Τα μυστήρια της πλατείας Πιγκάλ

Ωραίος τίτλος για αστυνομικό μυθιστόρημα, δεν βρίσκετε; Ταιριαστό θα ήταν, θα μπορούσε να το έχει γράψει ο Σιμενόν -βέβαια θα έδινε κάποιον άλλο τίτλο, αλλά ο Έλληνας εκδότης, για πιο εμπορικό, θα τον άλλαζε, για να παραπέμψει στα Μυστήρια των Παρισίων, το μυθιστόρημα του Ευγενίου Σύη (Sue, όπως η Πέγκυ) που ηταν μεγάλο σουξέ στην εποχή του και περίγραφε τον υπόκοσμο του Παρισιού δίνοντας αφορμή να εμφανιστούν και ανάλογα «Μυστήρια» και στην ελληνική, για την Κωνσταντινούπολη. Ταιριάζει και με την πλατεία Πιγκάλ, που ήταν από τις μάλλον πονηρές περιοχές του Παρισιού το πάλαι ποτέ.

Αλλά τέτοιο μυθιστόρημα δεν έχει γραφτεί, απ’ όσο ξέρω. Κι ο τίτλος είναι δικός μου, επειδή το υπόλοιπο άρθρο δεν είναι. Δεν εννοώ ότι αναδημοσιεύω έτοιμο άρθρο από αλλού, αλλά ότι στηρίζομαι στη δουλειά που έκαναν άλλοι, εδώ και χρόνια, στο μεταφραστικό φόρουμ Λεξιλογία.

Το ζαχαροπλαστείο της φωτογραφίας, βέβαια, πήρε το όνομά του από την παριζιάνικη πλατεία, την πλατεία Πιγκάλ (place Pigalle). Tο Παρίσι είναι πάντοτε συνδεδεμένο και με τη μόδα και με τη γαστρονομία.

Πιγκάλ, άλλωστε, ήταν και το όνομα ενός κινηματογράφου στο κέντρο της Αθήνας -στα Πατήσια θαρρώ.

Όμως, πέρα από εμπορικές ονομασίες, η λέξη «πιγκάλ» στα καθ’ημάς, σημαίνει και κάτι άλλο, ένα αντικείμενο απαραίτητο μεν αλλά που γι’ αυτό αποφεύγουμε να μιλάμε και πολύ περισσότερο να το εκθειάζουμε.

Πιγκάλ είναι το βουρτσάκι με το οποίο καθαρίζουμε την τουαλέτα. Πώς άραγε το άδοξο αυτό εργαλείο πήρε το φινετσάτο όνομα της παριζιάνικης πλατείας;

Το ερώτημα τέθηκε χτες ή προχτές στην ομάδα Υπογλώσσια του Φέισμπουκ, οπου κάποιο μελος δημοσίευσε τη φωτογραφία που βλέπετε και αναρωτήθηκε πώς είναι δυνατόν να διαλέξουν ένα τόσο αταίριαστο όνομα.

Ωστόσο, όπως προέκυψε από τη συζήτηση, πολύς κόσμος αγνοούσε ότι το βουρτσάκι λέγεται έτσι ή το είχε μάθει σχετικά πρόσφατα. «Στη Θεσσαλονίκη δεν το λέγαμε» είπε κάποιος. Να το μολογήσω, ούτε κι εγώ ήξερα πως το βουρτσάκι λέγεται έτσι και έφτασα τα πενήντα μου και το έλεγα, εντελώς πεζά και αντιτουριστικά, βουρτσάκι, αλλά πριν από κάμποσα χρόνια έγινε στη Λεξιλογία η σχετική συζήτηση και από τότε εξευρωπαΐστηκα.

Μάλιστα, όπως θα δείτε στη συζήτηση, ο Ζάζουλας της Λεξιλογίας επιμένει σε μια λεπτή διάκριση, ότι πιγκάλ είναι το πλήρες σετ «βουρτσάκι+υποδοχή» ενώ το βουρτσάκι σκέτο λέγεται απλώς βουρτσάκι (και όχι Μονπαρνάς, ξέρω γω), αλλά στην πράξη τη διάκριση αυτή δεν την τηρούν όλοι.

Το ΛΚΝ και ο Μπαμπινιώτης (3η έκδοση) δεν έχουν λήμμα «πιγκάλ». Χρηστικό και ΜΗΛΝΕΓ, δηλ. τα νεότερα λεξικά, το έχουν, όπως και το Βικιλεξικό. Αυτό ενισχύει την άποψη πολλών ότι ο όρος είναι σχετικά καινούργιος ή έστω έγινε ευρύτερα γνωστός σχετικά πρόσφατα.

Για την ετυμολογία του, το Βικιλεξικό αναφέρει:

Ίσως από την πλατεία Pigalle του Παρισιού, που είχε πάρει το όνομά της από τον γλύπτη Jean-Baptiste Pigalle και γύρω από την οποία ζούσαν τόσοι πολλοί ζωγράφοι, λογοτέχνες και καλλιτέχνες, ώστε να ονομαστεί Νέα Αθήνα (Nouvelle Athènes). Πώς από τις βούρτσες και τα πινέλα των ζωγράφων φτάσαμε στο πιγκάλ παραμένει άγνωστο. Ίσως να ήταν το όνομα κάποιας εταιρείας που κατασκεύαζε πιγκάλ.

Αλλά βέβαια στη Λεξιλογία το είχαμε (το είχαν, γιατί εγώ απλώς παρακολουθούσα) ψάξει πολύ περισσότερο. Θα εκθέσω εδώ σύντομα την ιστορία αυτή. Προειδοποιώ πάντως ότι δεν έχει χάπι εντ, παναπεί δεν βρίσκουμε τον δολοφ… καμιά πειστική εκδοχή για το πώς ονοματίστηκε πιγκάλ το βουρτσάκι.

Καταρχάς, ο όρος «πιγκάλ» για το βουρτσάκι δεν φαίνεται να υπάρχει στα γαλλικά ουτε σε καμιά άλλη ευρωπαϊκή γλώσσα απ’ αυτές από τις οποίες δανειζόμαστε λέξεις. Είναι δηλαδή αυτόχθων.

Αυτό και μόνο υποβάλλει την ιδέα ότι είναι εμπορική ονομασία, όπως εικάζει και το Βικιλεξικό. Μια εταιρεία που έφτιαχνε οικιακό εξοπλισμό, ανάμεσά τους και βουρτσάκια, ονομαζόταν Pigalle, οπότε τα βουρτσάκια, που θα είχαν επάνω το σήμα της, θα ονομάστηκαν έτσι.

Λογικότατο. Με τον ίδιο τροπο έχουν ονοματιστεί κι άλλα αντικείμενα. Έτσι προέκυψε, ας πούμε, ο όρος «πομόνα» (η αντλία) –δείτε εδώ.

Μόνο που δεν βρέθηκε καμιά τέτοια εταιρεία.

Δεύτερη εκδοχή, να είναι κατευθείαν η πλατεία Πιγκάλ που γέννησε το βουρτσάκι πιγκάλ. Δηλαδή, να το είδαν Έλληνες τουρίστες στο Παρίσι και να το ονομάτισαν έτσι. Αλλά γιατί να το είπαν Πιγκάλ και όχι Μονπαρνάς ή κάποια άλλη από τις αμέτρητες γειτονιές του Παρισιού;

Τρίτη εκδοχή. Η Παλάβρα της Λεξιλογίας πρόσεξε ότι στα τουρκικά υπάρχει η λέξη bigal που σημαίνει «κοντάρι». Το ίδιο το βουρτσάκι της τουαλέτας στα τούρκικα λέγεται tuvalet fırçası (δηλαδή βούρτσα τουαλέτας!) αλλά θα μπορούσε να το παρομοιάζει κανείς με κοντάρι (θυμάστε στον στρατό που μας έδιναν ένα κοντάρι να σκοτώσουμε το θερίο;)

Το κακό είναι ότι η τουρκική λέξη είναι μάλλον σπάνια. Αλλά η σοβαρότερη αντένδειξη για τουρκική προέλευση είναι πως η λέξη «πιγκάλ» εμφανίστηκε σχετικά πρόσφατα και μένει ασυμμόρφωτη στο ελληνικό τυπικό. Όμως, τα τουρκικά δάνεια είναι όλα σχεδόν παλιότερα από τον εικοστό αιώνα και, το κυριότερο, έχουν προσαρμοστεί. Δηλαδή, αν υπήρχε αντικείμενο bigal της καθημερινότητας, και μεταφερνόταν στα ελληνικά, θα το λέγαμε μπιγάλι ή πιγκάλι ή κάτι ανάλογο, όπως κάναμε πχ με το χάλι (hal) και το ντουλάπι (dolap), δεν θα το αφήναμε απροσάρμοστο.

Τέταρτη εκδοχή. Να είναι εμπορική σύντμηση, πχ Pl.Gal. (Πλαστικά Γαλαξίας), που διαβάστηκε Πιγκάλ. Εικασία που δεν στηρίζεται σε κάποια απτά τεκμήρια.

Πέμπτη εκδοχή. Στην Ήπειρο λέγεται, ιδιωματικά, πίγκος η βρωμιά. Ωστόσο το βουρτσάκι πιγκάλ είναι λέξη αστική. Προϋποθέτει τουαλέτα.

‘Εκτη εκδοχή, περσινή. Ο Ζάζουλας πάλι μάς θύμισε πως υπάρχει μια γαλλική λέξη πιγκάλ που συνδέεται με… τον εδραίο χώρο. Είναι η λέξη pygal, ελληνικής αρχής, πυγαίος αφού πυγή είναι τα οπίσθια -γι’ αυτό και οι κλισεδιάρηδες δημοσιόγραφοι λένε καλλίπυγη όποια γυναίκα θέλουν να παινέψουν. (Κι εγώ καμιά φορά αν θέλω να παινεθάψω κάποιον λέω πως έχει πυγαίο ταλέντο).

Πώς όμως μια τέτοια λόγια λέξη, του ιατρικού πιο πολύ λεξιλογίου, να έφτασε στα ελληνικά; Από την αργκό φοιτητών ιατρικής; Πάλι απίθανο.

Οπότε; Μηδέν εις το πηλίκον; Τι μάθαμε;

Όποιος θέλει απλώς απαντήσεις, δεν έμαθε τίποτα. Το βουρτσάκι πιγκάλ παραμένει «αγνώστου ετύμου», όπως και εκατοντάδες άλλες λέξεις.

Ο Δρ. Ζίμπενμαλ της Λεξιλογίας συνοψίζει εδώ τη μέθοδο:

Το όνομα κάθε αντικειμένου που χρησιμοποιούμε έχει κάποια σχέση με τον σκοπό του ή την προέλευσή του. Γι’ αυτά που έχουν ξενική προέλευση, είτε τα εισάγουμε μαζί με το όνομά τους, είτε τα βαφτίζουμε με ένα ξενικό όνομα επειδή παρακούσαμε το δύσκολο ξένο, είτε τα βαφτίζουμε από τον προμηθευτή τους.

Στην πρώτη περίπτωση, θα πρέπει προφανώς να χρησιμοποιείται ήδη το συγκεκριμένο όνομα για το αντικείμενο (ή κάποιο παρεμφερές) σε κάποια ξένη γλώσσα από αυτές με τις οποίες έχει επαφή η ελληνική γλώσσα, τηρώντας πάντα και τις αρχές της ομοχρονίας. Με άλλα λόγια, δεν μπορεί να βρίσκουμε κάθε μέρα στα ελληνικά λέξεις με θιβετιανή προέλευση π.χ., αλλά ούτε λέξεις από τα ετρουσκικά στα σημερινά ελληνικά.

Για τη δεύτερη και την τρίτη περίπτωση υπάρχουν πολλά παραδείγματα στη σύγχρονη γλώσσα μας. Μερικά από αυτά μας έχουν απασχολήσει και βρίσκονται διάσπαρτα στο φόρουμ.

Ο επιστημονικός τρόπος μελέτης σε μια σκοτεινή περίπτωση όπως αυτή του πιγκάλ είναι να διατυπώσεις μια υπόθεση και να την ελέγξεις.

Εδώ ελέγξαμε λοιπόν πρώτα πρώτα αν χρησιμοποιείται αυτός ο όρος σε ξένη γλώσσα (από αυτές που έχουν επαφή με τα ελληνικά) και διαπιστώσαμε πως όχι.

Μετά σκεφτήκαμε το προφανές, τη σύνδεση με την πλατεία Πιγκάλ και τις ειδικές εγκαταστάσεις στον περιβάλλοντα χώρο της. Όμως δεν φτάνει να πεις ότι επειδή υπάρχει η πλατεία Πιγκάλ, το συγκεκριμένο ματζαφλάρι βαφτίστηκε στα ελληνικά πιγκάλ. Γιατί όχι σόχο ή τρούμπα; Και από ποιον και πότε; Χωρίς τεκμηριωμένες απαντήσεις σε τέτοιες ερωτήσεις, δεν υπάρχει σύνδεση.

Στη συνέχεια, φάνηκε πιθανόν ελπιδοφόρα μια ενδεχόμενη σύνδεση με τουρκικό μπιγκάλ = κοντάρι. Όμως ούτε στα τούρκικα φαίνεται διαδεδομένη αυτή η λέξη, ούτε ο συσχετισμός με τη βούρτσα της τουαλέτας είναι άμεσος. Εντάξει, θα μπορούσε να υποθέσει κανείς (αν ήταν τεκμηριωμένα κάποια ξεχασμένη τούρκικη λέξη της σλανγκ π.χ. του 19ου αιώνα) ότι κάποιος Σμυρνιός επιχειρηματίας που ήρθε στην Ελλάδα, αποφάσισε να την εκγαλλίσει για να πλασάρει τα βουρτσάκια του. Χωρίς στοιχεία όμως, είναι επιστημονική σκέτη φαντασία.

Από εκεί και πέρα, μπορεί να υπάρξουν όποιες υποθέσεις θέλει να κάνει ο καθένας. Χωρίς τεκμηρίωση, είναι από άσκοπες μέχρι ενοχλητικές, από παράλογες μέχρι αστείες.

Αυτή τη στιγμή, το πιθανότερο μοιάζει κάποια συσχέτιση με εμπορική επωνυμία. Χωρίς στοιχεία όμως για το πού και το πότε και το πώς, ούτε αυτό μπορεί να τεκμηριωθεί.

Έτσι είναι, κάποιες φορές η έρευνα δεν δίνει σίγουρα αποτελέσματα.

Αλλά πού θα μας πάει, αργά ή γρήγορα θα λυθεί το μυστήριο της πλατείας Πιγκάλ. Αν τυχόν συμβάλει σ’ αυτό και τούτο εδώ το άρθρο, πολύ θα καμαρώσω.

ΠΡΟΣΘΗΚΗ: Η  απάντηση  μάλλον βρέθηκε! Δείτε εδώ, για το ΠΙΝ.ΚΑΛ.

Υ.Γ.

Ο νατσουλιστής βέβαια δεν έχει πρόβλημα. Τα βουρτσάκια ονομάστηκαν έτσι από τον κοσμαγάπητο ποιητή Γεώργιο Δροσίνη, που ζούσε στο Παρίσι το 1898, σε ένα διαμέρισμα πάνω στην πλατεία Πιγκάλ. Μια μέρα λοιπόν …. (συμπληρώστε ελεύθερα).