετε ότι η σημασία των λέξεων δεν μένει σταθερή, πολλές φορές αλλάζει.

Δεν θέλω να σας κουράσω άλλο, κάναμε μερικά ταξίδια στον χρόνο και στις σημασίες των λέξεων, κάναμε και μερικά ταξίδια στον χώρο, αφού επισκεφθήκαμε τόσο πολλές γλώσσες και τόσο πολλές χώρες. Η γλώσσα λοιπόν είναι ένα μαγευτικό φαινόμενο, μια απέραντη θάλασσα, που αξίζει να τη μελετάμε, να διαβάζουμε, να συμβουλευόμαστε λεξικά, να τη σπουδάζουμε, αλλά και να διαβάζουμε λογοτεχνικά έργα. Αυτό ισχύει για τον καθένα, ακόμα περισσότερο όμως για εμάς, που μας έλαχε να μιλάμε μια γλώσσα που έχει ιδιαίτερη θέση στη διαμόρφωση του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Εσείς, κλείνω όπως άρχισα, έχετε το προνόμιο να ζείτε σε ένα πολυγλωσσικό περιβάλλον, μπορείτε λοιπόν να αξιοποιήσετε την ευκαιρία αυτή για να μάθετε πολλές γλώσσες και να αγαπήσετε τη γλώσσα γενικά και τη γλώσσα μας, τα ελληνικά.

Σας ευχαριστώ!