Πίστευε και μη ερεύνα

Με ρώτησαν τις προάλλες κάποιοι αρκετα νεότεροι, ποια είναι η σωστή διατύπωση της φράσης, «Πίστευε και μη ερεύνα» ή «Πίστευε και μη, ερεύνα».

Το ερώτημα είναι παλιό αν και περιέργως δεν το έχουμε συζητήσει στο ιστολόγιο παρά μόνο σε σχόλια, δεν του έχουμε δηλαδή αφιερώσει άρθρο. Ωστόσο, αυτό που με παρακίνησε να γράψω το σημερινό άρθρο ήταν ένα επιχείρημα, που έφερε κάποιος από τους συνομιλητές μου, υπέρ της δεύτερης διατύπωσης, που δεν το είχα ξανακούσει. Κι επειδή το επιχείρημα έχει ενδιαφέρον, αν και δεν είναι σωστό, αποφάσισα να γράψω το σημερινό άρθρο.

Όταν θέλουμε να εκφράσουμε την αρνητική προστακτική, είπε, χρησιμοποιούμε υποτακτική. Λέμε «πήγαινε» αλλά «μην πηγαίνεις», οπότε η άρνηση του «ερεύνα» έπρεπε να είναι «μη ερευνάς», όχι «μη ερεύνα». Άρα, αφού γραμματικά δεν στέκει το «πίστευε και μη ερεύνα» το σωστό είναι να γράψουμε «πίστευε και μη, ερεύνα».

Η σκέψη είναι ενδιαφέρουσα αλλά λαθεμένη διότι αναφέρεται σε άλλη γλώσσα, στα νέα ελληνικά και στη γραμματική της νεοελληνικής. Πράγματι, στη νέα ελληνική η άρνηση της προστακτικής εκφράζεται με το μη+υποτακτική.

Θυμάμαι μάλιστα ένα δημοσίευμα, πριν από καμιά δεκαπενταριά χρόνια, που ειρωνευόταν κάποιον διεθνή ποδοσφαιριστή, πιθανώς του Ολυμπιακού, επειδή, λέει, άφησε μήνυμα σε συμπαίκτη του στο οποίο του έγραφε «Γιώργο, πάμε για καφέ. Αν θες, έλα. Αν δε θες, μην έλα«.

Πολύ αμφιβάλλω αν όντως γράφτηκε κάτι τέτοιο, γιατί μου φαίνεται δύσκολο ένας φυσικός ομιλητης της ελληνικής να πει ή να γράψει «μην έλα».

Ωστόσο, αυτό ισχύει για τα νέα ελληνικά.

Στα αρχαία ελληνικά, που όταν ακούμε να λένε ότι είναι άλλη γλώσσα πολλοί εξανίστανται διότι «όλες οι λέξεις είναι ίδιες», που δεν είναι βέβαια, στα αρχαία λοιπόν ελληνικά η αρνητική προστακτική διατυπωνόταν έτσι ακριβώς, με το μη+προστακτική: μη λέγε, μη με λησμόνει, μη μου άπτου -για αντίστοιχες προστακτικές λέγε, λησμόνει, άπτου.

Επομένως, αυτό που στη σημερινή γλώσσα φαίνεται αντιγραμματικό ήταν ο κανόνας στα αρχαία ελληνικά. Άρα, το «μη ερεύνα» όχι μόνο δεν είναι αντιγραμματικό, όχι μόνο είναι ολόσωστό, αλλά και υπάρχουν, στους πατέρες της εκκλησίας, πολλές φράσεις με την αρνητική αυτή προστακτική, το «μη ερεύνα».

Πολλές υπάρχουν, αλλά όχι ακριβώς το «πίστευε και μη ερεύνα».

Στην αρχαία και βυζαντινή γραμματεία, όπως αυτή έχει καταγραφεί στο TLG, δεν βρίσκουμε ακριβώς τη φράση «πίστευε και μη ερεύνα», με ή χωρίς κόμμα.

Ωστόσο, βρίσκουμε αρκετές παρεμφερείς και μια διατύπωση πολύ κοντινή.

Στα πεπραγμένα της Οικουμενικής Συνόδου της Εφέσου (431 μΧ) βρίσκω:

πίστευε τῶι θαύματι καὶ μὴ ἐρεύνα λογισμοῖς τὸ γενόμενον

Το βρίσκω πιθανό αυτή η φράση να αποτέλεσε το πρότυπο για τη νεότερη «πίστευε και μη ερεύνα», που είναι πιο σφιχτή και πιο αποφθεγματική.

Αλλά υπάρχουν και στους Πατέρες της εκκλησίας παρεμφερείς φράσεις. Για παράδειγμα:

«σοφός τις παραινεῖ λέγων· Ἰσχυρότερά σου μὴ ζήτει, καὶ βαθύτερά σου μὴ ἐρεύνα· ἃ προσετάγη σοι, ταῦτα διανοοῦ» (Ιωάννης Χρυσόστομος, ο οποίος πάντως φαίνεται να διαφωνεί αφού σε πολλές περιπτώσεις επικαλείται το ευαγγελικό «ερευνάτε τας γραφάς»)

«χαλεπώτερά σου μὴ ἐρεύνα, καὶ ἰσχυρότερά σου μὴ ζήτει· ἃ προσετάχθη σοι, ταῦτα διανοοῦ» (στον Θεοδώρητο)

«γέγραπται γάρ· Ὑψηλότερά σου μὴ ζήτει καὶ βαθύτερά σου μὴ ἐρεύνα.» (Βιος Δανιήλ Στυλίτου)

και ούτω καθεξης η ίδια φράση με διάφορες παραλλαγές στους βυζαντινούς όπως στον Βρυέννιο:

«βαθύτερά σου μὴ ἐρεύνα, καὶ ἰσχυρότερά σου μὴ ἐξέταζε».

Για να είναι τόσο όμοιες οι φράσεις στις παραπάνω παραλλαγές (και σε πολλές ακόμα που βαρέθηκα να αντιγράψω) σημαίνει πως υπάρχει κάποια κοινή αφετηρία, που αλλωστε μας το λέει ο Χρυσόστομος, «σοφός τις παραινεί λέγων».

Πράγματι, στη Σοφία Σειράχ (ασεβώς κάποιος είχε πει κάποτε: εγώ προτιμώ τη Στέλλα Χασκήλ) υπάρχει το χωρίο:

χαλεπώτερά σου μὴ ζήτει καὶ ἰσχυρότερά σου μὴ ἐξέταζε· (3.21)

Ολοφάνερα αυτό είναι το πρότυπο όλων των παραλλαγών που είδαμε πιο πάνω.

Επομένως, η φράση «πίστευε και μη ερεύνα» δεν απαντά ακριβώς έτσι στην εκκλησιαστική γραμματεία αλλά αποτελεί συμπύκνωση της συνοδικής «πίστευε τῶι θαύματι καὶ μὴ ἐρεύνα λογισμοῖς τὸ γενόμενον» ενώ παρεμφερείς φράσεις υπάρχουν και σε άλλα πατερικά κείμενα.

Επειδή η φράση αυτή ακούγεται προβληματική στις μέρες μας, κάποιοι (προφανώς χριστιανοί) έχουν επιχειρήσει να την ξεπλύνουν, υποστηρίζοντας ότι πρόκειται για λάθος, ότι τάχα υπάρχει ένα κόμμα που αλλάζει το νόημα, ότι είναι «πίστευε και μη [κόμμα] ερεύνα», το οποίο θέλουν να μας πείσουν ότι σημαίνει «είτε πιστεύεις είτε όχι, ερεύνα».

Όμως αυτή η διατύπωση δεν στέκει. Αφενός επειδή δεν υπάρχει τέτοια φράση, όπως είδαμε, και αφετέρου επειδή, αν δεν κάνω λάθος, το «πίστευε και μη» δεν μπορεί να σταθεί συντακτικά. Θα μπορούσε να είναι «πιστεύσαντες και μη….» ή «πιστεύοντες και μη», αλλά θαρρώ πως το «πίστευε και μη» δεν στέκει.

Αλλά αν θέλει κάποιος Χριστιανός να πει ότι είναι καλό πράγμα η έρευνα, η αναζήτηση, η αμφιβολία, δεν έχει ανάγκη να διαστρεβλώνει δικολαβίστικα φράσεις. Υπάρχει το ευαγγελικό «Ερευνάτε τας γραφάς» που θαρρώ πως έχει μεγαλύτερο κύρος. Εκτός αν δεν πιάνεται επειδή το είπε σε Ιουδαίους.