Υπογλώσσια σφηνάκια Νο 4

Υπογλώσσια είναι τα φάρμακα που παίρνουμε για την καρδιά, για να μην πάθουμε καρδιακή προσβολή (επειδή μας διαβάζει κι η μαμά μου διευκρινίζω πως ο πληθυντικός είναι της περιγραφής, όχι πραγματικός). Ακόμα, ένα κλισέ σε κάποιους αντρικούς ή αθλητικούς ιστότοπους, όποτε είναι να βγάλουνε καμιά με μπικίνι, είναι να λένε «ετοιμάστε τα υπογλώσσια».

Υπογλώσσια όμως είναι και μια ομάδα γλωσσικών ενδιαφερόντων στο Φέισμπουκ, που φτιάχτηκε στα τέλη του 2017 και στην οποία συμμετέχω.

Σφηνάκια είναι βέβαια οι μικρές δόσεις ποτού, όμως έτσι έχω αποκαλέσει και τα σύντομα άρθρα. Με τη διαφορά ότι σπανίως βάζω σύντομα άρθρα, οπότε δεν θα το θυμάστε. Στα Υπογλώσσια ομως γράφω πότε-πότε σύντομα σημειώματα, που δεν βολεύει πάντοτε να τα εντάξω σε κάποιο άρθρο.

Κι έτσι, το σημερινό άρθρο είναι μια συλλογή από μικρά κείμενά μου από τα Υπογλώσσια, με γλωσσικό δηλαδή ενδιαφέρον, που δεν (θυμάμαι να) τα έχω δημοσιεύσει εδώ στο ιστολόγιο. Κάποια άλλα σχόλια που κάνω εκεί, τα μεταφέρω στα σαββατιάτικα μεζεδάκια, αλλά αυτά εδώ δεν νομίζω να τα έχετε δει, εκτός αν συμμετέχετε και στα Υπογλώσσια. Τα σφηνάκια μοιάζουν αρκετά με τα μεζεδάκια, αλλά διαφέρουν κιόλας σε κάποια σημεία.

Με αυτόν τον τυποποιημένο πρόλογο έχω ήδη δημοσιεύσει τρία άρθρα στο ιστολόγιο, ένα τον Φλεβάρη του 2019, άλλο ένα τον Οκτώβριο του 2019 και το τρίτο φέτος τον Μάιο. Τελειώνοντας εκείνο το παλιό άρθρο είχα υποσχεθεί (ή απειλήσει) ότι Σε τρία τέρμινα, που θα έχω μαζέψει κι αλλα, θα σερβίρω άλλον έναν γύρο! Σημερα λοιπόν δημοσιεύω το τέταρτο άρθρο της σειράς αυτής. ‘Εχω επικαιροποιήσει κάποια πράγματα και έχω προσθέσει και υλικό απο τα σχόλια που έγιναν.

* Κορονιός λοιπόν

Μου γράφει φίλος από Κέρκυρα και μεταφέρω χωρις να προσθέσω τίποτα:

Το έχω ακούσει κάμποσες φορές εδώ, αλλά επειδή τώρα δα έτυχε να το ακούσω δυο φορές μέσα σε δύο λεφτά, τη μία από έναν λαϊκό τύπο που φώναζε στο κινητό στ’ αριστερά μου και την άλλη από έναν σοβαρό κύριο που μιλάει χαμηλόφωνα στα δεξιά μου, σκέφτηκα να το γράψω: Εδώ λοιπόν, τον γνωστό κορονοϊό, πολλοί στην καθημερινή κουβέντα τον λένε κορονιό, τρισύλλαβα και με το ι ημίφωνο.

Αυτό για όσους λένε ότι κάποιοι φωνητικοί κανόνες χάθηκαν στα νέα ελληνικά (αυτά με τη «χασμωδία» ή όπως αλλιώς τα λένε), επειδή έτσι αποφάσισαν καλοσιδερωμένοι φιλόλογοι και επιμελητές.

Εδώ προσθέτω. Στα σχόλια πολλοί είπαν ότι έχουν ακούσει κι αυτοί να λένε κάποιοι «κορονιός» -και το βρίσκω απολύτως φυσικό. Κι εγώ έχω ακούσει το «κορονιός» αν και πιο απλά ακούω «κορόνα» -έπαθε κορόνα, κόλλησε κορόνα.

* Skalkottas

Πριν από μερικές μέρες έφυγε από τη ζωή ο σκακιστής Νίκος Σκαλκώτας, γιος του μεγάλου συνθέτη Νίκου Σκαλκώτα -που δεν πρόλαβε να γνωρίσει, αφού ο πατέρας πέθανε δυο μέρες πριν γεννηθεί ο γιος.

O σκακιστής Σκαλκώτας (1949-2020) ήταν εξαιρετικός άνθρωπος, λένε όσοι τον γνώρισαν -εγώ από μακριά μόνο τον είχα δει, σε διάφορους αγώνες. Ήταν ο πρώτος Έλληνας σκακιστής που νίκησε σε διεθνές τουρνουά στο εξωτερικό.

Ο πατέρας γράφεται στη διεθνή βιβλιογραφία Skalkottas. Απορούσα γιατί και σήμερα έμαθα χάρη σε ποστ φίλου.

Ο ίδιος έβαλε το tt όταν ζούσε στη Γερμανία γιατί το Skalkotas οι Γερμανοί το πρόφεραν Σκαλκόοτας.

Στα σχόλια κάποιος επισήμανε ότι ο Χωραφάς γράφει το όνομά του στα γαλλικά Cοrraface.

* Κρονοφάζ

Ακούω στο γαλλικό ραδιόφωνο μια καθηγήτρια σε γυμνάσιο, που λέει ότι με την καραντίνα είχε φτιάξει κάτι βιντεάκια για τους μαθητές της, οπότε της λέει η δημοσιογράφος ότι είναι πολύ καλή ιδέα κι αυτή απαντάει:

Oui, mais c’est très chronophage (προφέρεται κρονοφάζ)

Είναι πολύ χρονοβόρο θα λέγαμε εμείς, αλλά η κυρία είπε «χρονοφάγο», μια από τις πολλές ελληνογενείς λέξεις ξένων γλωσσών που δεν έχουν ελληνικό αντίστοιχο -μια αλλη είναι η haltérophilie, σα να λέμε αλτηροφιλία, που εμείς τη λέμε «άρση βαρών».

Η πλάκα είναι πως στα γαλλικά δεν μου έρχεται άλλη λέξη για το «χρονοβόρος» εκτός της chronophage.

Οπότε φαντάζομαι τον εξής διάλογο:

– C’est très chronophage!
– C’est quoi?

– Chronophage,ça prend beaucoup de temps. C’est un mot qui vient du grec.
– Et comment on le dit en français?

– Eh… time-consuming…

* Η ανεξαρτησία και το κουμέρκι

Κουμέρκι είναι ο τελωνειακός δασμός για τα εισαγόμενα προϊόντα· και το τελωνείο. Από το βυζαντινό κομμέρκιον, δάνειο από το λατινικό commercium, απ’ όπου και το σημερινό commerce των Αγγλογάλλων. Πέρασε ως δάνειο στα τούρκικα (gümrük), απ’ όπου και το σπάνιο αντιδάνειο γκιουμρούκι.

Βρίσκω αναφορά Ναξιωτών προς τον έπαρχο του νησιού, στις 25 Οκτωμβρίου (sic) 1822, με την οποία ζητούν «να είμεθα ελεύθεροι, οπού να μην πληρώνομεν κουμέρκι εις τας πραγματείας μας, καθώς δεν επληρώναμεν και εν καιρώ όπου μας εξουσίαζεν ο οθωμανικός βασιλεύς … εάν τότε λοιπόν οπού είμεθα υπό τον ζυγόν της τυραννίας … δεν επληρώναμεν κουμέρκια των πραγματειών μας από τους τότε ερχομένους βοϊβοντάδες και εξουσιαστάς, πόσο μάλλον λοιπόν τώρα, οπού είμεθα ελεύθεροι από τον ζυγόν της αυτής τυραννίας να πληρώνομεν κουμέρκια;»

* διακοπεύω – διακοπάρω

Και τα δυο ρήματα είναι σχετικά έως πολύ πρόσφατα και ικανοποιούν την ανάγκη για μονολεκτικό τύπο. Βέβαια, πιο πολύ σε προφορικό λόγο ή ανεπίσημο.

Το πρώτο λεξικογραφείται σε Χρηστικό και ΜΗΛΝΕΓ, το δεύτερο όχ

* Βάσανα του επιμελητή

Σε ένα χρονογράφημα του 1940, ο Βάρναλης μεταφράζει εκ του προχείρου από ένα βιβλίο του Αντρέ Μορουά, που δεν έχει εκδοθεί στα ελληνικά:

Έζησα έξι μήνες στον πόλεμο κάτου από την ίδια σκηνή μαζί μ’ έναν Εγγλέζο και μοιραζόμαστε το ίδιο «τεμπ» χωρίς να με ρωτήσει ποτές αν ήμουνα παντρεμένος, τι δουλειά έκανα στον καιρό της ειρήνης….

Τι να είναι αυτό το «τεμπ» που μοιράζονταν; Σκέφτηκα temp ή κάτι ανάλογο αλλά δεν έβγαινε τίποτα.

Τελικά το βρήκα με τη βοήθεια των google books, που επιτρέπουν αναζήτηση ακόμα και σε βιβλία που το περιεχόμενό τους είναι προστατευμένο.

Το γαλλικό κείμενο λέει:

un Anglais dont je partageais le tub

όπου tub η αγγλική λέξη για την μεγάλη τσίγκινη λεκάνη-μπανιέρα, που έχει περάσει και στα γαλλικά.

* Κατέβασμα

Γράφει στο ιστολόγιο ένας φίλος: Κατέβασα τα τεύχη του Χ και του Ψ περιοδικού και διαβάζω κείμενα του Ζ συνεργάτη τους.

Τον ρωτάω: Μπα, υπάρχουν και του Ψ τα τεύχη ονλάιν; (διότι του Χ τα τεύχη υπάρχουν).

Μου απαντάει: Όχι, από το ράφι τα κατέβασα!

Κατά σύμπτωση πριν από 10-15 μέρες είχε γίνει ανάλογη παρεξήγηση, όταν κάποιος έγραψε ότι κατέβασε τα τεύχη του Αστερίξ και ψάχνει να βρει μια συγκεκριμένη ατάκα.

Και πάλι εγώ κατάλαβα download, αλλά κι εκείνος τα είχε κατεβάσει με πιο παλιά τεχνολογία, από το ράφι!

Τα παραπάνω σχόλια είχαν γίνει βέβαια στο ιστολόγιο και τα μετέφερα στα Υπογλώσσια. Όπου έγινε η εξής συμπλήρωση:

«Υπάρχει και το ανέβασμα. Από το υπόγειο.«, στο οποίο απάντησα:

«Αλλά η ταχύτητα στο ανέβασμα είναι μικρότερη παρά στο κατέβασμα, όλοι το ξέρουν αυτό»

* Ο Αλίαρτος

Κατά καιρούς έχει αναφερθεί στην ομάδα ότι τα θηλυκά τοπωνύμια σε -ος δεν ήταν αποδεκτά από το λαϊκό γλωσσικό αισθητήριο, γι αυτό και οι νησιωτες, πριν μάθουν τη γλώσσα από το σχολείο, έλεγαν η Νιο, η Αμοργό, η Σάμο, η Μύκονο της Μύκονος κτλ.

Κι άλλο ένα σημερινό παράδειγμα από στεριανό τοπωνύμιο σε σχόλιο στο ιστολόγιο από κάτοικο της Αλιάρτου:

Οι περισσότεροι λοιπόν στην περιοχή, κόντρα ίσως στην ορθή χρήση της γλώσσας, λέμε : Ο Αλίαρτος…
Λάθος ίσως αλλά ευρύτατα και διαχρονικά κατοχυρωμένο

* Βυζαντινός στόλος

Στην εφημερίδα Ο φίλος του νόμου της Ύδρας (1825) διαβάζουμε είδηση ότι ο βυζαντινός και ο αιγυπτιακός στόλος κατέφυγαν στη Σούδα.

Βυζαντινός βεβαίως ο τουρκικός στόλος! Και δεν είναι μεμονωμένη η αναφορά, υπάρχουν δεκάδες ανάλογες σε εφημερίδες της εποχής ή στα πρακτικά της Βουλής.

Βεβαια, πρέπει να πω ότι ενώ οι αναφορές σε βυζαντινό στόλο είναι πράγματι πάρα πολλές, οι περισσότερες προέρχονται από Υδραίους. Δεν ξέρω τι συμπέρασμα βγαίνει από αυτό.

* Χυδαία βουλγαρικά καλαμάρια

Loligo vulgaris τα καλαμάρια, octopus vulgaris τα χταπόδια. Έρχονται οι Βούλγαροι και μας παίρνουν τα θαλασσινά.

* Αρχείδια

Ένα απόσπασμα από το Ημερολόγιο Καρώρη, όπως το εκδίδει ο Βλαχογιάννης.

Πολιορκία Αθήνας, Αύγουστος 1826. Οι πολιορκημένοι στρατιώτες δυστροπούν και εκδηλώνουν διάθεση λιποταξίας και ο Γκούρας εξηγεί για ποιο λόγο θα ήταν μάταιο να φέρουν άλλους απέξω:

Παρετήρησεν εκτός τούτου ότι και εάν πληρώσομεν και φερομεν τώρα από εκείνα τα σώματα, και πάλιν εποιήσαμεν ουδέν, επειδή και εκείνοι είναι άτακτοι, απειθείς και όμοιοι με τούτους οπού έχομεν εδώ· μετ’ ολίγας ημέρας θα μας αρχίσουν κι εκείνοι τους πούτζους, τ’ αρχείδια, κτλπ. και θα μας παραιτήσουν πάλιν και τα έξοδα υπάγουν εις μάτην.

Ο Νικ. Καρώρης ήταν αρχοντόπουλο, εγγράμματος -αλλά στα «αρχείδια» υπερδιορθώνει. Σημειώνω ότι, όπως έχει πια δειχθεί, στα κείμενα της εποχής το τζ αποδίδει τόσο το τζ όσο και το τσ. Επομένως, όταν γράφει πούτζος δεν σημαίνει ότι προφερόταν έτσι.

Kαι εδώ τελείωσε και η τέταρτη δόση με τα σφηνάκια από τα Υπογλώσσια. Σε τρία τέρμινα, που θα έχω μαζέψει κι αλλα, θα σερβίρω άλλον έναν γύρο!