Αλαλούμ

Δεν κάνω σχόλιο για την κυβερνητική πολιτική, ούτε διαφημίζω ετεροχρονισμένα την ταινία του αξέχαστου Χάρρυ Κλυνν, παρά την εικόνα που συνοδεύει το άρθρο. Όχι, δεν είναι επίκαιρο το άρθρο μου, αντίθετα είναι όσο πιο ανεπίκαιρο θα μπορούσε να γίνει, αφού επιστρέφει και ανακεφαλαιώνει μια συζήτηση που είχε γίνει στο ιστολόγιο πριν από… δέκα χρόνια, τον Οκτώβριο του 2009.

Η συζήτηση αυτή είχε γίνει στο περιθώριο άλλου άρθρου, δηλαδή στα σχόλια (από το σχόλιο 53 και πέρα, σποραδικά) και αν ανατρέξετε θα δείτε πως πήραν μέρος φίλοι που εξακολουθούν να σχολιάζουν και σήμερα, καθώς και κάποιοι που έχουν σταματήσει -αλλά, ενώ η συζήτηση έβγαλε συμπεράσματα που τα θεωρώ αξιόλογα (και, κατά τη γνώμη μου, πειστικά) σχετικά με την ετυμολογία της λέξης «αλαλούμ», τα συμπεράσματα αυτά έμειναν θαμμένα στα σχόλια, διότι δέκα χρόνια τώρα αμέλησα να γράψω ένα ανακεφαλαιωτικό άρθρο, αν και σποραδικά, σε άρθρα του ιστολογίου και σε ομιλίες μου, έχω αναφερθεί στην ετυμολογία της λέξης αλαλούμ.

Οπότε, ήρθε το πλήρωμα του χρόνου να γράψω αυτό το ανακεφαλαιωτικό άρθρο.

Σύμφωνα με τα λεξικά, αλαλούμ είναι «Η κατάσταση κατά την οποία μια ομάδα ανθρώπων βρίσκεται σε σύγχυση, αναστάτωση, συχνά ως αποτέλεσμα ανεπαρκούς ενημέρωσης, αντικρουόμενων πληροφοριών ή έλλειψης οργάνωσης». Δίνω τον (κάπως φλύαρο αλλά σωστό κτγμ) ορισμό του ΜΗΛΝΕΓ, το οποίο δίνει ως συνώνυμα τις λέξεις κομφούζιο και χάος. Παραδείγματα χρήσης είναι ίσως περιττά αφού η λέξη είναι απολύτως ζωντανή -αλλά ας δώσουμε ένα: Απίστευτο αλαλούμ επικρατεί στο αεροδρόμιο εξαιτίας της απεργίας των ιπτάμενων φροντιστών (πάλι από ΜΗΛΝΕΓ).

Το ετυμολογικό λεξικό του Μπαμπινιώτη αναφέρει ότι έχουν προταθεί τρεις απόψεις για την προέλευση της περίεργης αυτής λέξης: 1. Από το αραβικό επιφώνημα ulalum, με αφομοιωση του u προς το επόμενο α, 2. από τη φράση άλλα άλλων, κατ επίδραση του συνώνυμου [;;] γιουσουρούμ, 3. Από παιδικά παιχνίδια και τραγούδια.

Από τις εκδοχές αυτές το λεξικό θεωρεί επικρατέστερη την πρώτη, του αραβικού επιφωνήματος. Το ΛΚΝ αναφέρει μόνο αυτή την εκδοχή, με επιφύλαξη («ίσως»).

Περιέργως κανένα από τα δύο λεξικά δεν μας λέει τι είδους επιφώνημα είναι το αραβικό ulalum -είναι επιφώνημα χαράς; πόνου; αγανάκτησης; Μας αφήνουν στο σκοτάδι. Αλλά ας το προσπεράσουμε αυτό. Υπάρχει βέβαια και το ποίημα Ulalume του Πόου και το Ουλαλούμ του δικού μας Σκαρίμπα, που το έχει μελοποιήσει ο Άσιμος, αλλά δεν νομίζω πως θα μας φωτίσουν ως προς την ετυμολογία του αλαλούμ.

Όταν αναζητουμε την ετυμολογία μιας λέξης, παίρνουμε φυσικά υπόψη και τη σημασία της. Εδώ όμως θέλει προσοχή. Πολλές λέξεις έχουν αλλάξει σημασία -και στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να αναζητήσουμε όχι τη σημερινή σημασία της λέξης αλλά την αρχική της σημασία, διότι αυτή μόνο θα συνδέεται άμεσα με την προέλευση της λέξης.

Η λέξη «αλαλούμ» ανήκει στην κατηγορία των λέξεων που έχουν αλλάξει σημασία. Σήμερα σημαίνει «χάος, κονφούζιο», όπως είδαμε, αλλά παλιότερα είχε μιαν άλλη, εντελώς ειδική σημασία, που καταγράφεται και σε δύο λεξικά, νεότερα αλλά όχι νεότατα.

Στο ΛΚΝ, που εκδόθηκε το 1998, ως πρώτη σημασία της λέξης δίνεται η εξής: στη θεατρική γλώσσα, η παράσταση κατά την οποία οι ηθοποιοί παίζουν και λένε ό,τι θέλουν σκόπιμα, για να δημιουργήσουν μια εικόνα απόλυτης σύγχυσης και ακαταστασίας, και έτσι να πανηγυρίσουν μια πετυχημένη σειρά παραστάσεων ή να δοκιμάσουν πρωτοεμφανιζόμενο συνάδελφό τους.

Το Επίτομο Λεξικό του Κριαρά, εκδομένο ένα-δυο χρόνια νωρίτερα από το ΛΚΝ, αναφέρει: (παλαιότερα) εύθυμη τελετή, αστεϊσμός (καζούρα) ή δοκιμασία (καψόνι, νίλα) σε βάρος νέου μαθητή στρατιωτικής σχολής (Ευέλπιδες) ή πρωτοεμφανιζόμενου ηθοποιού.

Φυσικά και τα δύο λεξικά αναφέρουν ως δεύτερη τη σημερινή σημασία, του χάους και του παραλογισμού, αλλά μάς δίνουν αυτή την πολύτιμη πληροφορία για την αρχική σημασία της λέξης.

Η λεξικογραφική αυτή μαρτυρία τεκμηριώνεται περαιτέρω από άφθονα τεκμήρια. Στο αρχειο του λεξικού Γεωργακά υπάρχει η εξής καρτέλα που προέρχεται από το θεατρικό λεξικό του Σιδέρη. Επιβεβαιώνει ότι το αλαλούμ είναι εύθυμη τελετή – καζούρα εις βάρος πρωτοεμφανιζόμενου ηθοποιού και προσθέτει ότι ψάλλεται ένα μαγικό τραγούδι με ακατανόητα λόγια, που αρχίζει ως «αλαλού – αλαλού». Δίνει μαρτυρία του 1929.

Στο βιβλίο «Λες και ήταν χθες», όπου διηγείται περιστατικά από τη ζωή του και ιδίως από το θέατρο και τον κινηματογράφο, ο Αλέκος Σακελλάριος έχει ένα κεφάλαιο με τίτλο «Αλαλούμ», που ξεκινάει ως εξής:

Η λέξη «αλαλούμ», στην αργκό των θεατρικών παραστάσεων, σημαίνει καψόνι. Και είναι, συνήθως, ένα καψόνι σκληρό και ανελέητο, που το υφίστανται αγογγύστως όσοι έχουν την αφέλεια να θέλουνε να επιδείξουνε το «ταλέντο» τους στους ηθοποιούς ενός θιάσου.

Ερασιτεχνες δηλαδή, που έχουν το ψώνιο ότι είναι καλοί ηθοποιοί, και που πηγαίνουν στον θίασο για να δοκιμαστούν, πέφτουν θυμα του καψονιού -και συνεχίζει περιγράφοντας κάμποσα καψόνια όπως π.χ. εκείνον που του είπαν να παίξει μια σκηνή από τον Οθέλλο του Σέξπιρ και μάλιστα τον έβαψαν με καραμπογιά που μετά δεν έβγαινε με τίποτα.

Αλλά και σε ένα άλλο κεφάλαιο, όπου αφηγείται διάφορα περιστατικά απο το γύρισμα της ταινίας «Οι Γερμανοί ξανάρχονται», ο Σακελλάριος λέει πως ανάμεσα στους κομπάρσους που έπαιζαν τους Γερμανούς ήταν και ένας κύριος κάποιας ηλικίας και εμφανώς ανώτερης κοινωνικής θέσης, που μιλούσε και καλά γερμανικά, και που ζητούσε επίμονα να τον πάρουν για κομπάρσο. Τον πήραν, οπότε καναδυό μέρες αργότερα οι τεχνικοί του συνεργείου πήγαν στον Σακελλάριο και είπαν «Τι θα γινει, δεν θα του κάνουμε κανένα αλαλούμ αυτουνού;» -και του έκαναν ένα καψόνι.

Έχω και ένα άλλο τεκμήριο, από τα Αθηναϊκά Νέα του 1942, όπου περιγράφεται καταλεπτώς η τελετή υποδοχής ενός νέου μέλους στον θίασο Μουσούρη (δεύτερη και τρίτη στήλη του αποκόμματος):

Πρόκειται λοιπόν για «παλαιό» έθιμο, που εδώ χρησιμοποιείται για την υποδοχή νέου μέλους, του Κων. Ζαρούχα, και ελάχιστα στοιχεία καψονιού έχει.

Το τελευταίο τεκμήριο που έχω βρει (αλλά δεν το έχω κρατήσει να το παραθέσω) είναι σε εφημερίδα του 1967, που εξηγεί ότι «αλαλούμ» λεγόταν το εικονικό γύρισμα που έκαναν, χωρίς να βάζουν φιλμ στη μηχανή, με θύμα κάποιον (ή κάποιαν) που πίστευε ότι έχει μεγάλο ταλέντο.

Φλυάρησα βεβαίως, αλλά όλα αυτά έχουν και γούστο. Λοιπόν όσα μάθαμε τα συνοψίζω ως εξής: το αλαλούμ ήταν αρχικά μια τελετή υποδοχής νέου μέλους σε θεατρικό θίασο ή μπουλούκι· στην πορεία, πήρε και χαρακτηριστικά καψονιού, είτε προς νεοφερμένο ηθοποιό είτε ιδίως σε κάποιον ερασιτέχνη-ψώνιο που φανταζόταν πως έχει ταλέντο. Σταδιακά, η λέξη χρησιμοποιήθηκε επίσης για να δηλώσει τα καψόνια προς τους νεοεισερχόμενους μαθητές στις στρατιωτικές σχολές.

Και η ετυμολογία της λέξης; Το λεξικό του Κριαρά έχει αξιόλογες ετυμολογικές προτάσεις σε αρκετές περιπτώσεις, οι οποίες δεν έχουν προσεχτεί όσο θα έπρεπε (κάτι που ισχυει για το λεξικό αυτό συνολικά, αφού αμέσως μόλις κυκλοφόρησε βγήκαν δυο πολύ μεγαλύτερα σε όγκο, το ΛΚΝ και του Μπαμπινιώτη και το επισκίασαν). Στην περίπτωση του λήμματος αλαλούμ, λέει: πιθ. από τκ. alalım = ας τον πάρουμε, του ρ. almak, προτροπή που επικύρωνε την εισδοχή νέου στην ομάδα.

Γιατι τουρκική αρχή; Διότι η Πόλη ήταν έναν καιρό η πρωτεύουσα του ελληνικού θεάτρου. Υπήρχε εκεί ακμαία ελληνική σκηνή, οπότε δεν αποκλείεται εκεί να ονομάστηκε έτσι το έθιμο αυτό της υποδοχής νέου μέλους στον θίασο, σε ρωμέικους θιάσους. Στη συνέχεια, καθώς η λέξη είναι εξαιρετικά εύηχη, έπιασε και πέρασε και στους εν Ελλάδι θιάσους.

Και επειδή εκείνοι δεν ήταν τουρκομαθείς, η ακατανόητη λέξη θα συνέβαλε στην περαιτέρω διαμόρφωση της σημασίας της -αφού όπως βλέπουμε στο απόκομμα του 1942 η τελετή έχει άφθονα στοιχεία παραλόγου.

Ωστόσο, δεν παραβλέπω ότι ο Μαυρέας το 1929, περιγράφοντας μιαν ανάλογη τελετή, λέει για το τραγούδι «αλαλού-αλαλού» με τα ακατάληπτα λόγια «Κουρούπα-Καζανόνα-αλλαλαλού». Οπότε, διαφαινεται και μια άλλη εξήγηση που θα μπορούσε να σταθεί, αλλά που προσωπικά δεν την πιστεύω: ότι δηλαδή από το «άλλα αντ’ άλλων» και το τραγούδι με τις ακατάληπτες λέξεις που είχε μέσα πολλά αλλαλού και αλαλαγμούς, πλάστηκε η λέξη «αλαλούμ», αρχικώς για να περιγραψει την τελετή υποδοχής του νέου ηθοποιού και στη συνέχεια πήρε και τις υπόλοιπες σημασίες.

Θα μπορούσε να σταθεί κι αυτή η εκδοχή, αλλά όπως είπα, προσωπικά είμαι απόλυτα πεπεισμένος ότι η αρχή βρισκεται στην φράση «ας τον πάρουμε!» με την οποία τα μέλη του μπουλουκιού πανηγυρικά υποδέχονταν το νέο μέλος. Όπως είχε γράψει ο Ηλεφούφουτος, που δεν σχολιάζει πια, πριν από δέκα χρόνια: Με άλλα λόγια, αν δεχτούμε ότι σε μια τελετή μύησης του νιόφερτου ηθοποιού το τουρκόφωνο μπουλούκι φώναζε alalιm δηλαδή «άξιος! άξιος! να τον πάρουμε!», για να περάσει μετά η ίδια ιαχή και στα ελληνόφωνα μπουλούκια, τότε δεν χρειαζόμαστε πια ούτε τη λαϊκή γλώσσα ούτε ενδιάμεσους περιφερειακούς τύπους.

Στη συνέχεια, η τελετή που ονομάστηκε αλαλούμ, στην Ελλάδα πια, θα πήρε κάποια λίγο-πολύ σταθερή μορφή, τα τραγούδια σε ακατάληπτη γλώσσα ή τις απαγγελίες σε διάφορες γλώσσες που είδαμε να περιγράφονται αναλυτικά παραπάνω. Και επειδή η τελετή ήδη (θα) ήταν γνωστή με το όνομα «αλαλούμ», είναι λογικό τα τραγούδια που τη συνόδευαν, με ακατάληπτα λόγια, να έχουν και κάτι σαν αλαλού-αλαλαλού.

Τελευταίο σημείο που μένει να εντοπιστεί με περισσότερη ακρίβεια: Πότε έγινε η επέκταση της σημασίας από την τελετή μύησης/καζούρα στο «χάος, κονφούζιο, ασυνεννοησία» -και ταυτόχρονα το πέρασμα από την ειδική ορολογία των ηθοποιών στη γενική γλώσσα;

Εγώ έμαθα τη λέξη στα τέλη της δεκαετίας του 1970, αλλά αυτό δεν λέει τίποτα. Όμως, εδώ θα βοηθήσετε κι εσείς με τα σχόλιά σας.